Գոյություն ունեցող ամեն ինչը ծագում է Դաոյից, զարգանում ըստ Դաոյի օրենքների և շրջապտույտ կատարելով` վերադառնում կրկին Դաոյին:
Լաո Ցզի
Օտար մշակույթի ճանաչողությունը միշտ էլ օգտակար է` անկախ ազգային պատկանելությունից, կրոնական սկզբունքներից, աշխարհայացքից: Ինչպես Արիստոտելն է ասում, օտար մշակույթի ճանաչողությունը, փիլիսոփայությունն ուսումնասիրելը նախ սկսվում է զարմանքից` նրա տարաշխարհիկ սքանչելիքների հանդեպ: Նույնատիպ զարմանքով և ինչ-որ տեղ հափշտակվածությամբ սկսեցի ուսումնասիրել ամենահին չին փիլիսոփաներից մեկի` Լաո Ցզիի աշխատությունը` «Դաո Դե Ցզինը» (Ուղու և Ճշմարիտ Ուժի կանոնը ): Գիրք, որի յուրաքանչյուր տողն ինձ պարզապես անակնկալի էր բերում իր խորությամբ, միաժամանակ պարզությամբ, իր ճշմարտացիությամբ և եզակիությամբ:
Ժամանակին հայ վաճառականները Չինաստանից մետաքս, կերպաս, ճենապակի և զանազան այլ չնաշխարհիկ բաներ էին բերում Հայոց աշխարհ, և, ըստ մի քանի հայկաբանների, եթե ուսումնասիրենք «չնաշխարհիկ» բառի ծագումնաբանությունը, ապա կտեսնենք, որ այն նշանակում է` «չինական աշխարհից»: Ինչ-որ արտասովոր կամ զարմանահրաշ բան տեսնելիս հաճախ արտաբերում ենք «չնաշխարհիկ է» արտահայտությունը: Այդպես ցանականում ես բացականչել նաև այս գիրքը կարդալիս: Չինական խոսքն ընդհանրապես ինքնին աֆորիզմ է` իրենց գրավոր խոսքի` հիերոգլիֆների պես, և կոնֆուցիականության ու դաոսիզմի հիմնադիրները` Կոնֆուցիոսը և Լաո Ցզին էլ են արտահայտվել կարճառոտ-խորիմաստ ասույթներով:
Ինչպես Նարեկացին մի հրաշալի հուշակոթող է հայ և համաշխարհային գրականության պատմության մեջ, այնպես էլ Լաո Ցզիի տրակտատն է յուրահատուկ, իր խորությամբ անչափելի ու հրաշակերտ մի ստեղծագործություն, որը ցույց է տալիս մարդուն շատ հասարակ ու պարզ ուղի` դեպի կատարելություն տանող: Տրակտատի յուրաքանչյուր տողը մի աֆորիզմ է, որն օգնում է մարդուն թափանցել իմաստության խորքերը և մի փոքր այլ, ոչ սովորական, առօրյա կյանքի հորձանուտից կտրված հայացք նետել կյանքին, մարդկային էությանը, մարդկային կարողություններին և դեպի բարձրի ու վեհագույնի հանդեպ ի ծնե մարդու հետ եկող բնական ձգտմանը…
Լաո Ցզին, ինչպես Նարեկացին, եղել է իր ժամանակի մեծագույն մարդկանցից մեկը: Լաո Ցզիի մասին տեղեկություններ քիչ կան: Նա ծնվել է մ.թ.ա. մոտ 604 թվականին, Չու թագավորությունում, Լի տեղանքում, Ցյույ Ժեն գյուղում: Լաո Ցզի բառը թարգմանաբար նշանակում է Ծերունի Ուսուցիչ: Նրան տրվել է լաո մականունը, քանի որ մայրը նրան 81 տարեկանում է ծննդաբերել, իսկ երեխան ծնվել է սպիտակահեր: Այստեղից էլ`Լաո` ծերուկ, ծերունի անվանումը:
