Հույսը
Սիրտս առանձնապես միայնակ է։
Բայց այն խաղաղ է. ազատ սիրուց կամ ատելությունից, սիրտս անգույն ու անձայն է։
Ես երևի մեծանում եմ։ Այն, որ մազերս սպիտակել են, մի՞թե պարզից էլ պարզ չէ։ Այն, որ ձեռքերս են դողում, մի՞թե պարզից էլ պարզ չէ։ Ուրեմն հոգուս ձեռքերն էլ են դողում, նրա մազերն էլ են հաստատ սպիտակել։
Թեպետ սա արդեն տարիների պատմություն է։
Ժամանակին իմ սիրտն էլ է լեցուն եղել արնատենչ երգերով. արյուն ու երկաթ, բոց ու թույն, վերածնունդ ու վրեժխնդրություն։ Բայց սիրտս հաճախ ունայն է դառնում, ու ես, ինքս ինձ խաբելով, լցնում եմ այն դատարկ հույսով։ Հույս, հույս… Էս հույսի ասպարով ես ըմբոստանում եմ խավարի մեջ ունայնության հարձակման դեմ, չնայած որ ասպարի ետնամասում նույն ունայնությունն ու խավարն է։ Ամեն դեպքում բանը հենց էսպես է` մեկը մյուսին հաջորդելով դրանք սպառեցին իմ ջահելությունը։
Մի՞թե ես նախկինում չգիտեի, որ ջահելությունս արդեն սպառվել է։ Ես կարծում էի, որ այն դեռ ինձանից դուրս գոյություն ունի. աստղեր, լուսնի լույս, անկենդան թիթեռներ, ծաղիկներ խավարում, բվի չարագուշակ լեզու, կկվի լալ արնաթաթախ, ծիծաղի անորոշություն, սիրո պտույտներ… Չնայած տխուր ու աննկատ, բայց ամեն դեպքում ջահելություն էր։
Բայց ինչի՞ եմ հիմա այսքան միայնակ։ Մի՞թե ինձանից դուրս գոյություն ունեցող ջահելությունն էլ է մեռել, մի՞թե աշխարհի բոլոր ջահելներն էլ են զառամել։
Ինձ մնում է միայն ինքս կռիվ տալ խավարում, էս ունայնության դեմ։ Ես ցած եմ դնում հույսի ասպարը, լսում եմ Պետեֆի Շանդորի (1823-49) «Հույսի Երգը».
Եվ ի՞նչ է հույսը — մի մարմնավաճառ-
Ով անիծում է, պարուրում ամենքին։
Ու դու զոհում ես ամեն անգին բան —
Ջահելությունդ, իսկ նա լքում է քեզ։
Այս մեծ քնարերգու բանաստեղծ ու հունգար հայրենասերը հանուն իր հայրենիքի զոհվում է կազակների նիզակի հարվածից։ Դրանից արդեն անցել է յոթանասունհինգ տարի։ Այո՛, դժբախտություն էր նրա մահը, բայց ավելի մեծ դժբախտությունն այն է, որ նրա բանաստեղծությունները դեռ չեն մահացել։
Բայց թշվա՜ռ կյանք: Նույնիսկ Պետեֆիի պես անկասելի ու խիզախ մեկը վերջապես ստիպված էր կանգ առնել խավարում ու հետ հայացք գցել Արևելքին։ Նա ասում է.