Նրա իսկական անունն է Լի Էռ: Մայրը նրան Լի անունով է կնքել, քանի որ երեխան ծնվել է Լի ծառի տակ (լի` սալորենի) և Էռ, քանի որ մեծ ականջներ ուներ, ինչը Չինաստանում համարվում է իմաստության նշան (Էռ` երկարականջ): Նրա հիմնական աշխատությունը «Դաո Դե Ցզին» տրակտատն է: Հիմնականում այս աշխատությունն է ընկած դաոսիզմի հիմքում: Լեգենդի համաձայն` երբ աշխարհից խռոված` Լաո Ցզին գնում է անտառում մեկուսանալու, հանդիպում է մեկին, ով ճանաչելով մեծ իմաստունին` խնդրում է մարդկանց գոնե ինչ-որ գիրք թողնել: Եվ Լաո Ցզին նրան է տալիս 5000 տառանոց գիրքը` «Դաո Դե Ցզինը»:
Լաո Ցզին իր աշխարհիկ կյանքի ընթացքում, մինչև մարդկանցից մեկուսանալը, աշխատել է Չժոուսյան պալատի պետական արխիվում` որպես արքայական գրադարանի գլխավոր պահապան: Երբ Չժոու դինաստիան թուլանում է, անցնում է այլ ծառայության, հետո հեռանում պետական ստրուկտուրայից և մեկուսանում: Երկար մտորումների արդյունքում էլ ծնվում է Դաո ուսմունքը: Դաո հիերոգլիֆը կազմված է երկու իմաստից` գլուխ և քայլել, այդ իսկ պատճառով այն թարգմանվում է ճանապարհ, ուղի, բայց հետագայում կոչվում է նաև օրենք, կանոն, որը նույնացվում է ճշմարտության հետ, նաև ապրելակերպի ոճի, ձևի, կարգուկանոնի հետ:
Երբ ուսումնասիրում էի այս գիրքը, որը ստեղծվել է Ք. ծ. առաջ մոտավորոպես 6-րդ դարում, բազմիցս հանդիպեցի խոսքերի, ճշմարտությունների, որոնք մի փոքր այլ ձևակերպմամբ գրված են Աստվածաշնչի տարբեր գրքերում: Այստեղից էլ կարելի հետևություն անել, որ թեև չինական կրոնը, մտածելակերպն ու ավանդույթները բոլորովին այլ են, քան քրիստոնեական ողջ աշխարհինը, սակայն մարդու` կատարելությանը հասնելու ճանապարհը, մարդու ինքն իր մեղքի բնույթից ազատագրվելու ու հոգեպես կայուն, հանգիստ ու կայացած մարդ դառնալու ուղին գրեթե նույնակերպ է: Փիլիսոփայական մտքի առումով ամբողջապես նույնն է, տարբեր է միայն ձևը, ֆիզիկական մոտեցումը, մարմնական մոտեցումը: Այսինքն` եթե Սիդհարթա Գաութաման (հետագայում ժողովուրդը կոչել է Բուդդա) հասնում է Նիրվանային (Սամադհի)` վերին օրհնությանը, ժխտելով այն, որ ազատագրությանը կարելի է հասնել միայն ասկետական կյանք վարելով, մանտրաների, մուդրաների, տարբեր տիպի ծոմապահության միջոցով, ինչպես գրված է Ինդուիստական հնագույն գրքերում` Վեդանտաներում, Ուպանիշադներում և այլն, ապա քրիստոնեության մեջ Հիսուս Քրիստոսը, հին օրեքին դեմ կանգնելով, ուսմունքի շարունակություն է առաջարկում և Նոր Կտակարանում առաջարկում է այլ մոտեցում ապաշխարությանը` ամենաանկեղծ աղոթքով կարելի է մեղքերից ազատագրվել, և մկրտվելով Հոգով ու Ջրով` կարելի է հասնել կատարյալ երջանկության:
Փաստորեն այս երկու ուսմունքի մեջ տարբեր են ճանապարհները, բայց արդյունքի մեջ ոչ մի տարբերություն չկա, գլխավոր է համարվում Ազատագրումը մարմնավոր կապանքներից: Այդ բոլորը մարդուն միայն հանգեցնում են նիրվանայի վիճակին, որը մենք` հայերս, և քրիստոնյա ողջ աշխարհը անվանում ենք ընդամենը մի բառով` վերին կամ երկնային օրհնություն, ինչն էլ մարդուն տալիս է հոգեկան հանգիստ, հավասարակշռվածություն, արարքներին իշխելու, դրանք ուղղորդելու, խելամտորեն վարվելու կարողություն և շատ ու շատ այլ առավելություններ` սովորական մահականացուի համեմատությամբ:
Ուրեմն ի՞ նչ է դաոսիզմը: Դաոսիզմը ոչ կրոն է, ոչ փիլիսոփայություն, ոչ հոգեբանություն և ոչ էլ գիտություն: Այն ավելի շուտ ուսմունք է, որը նշում է Ուղին: Սակայն Դաոյի բացատրությունը շատ ավելի խորն է և մինչև անգամ կարելի է ասել`անբացատրելի: Ինչպես Լաո Ցզին է ասում.
Ես չգիտեմ նրա անվանումը, այդ պատճառով կոչում եմ` Դաո…
…Անվանակոչված Դաոն իրական Դաո չէ:
Անվանակոչված անունը իրական անուն չէ:
Տիեզերական եսի հետ մեկվելը, Գոյից, Գոյությունից Անգոյության հասնելը նույնպես կոչվում է Դաո: Դաոն ամեն ինչ է, ամեն ինչն է, բայց միևնույն ժամանակ Ոչինչն է: Այն ամենաբարձրը լինելով ամենացածրն է: Ամենամեծը լինելով ամենափոքրն է, ամեն ինչը լինելով` մնում է որպես ոչինչ: Միայն նրանք, ովքեր հասնում են կատարելության, կարող են հասկանալ, թե իսկապես ինչ է նշանակում Դաո, այսինքն` հասկանալ, որ կատարյալ լինելով իսկ կատարյալ չեն, պետք է ազատագրվել անգամ կատարելությունից:
Դաոն ընդմիշտ անգոյության մեջ է,
Այն անփոփոխ է և անանուն:
Չնայած պարզունակ է ու փոքր,
Բայց Երկնքի տակ ոչ ոք չի կարող ղեկավարել նրան:
Մեծ Դաոն ընդգրկուն է և տարածված է թե աջ, թե ձախ:
Բոլոր արարածները նրան են ապավինում,
Իսկ Նա արարում է ու չի հրաժարվում նրանցից,
Եվ հասնելով հաջողության` մնում է անհայտ:
Նա հագցնում ու կերակրում է բազում արարածների,
Բայց չի ղեկավարում նրանց, չի բռնանում:
Ընդմիշտ ազատ է ցանկություններից
Եվ կարող է կոչվել նաև Փոքրագույն:
Բազում արարածներ վերադառնում են նրա մոտ,
Այդ իսկ պատճառով կարող է կոչվել Մեծագույն:
Ու քանի որ ինքն իրեն Մեծագույն չի համարում,
Նրան հաջողվում է հասնել Մեծության:
Եթե զուգահեռ անցկացվի Չան Բուդդիզմի հետ ( Չան նշանակում է մեդիտացիա, մտորում կամ խորհել, աղոթք. սա Չինաստանում տարածված բուդդիզմի մի տեսակ է, որի հիմնադիրն է Բոդհիդհարման և այն չինական մարտարվեստի հետ միաձուլված է ), ապա կտեսնենք, որ այս կրոնի հետևորդները մեծ նշանակություն են տալիս արտաքին, ֆիզիկական վարժություններին, որոնց միջոցով փորձում են իրենց հոգու ներքին վիճակը կայունացնել, հոգին մարզել, այնուհետև հասնել Սամադհիին, այսինքն`մեդիտացիայի ամենաբարձր աստիճանին, կատարյալ ազատագրմանը, հանգստին: Չան Բուդդիզմում, ինչպես Բուդդիզմում, ամեն ինչ դասակարգված է, ամեն մի աստիճանն ունի հարյուրավոր ենթաստիճաններ, սակայն տարբերվում է Բուդդիզմից այն բանով, որ ավելի շատ է ուշադրություն դարձվում ֆիզիկական, մարտական պրակտիկային, փորձառությանը: Եվ դա բացատրվում է հետևյալ կերպ`միայն ֆիզիկական, մարտական բարդ ճանապարհ անցնելով անհատը կարող է կատարելապես մշակվել: Այդպես նա պատրաստի հումք է դառնում հոգևոր վարժանքների համար: Ի տարբերություն այս կրոնի` դաոսիզմը ֆիզիկական և հոգևոր վարժանքները զուգահեռ է կիրառում`պատճառաբանելով, որ մարդիկ հոգևոր տարբեր աստիճանների վրա են գտնվում: Ավելի բարձրում գտնվողը քայլ է գցում առաջ, ոչ թե նորից իջնում, հասնում սկզբին, հիմքին ու նորից սկսում բարձրանալ դեպի Կատարյալ Ազատագրումը: Դաոսիզմը հոգևոր վիճակների բարդ դասակարգում չունի, այստեղ ավելի գնահատվում է նպատակին հասնելը, ոչ թե այդ նպատակին անվանումներ տալը և ճանապարհը` ուղին, ավելորդ ծանրաբեռնելը: Իսկ բուդդիզմը անվանումները կարևորում է, քանի որ գտնում է, որ անհատն այդպես չի խառնի ոչ մի բան, նա կհետևի կոնկրետ ճանապարհի, որպեսզի հետագա բարդություններ չառաջանան: Իսկ դաոսիզմը ավելի ազատ ուսմունք է և ավելի հարմար է լայն շրջանակների համար: Մինչև օրս Չինաստանի այգիներում ու փողոցներում կարելի է տեսնել հոծ բազմություն, ովքեր զբաղվում են դաոսիստական ֆիզիկական վարժություններ կատարելով` Տաոներ (Տայ Չի, Բա Գուա, Սին Ի և այլն ): Մինչդեռ չանբուդդիստական տեխնիկան հետևորդների կողմից մինչև օրս գաղտնի է պահվում, քանի որ ոչ բոլորը կկարողանան անցնել ֆիզիկական վարժանքների այդ դաժան ճանապարհով:
Երբ զուգահեռներ ենք անցկացնում դաոսիզմի և քրիստոնեության միջև, ապա տեսնում ենք , որ սկզբունքորեն շատ բան է ընդհանուր: Օրինակ այն, որ Դաոն անբացատրելի է. նույն ձևով անբացատրելի է Աստված: Երբ Աստված հայտնվում է Մովսեսին, Մովսեսը նրան հարցնում է. « Ի՞նչ է քո անունը»: Աստված պատասխանում է. « Քեզ ի՞նչ իմ անունը, Ես եմ, որ Եմ» (այսինքն` Եհովա, Եհովա նշանակում է ես եմ, ես անանուն եմ):
Կամ Քրիստոսի այն խոսքը, որ հետինները կամ վերջինները առաջին են դառնալու, Լաո Ցզիի մոտ էլ ենք հանդիպում. «Եթե ցանկանում ես, որ մարդիկ գան քո հետևից, գնա նրանց հետևից»:
Այն, որ ունայնության մեջ ապաշխարություն կա և ապաշխարության մեջ` փրկություն, խաղաղություն, տեսնում ենք նաև դաոսիզմի հիմքում:
Երբ Քրիստոսին հարցնում են, թե ինչ է պետք երկնքի արքայություն մտնելու, այն ժառանգելու համար, նա պատասխանում է, որ առաջին հերթին հարուստն իր ունեցվածքը պիտի բաժանի աղքատներին: Նմանատիպ տողեր մենք տեսնում ենք նաև «Դաո դե Ցզինում».