«Հուսահատությունը լոկ հորինվածք է, ճիշտ ինչպես հույսն ինքը»։
Եթե դեռ պետք է աննպատակ ապրեմ այս հորինվածքի մեջ, պետք է որոնեմ այն տարաբախտ ու աննշմար ջահելությանը, փույթ չէ, որ այն արդեն ինձանից դուրս է։ Որովհետև երբ ջահելությունը ինձանից դուրս էլ վերանա, իմ սեփական աղջամուղջը նույնպես կթառամի։
Իսկ հիմա ո՛չ աստղեր կան, ո՛չ լուսնի լույս, ո՛չ էլ նույնիսկ անկենդան թիթեռների ծիծաղի անորոշությունը կա, նրանց սիրո պտույտները։ Իսկ ջահելների մոտ անդորր է։
Ինձ մնում է միայն ինքս կռիվ տալ խավարում այս ունայնության դեմ։ Եթե նույնիսկ ինձանից դուրս ջահելություն չգտնեմ էլ, գոնե մի վերջին անգամ զառս կնետեմ իմ սեփական աղջամուղջում։ Բայց ու՞ր է խավարը։ Հիմա չկան աստղեր, չկա լուսնի լույս, չկա նույնիսկ ծիծաղի անորոշություն ու սիրո պտույտներ։ Ջահելները խաղաղ են։ Իսկ իմ առջևում ամեն ինչ ավարտուն է, մինչև նույնիսկ իրական խավար չկա։
Հուսահատությունը լոկ հորինվածք է, ճիշտ ինչպես հույսն ինքը։
01 Հունվար, 1925
Ծանոթագրություններ
Հեղինակը «Տեղական խոսքի հավաքածու (ինքնախմբագրում). առաջաբան»-ում ասում է. «Ես տեսել եմ Սինհայի հեղափոխությունը, տեսել եմ մի երկրորդ հեղափոխություն, տեսել եմ Յուան Շըքային ինքն իրեն կայսր հռչակելիս, տեսել եմ Ճան Սյունին միապետություն վերականգնելիս։ Էս ամեն ինչը եկել գնացել է, ու հետ նայելիս ակամայից սկսում եմ կասկածել ու հետևաբար հիասթափվել։ Չափազանց ընկճված եմ… Թեև ես վերստին կասկածում եմ իմ հիասթափությանը, որովհետև իմ տեսած մարդիկ ու իրադարձությունները խիստ սահմանափակ են։ Էս միտքն ինձ նորից գրիչ վերցնելու ուժ է տալիս։ Հուսահատությունը լոկ հորինվածք է, ճիշտ ինչպես հույսն ինքը»։
Ձյուն
Տաք երկրի [1] անձրևը երբեք չի փոխակերպվում սառն ու կարծր, փայլուն ձյան փաթիլների։ Բազմագիտակ մարդկանց համար այն միօրինակ է։ Գուցե անձրևն ինքն էլ է դա դժբախտություն համարում, հը՞ն։ Յանցզեից հարավ ձյունը շատ խոնավ ու հրապուրիչ է, ինչպես կայտառ աղջնակի դեմքը՝ դեռ հազիվ նշմարելով գարնան լուրը։ Ձյան ամայության մեջ կարելի է տեսնել արյան պես կարմիր հազվագյուտ կամելիաներ, սպիտակի մեջ թաքնված միածաղիկ սալորենու թերթիկներ, ձմեռային սալորենու մուգ դեղին զանգաձև ծաղիկներ, իսկ ձյան տակ սառը կանաչ մոլախոտեր։ Թիթեռներ իսկապես չկան, իսկ արդյո՞ք մեղուները գալիս են կամելիաներից ու սալորենու ծաղիկներից մեղր հավաքելու, թե՝ ոչ, ես իրոք չեմ հիշում։ Բայց աչքերիս առաջ տեսնում եմ կոլցֆութի ծաղիկներ ձյան ամայության մեջ, իսկ մեղուները ջանասիրաբար այս ու այն կողմ են թռչում. ես լսում եմ նրանց բզզոցը։
Յոթ-ութ երեխաներ, փչելով իրենց սառած, մանուշակագույն կոճապղպեղի ծլի պես փոքր ձեռքերը, հավաքվել են ձնե Բուդդա սարքելու։ Քանի որ նրանք ձախողում են ձնե Բուդդային, երեխաներից մեկի հայրը օգնության է գալիս։ Ու Բուդդան երեխաներից էլ վեր է բարձրանում։ Չնայած որ երկու փոքր կտորներից այդքան էլ պարզ չի՝ Բուդդա է, թե շշադդում։ Բայց նա այնքան ճերմակ ու պայծառ է, որ ասես բազմերանգ լինի, ինքն իր խոնավությունից ամբողջովին փայլատակում է։ Երեխաները լոնգան մրգով Բուդդային ակնագնդեր են փորում, նրանցից մեկի մոր հարդարման պայուսակից գողացված կարմիրով Բուդդային շուրթեր նկարում։ Բուդդան վերջապես նմանվում է Բուդդայի։ Եվ այսպես փայլուն աչքերով ու կարմիր շուրթերով նա նստում է ձնակույտի մեջ։
Հաջորդ օրը մի քանի երեխաներ այցելում են նրան, ծափահարելով ողջունում, գլուխները տարուբերում ու իրենք իրենց քչքչում։ Իսկ Բուդդան շարունակում է միայնակ նստել։ Պայծառ օրը նորից եկել ու շոգիոցնում է նրա մաշկը, իսկ սառը գիշերը նրան պատում է բյուրի պես թափանցիկ սառցի ևս մի շերտով։ Հետո իրար հաջորդող պայծառ օրերը նրան դարձնում են անճանաչելի, շուրթերի կարմիրը ամբողջովին մաքրվում է։
Իսկ Հյուսիսի ձյան փաթիլները թափվելուց հետո ասես հավերժական փոշի ու ավազ լինեն։ Նրանք եբեք չեն կպչում միմյանց. տարածվում են տանիքների ու գետինների, չորացած խոտերի վրա։ Տանիքների վրայի ձյունը բնակիչների տան կրակի ջերմությունից շատ արագ հալչում է։ Իսկ մնացածը պարզ օրվա անսպասելի մրրիկի ուժեղ հարվածից բարձրանում է երկինք, կրակը շրջապատած մշուշի պես շողշողուն լույսեր արձակում արևի ճառագայթների ներքո, պտույտ տալով բարձրանում ու ծածկում ամբողջ երկինքը։ Ու ձնեպատ երկինքը սկսում է շողալ։
Անծայրածիր ամայության մեջ, ցուրտ երկնքի տակ, փայլփլող, պտույտ տալով բարձրացողը անձրևի հոգին է…
Այո, ձյունը միայնակ է, անձրևը մեռած, դա ընդամենը անձրևի հոգին է։
18 Հունվար, 1925
Ծանոթագրություններ
[1] Հեղինակն այստեղ մատնանշում է Չինաստանի հարավային կլիմա ունեցող շրջանները։
Օդապարիկը
Ձմեռային մի օր, Պեկինում, երբ գետինը դեռ ծածկված է ձյան շերտով, մերկ ծառերի գորշ ճյուղերը պայծառ երկնքում խաչաձևվում են։ Իսկ հեռվում մեկ երկու օդապարիկներ են սավառնում։ Ես շշմած ու վշտացած եմ։
Իմ ծննդավայրում օդապարիկների սեզոնը գարնան երկրորդ ամսին է։ Երբ ականջիդ հասնում է քամու անիվի խշխշոցի ձայնը՝ գլուխդ բարձրացնելուն պես կարող ես տեսնել բաց սև գույնի խեցգետին-օդապարիկ, կամ էլ մեղմ կապույտ հազարոտանի-օդապարիկ։ Մեկ մեկ էլ կարելի է տեսնել միայնակ ու փշրված սալիկ-օդապարիկ, առանց քամու անիվի, թռիչքը ցածր, մենակությունից անթառամ ու խղճուկ տեսք ստացած։ Բայց էս սեզոնին ուռենիներն արդեն բողբոջում են, վաղ լեռնային դեղձերը ծաղկում։ Երեխաների երկնքի զարդերի հետ կոկվում ու դառնում գարնան մի ջերմ ամբողջություն։ Ու՞ր եմ ես հիմա։ Չորսկողմս դեռ սաստիկ ձմեռ է, իսկ իմ վաղուց հրաժեշտ տված ծննդավայրի վաղուց անհետացած գարունը մեղմ ծփում է այս երկնքում։