Ի՞նչն է թանկ, հարստությո՞ւնը, թե՞ կյանքը…
Լաո Ցզին իր ուսումնասիրություններում հանգում է անգամ Երրորդության գաղափարին`որպես Եռյակ, Անանուն աստված.
Դաոից է մեկը, մեկից` մյուսը, մյուսից` երրորդը.
Երեքն արարում են ամենը…
Իսկ Նարեկացին գրում է.
Եռյակ անձնավորություն` համակ անքնին,
Հատուկ առանձնացումով տրոհված անձեր,
Բայց միավորված համազուգությամբ,
Նույնագո բնությամբ տիրապես, անշփոթ և անանջրպետ
Միևնույն կամքով և գործակցությամբ:
Ոչ մեկը մյուսից ավագագույն չէ,
Եվ ոչ մի ակնթարթ նույնիսկ մեկ-մյուսից նվազ երբևիցե,
Այլ իբրև պատճառ երկնային սիրո անստվեր լույսի, հայտնված մեր մեջ,
Սրբասացության միակ պսակով` անսկզբնաբար աստվածաբանված:
Այո, ընդհանուր շատ բաներ կարելի է գտնել նաև Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» և այս գրքի միջև: Երկուսն էլ համաշխարհային պատմության մեջ հանճարեղ անձանց գլուխգործոցներ են, ովքեր մտածում են ոչ միայն անձնական երջանկության մասին, այլև ողջ մարդկության մասին: Նրանք երկուսն էլ ցույց են տալիս այն ճանապարհը, որը մարդուն դարձնելով կատարյալ` նրան երջանիկ կդարձնի: Համամարդկային մարդասիրությունն ուղղակի ակնհայտ է երկուսի տողերում էլ: Երկուսն էլ ներթափանց հայացքով մինչև վերջ տեսնում են մարդկային էությունը: Երկուսն էլ փորձում են օգնել մարդուն: Եթե Լաո Ցզիի մոտ Դաոն է համարվում մեծագո Էություն, ապա Նարեկացու մոտ այդ նույնը կոչվում է Աստված: Լաո Ցզին գրում է.
Մեծագույն Ձայնը միշտ չի լսվում,
Մեծագույն Էությունը չունի կերպարանք,
Դաոն գաղտնի է և անանուն…
Իսկ Նարեկացին իր մատյանում այսպես է գրում.
Քոնն են չափերն անչափելի,
Դու ես սկիզբն ու վերջը:
Սրտմտության խավարը երբեք չի ստվերում լույսը քո ողորմության,
Քանզի լինելով ինքդ մտքից վեր` զերծ ես դու նաև որևէ ախտից…
Այսպես անվերջ կարելի է զուգահեռներ և համեմատություններ անցկացնել այս երկու ստեղծագործությունների միջև: Ու համոզվել, որ կան ստեղծագործություններ, առանց որի մարդկությունն ուղղակիորեն կզրկվեր հոգևոր մեծ պաշարից…
Ցավում եմ, որ ինքս չեմ տիրապետում չիներեն լեզվին և չեմ կարող անմիջապես բնագրից կատարել թարգմանությունը, բայց և շատ եմ ուզում, որ մարդիկ կարդան նաև Լաո Ցզիի` ողջ մարդկությանը տված այս նվերը` Դաո Դե Ցզինը…
Լուսինե Մանուկյան