Բայց ես երբեք չեմ սիրել օդապարիկ բաց թողնել։ Ո՛չ միայն չեմ սիրել, այլ նույնիսկ ատել եմ, որովհետև այն համարել եմ անօգուտ երեխայի զբաղմունք։ Հակառակ կարծիքին էր իմ փոքր եղբայրը։ Այն ժամանակ նա մոտավորապես տասը տարեկան էր, անառողջ ու անտանելի նիհար։ Նրա սիրած զբաղմունքը օդապարիկ բաց թողնելն էր, բայց քանզի իր ուժերով չէր կարող գնել, ես էլ մի կողմից արգելել էի, նրան ոչինչ չէր մնում քան պուճուր բերանը բաց, հափշտակված երկնքով, քարացած մնալ երբեմն մինչև կեսօր։ Հեռվում խեցգետին-օդապարիկը հանկարծ ցած է ընկնում, նա զարմանքից բղավում է։ Երկու սալիկ-օդապարիկների կապն արձակվում է, նա ուրախությունից թռչկոտում է։ Նրա այս վարքը իմ աչքին ծիծաղելի ու անհեթեթ է թվում։
Մի օր հանկարծ հիշեցի, որ երկար ժամանակ է ինչ նրան չեմ տեսել, չնայած որ նկատել էի տան հետևի այգում չոր բամբուկ հավաքելիս։ Կարծես մի անսպասելի գիտակցումով վազեցի դեպի խառը ապրանքներով լի մեր էն առհամարհված սենյակը, հրեցի դուռն ու իսկապե՛ս, փոշով պատված առարկաների մեջ գտա նրան։ Փոքր աթոռին նստած, դեմքը հառած մի մեծ քառակուսի աթոռի՝ նա սարսափով վեր թռավ ու գունատված դեմքը սկսեց դողալ։ Մեծ քառակուսի աթոռը հենած էր թիթեռ-օդապարիկի բամբուկե կմախքին։ Օդապարիկի թուղթը նա դեռ չէր սոսնձել, իսկ աթոռին թիթեռի աչքերի համար նախատեսված մի զույգ քամու անիվներ էին դրված, որը կարմիր թղթով զարդարելուց հետո գործը կարելի էր ավարտված համարել։ Իսկ ես գաղտնիքը բացահայտելու բավարարվածություն էի զգում, բայց միևնույն ժամանակ բարկության զգացում ունեի, որ էս ամեն ինչը նա գաղտնի էր պահել։ Էսպիսի խանդավառությամբ ու չարչարանքով նա թաքուն պատրաստում էր անօգուտ երեխայի խաղալիք։ Ես միանգամից հափշտակեցի նրա սարքած թիթեռի կմախքն ու կոտրեցի թևերից մեկը, քամու անիվներն էլ գցեցի ոտքերիս տակ ու տրորեցի։ Թե՛ տարիքով, թէ՛ ուժով, նա չէր կարող ինձ դիմադրել, հետևաբար ես բացարձակ հաղթող էի։ Ու ես հպարտորեն հեռացա՝ թողնելով նրան հուսալքված փոքր սենյակի մեջտեղում։ Հետո թե նա ինչ արեց, ես ո՛չ գիտեմ, ո՛չ էլ հետաքրքրված եմ իմանալ։
Մեր բաժանումից երկար տարիներ էին անցել, երբ ես արդեն միջին տարիքի էի, վերջապես իմ հատուցման հերթը հասավ։ Դժբախտաբար ձեռքս մանկության վերաբերյալ մի օտարերկրյա հեղինակի գիրք ընկնելուց հետո միայն իմացա, որ խաղ անելը երեխայի ամենաբնական վարքագիծն է, իսկ խաղալիքը նրա հրեշտակը։ Ու անցած քսան տարիների ընթացքում մոռացության մատնած բռնակալությունը նրա հոգու հանդեպ, հանկարծ հայտնվեց աչքերիս առաջ։ Իսկ սիրտս կարծես նույն պահին կապարի վերածվեց ու ծանր-ծանր ներքև խորտակվեց։
Սիրտս ոչ միայն կոտրվեց ու ցած ընկավ, այլ ծան-ծանր խորտակվեց, խորտակվեց։
Ես գիտեմ ինչպես փոխհատուցել նրան. մի օդապարիկ նվիրել, խրախուսել ու համոզել, որ նրա հետ միասին այն բաց թողնենք։ Մենք կբղավեինք, կվազեինք ու կծիծաղեինք։ Բայց նա էլ ինձ պես, դեմքին արդեն վաղուց բեղեր են աճել։
Փոխհատուցման մի եղանակ էլ գիտեմ. նրա ներողամտւթյունը հայցել, ու սպասել, որ նա ասի. «Ես քեզ երբեք էլ չեմ մեղադրել»։ Էսպես սիրտս հաստատ կհանդարտվի, սա հաստատ իրագործելի տարբերակ է։ Ու մի օր մենք վերջապես հանդիպեցինք, մեր դեմքերին արդեն դրոշմվել էր կյանքի դժվարությունների շերտերը։ Իսկ սիրտս դեռ ծանրացած էր։ Մենք կամաց-կամաց սկսեցինք զրուցել մանկության անցած պատմություններից։ Ու ես նրան պատմեցի էս ամեն ինչը, ընդունեցի, որ հիմարություն եմ արել։ «Բայց ես ոչինչ էլ չեմ հիշում»։ մտածեցի թե էսպես կպատասխանի նա։ Ու ես այդ պահին ներողամտության կարժանանայի, իսկ սիրտս նույն պահից կթեթևանար։ «Նման բա՞ն է տեղի ունեցել»,- նա զարմացած ու ծիծաղը դեմքին ասաց, ասես մեկ ուրիշի պատմություն էր լսում։ Նա ոչինչ չէր հիշում։
Ամբողջովին մոռացել էր ու հետևաբար ոչ մի չարություն էլ չկար։ Առանց չարության
էլ ի՞նչ անկեղծ ներողամտություն։
Ես դեռ հույս ունե՞մ, թե՞ սիրտս էսպես ծանրացած էլ կմնա։
Իսկ հիմա, ծննդավայրիս գարունը նորից էս օտար երկրի մթնոլորտում է։ Այն ինձ տանում է մանկության բազում հիշողությունների գիրկը, ու միաժամանակ համակում մի անասելի տխրությամբ։ Ավելի լավ չի՞ թաքնվել սառնամանիքում։ Բայց պարզապես սաստիկ ցուրտն ամենուր է, այն ինձ խստությամբ ու սառնությամբ է համակում։
24 Հունվար, 1925
Լավ Պատմությունը
Լույսը դանդաղ պակասում է, դա թերևս նավթը սպառվելու նշան է։ Նավթն էլ մի լավ որակի չէ, արդյունքում լամպի ապակին ամբողջովին սևացել է։ Ամենուր լսվում է պայթուցիկների ձայնը, իսկ թութունի ծուխը շրջապատել է ինձ։ Մռայլ գիշեր է։
Աչքերս փակեցի ու հենվեցի աթոռի մեջքին՝ ձեռքիս մեջ սեղմած «Սկսնակ Սովորողի Ժողովածուն» [1] դրեցի ծնկներիս։
Ու խավարի մեջ ես մի լավ պատմության տեսիլք ունեցա։
Էս պատմությունը շատ հրապուրիչ է, նրբագեղ ու հետաքրքիր։ Բազմաթիվ գեղեցիկ մարդիկ ու պատմություններ միախառնվել են, ասես ամպազարդ գոբելեններ, որոնք թռչում են երկնքում, ասես հազարավոր ընկնող աստղեր։ Նրանք բացազատվում են մինչ անսահմանություն։
Ես կարծես հիշում եմ, թե ինչպես մի օր նավով անցա Շանյին [2] հին ճանապարհով։ Երկու ափերին բնաճարպի ծառեր, բրնձի ծիլեր, վայրի ծաղիկներ, հավեր, շներ, եղևնիներ ու չորացած թփեր, ծղոտե խրճիթներ, պագոդաներ, Բուդդիստական տաճարներ, հողագործներ ու գյուղացի կանայք, արևի տակ չորացող շորեր, վանականներ, ծղոտե գլխարկներ, բամբուկներ, երկինք ու ամպեր… Էս ամեն ինչը արտացոլված գետակի ջինջ հոսքի մեջ։ Թիավարելու ամեն մի շարժում խառնվում էր արևի փայլուն ճառագայթներին ու ծփում ձկների, ծովախոտերի հետ միասին։ Շողքերն ու մարմինները չեն անհետանում, նրանք նույնիսկ տատանվում ու ընդարձակվում են — միաձուլվում միմյանց։ Միաձուլվելուն պես նորից նվազում ու վերադառնում իրենց հին կերպարանքին։ Շողքերի եզրագծերը գրեթե միաձուլվում են ամպերին, որոնք արևի ճառագայթների հետ խառնված արձակում են արծաթափայլ կայծեր։ Գետն իր ամբողջ երկայնքով, որ ես անցա, այս տեսքն ուներ։
Պատմությունը, որը տեսիլ եկավ ինձ նույնպես այսպիսին է։ Կապույտ երկնքի հիմքը ջրի վրա, բոլոր մարմինները միախառնված որպես մի ամբողջություն, անվերջ կենդանի, անվերջ լայնացող. անծայրածիր։
Գետի ափի չորացած ուռենիների տակ մի քանի բարակ մոլոշավարդեր կան, հավանաբար գյուղի աղջիկներն են տնկել։ Մեծ, կարմիր ու կիսակարմիր ծաղիկները լող են տալիս ջրի երեսին։ Նրանք հանկարծ տարածվում ու ընդարձակվում են, ասես անվերջանալի կարմիր գույն, որը թեպետ զուրկ է լուսապսակից։ Ծղոտե խրճիթներ, շներ, պագոդաներ, գյուղացի կանայք, ամպեր… Նրանք նույնպես լողում են։ Մեծ կարմիր ծաղիկները թերթ առ թերթ երկարել են, ասես ջուրը նետված կարմիր մետաքսե գոտիներ։ Գոտիները շներին միահյուսված, շները՝ սպիտակ ամպերին, ամպերը՝ գյուղի կանանց փաթաթված… Մի ակնթարթ, ու նրանք նորից կփոքրանան։ Բայց կիսակարմիր ծաղիկների շողքերը արդեն նույնպես տարածվել են, երկարել, քիչ է մնում, որ միահյուսվեն պագոդաներին, գյուղի կանանց, շներին, ծղոտե խրճիթներին ու ամպերին։
Պատմությունը, որը տեսիլ եկավ ինձ հիմա, պարզ է դառնում։ Այն հրապուրիչ է, նրբագեղ, հետաքրքիր ու զուլալ։ Պարզ երկնքից վերև կան անհամար գեղեցիկ մարդիկ ու գեղեցիկ պատմություններ, իսկ ես — տեսնեում եմ, ես գիտեմ։
Ես պատրաստվում եմ սևեռվել նրանց վրա…
Բայց հենց փորձեցի աչքերս հառել, ապշեցի, աչքերս բացելուն պես տեսա, որ ամպազարդ գոբելենները խորշոմած ու խճճված են, ասես ինչ-որ մեկը մի մեծ քարի կտոր էր նետել գետը։ Գետի ալիքները հանկարծ ցայտում ու կարծես մի ամբողջական պատկերը մաստնատում են կտորների։ Ես ենթագիտակցաբար ամուր սեղմում եմ ձեռքիցս գրեթե ընկնող «Սկսնակ Սովորողի Ժողովածուն», աչքերիս առաջ դեռ երևում են ծիածանի գույներով արտացոլված պատկերի փշրանքներ։
Ես իրոք սիրում եմ էս լավ պատմությունը։ Ես փորձում եմ հավաքել ցիրուցան եղած արտացոլանքի կտորները, վերականգնել ամբողջական պատկերն ու պահպանել այն։ Գիրքը մի կողմ եմ նետում, մարմինս փոքր ինչ բարձրացնում եմ ու վերցնում գրիչը։ Ո՞ւր են ցիրուցան եղած կտորները։ Ես միայն տեսնում եմ մի խավար լամպի լույս, իսկ մարմինս նավակի մեջ չԷ։
Բայց ես միշտ հիշում եմ, որ մի լավ պատմության տեսիլք եմ ունեցել, մի խավար գիշեր…
24 Փետրվար, 1925
Ծանոթագրություններ
[1] «Սկսնակ Սովորողի Ժողովածու»（《初學記》）, 30 հատորից բաղկացած պոեզիայի և այլ գրական գործերի հավաքածու է։ Կազմվել է Թան դինաստիայից գրական և քաղաքական գործիչ Սյու Ծիեն-ի (659-729) կողմից։
[2] Շանյին, Լու Սյունի ծննդավայր Շաոսին քաղաքում անտիկ ճանապարհ, հին ժամանակներում այն հայտնի է եղել որպես գեղեցիկ տեսարաններ ունեցող ճանապարհ։
Թարգմանությունը չինարենից՝ Ռոբերտ Ծատուրյանի
