Նկարազրդող ՝ Յուկո Շիմիձու, ձևավորման հայերեն տարբերակը՝ Հարություն Թումաղյանի
Սիրելի ընթերցողներ ձեզ ենք ներկայացնում Մայքլ Քանինգհեմի «Կապիկի թաթը» պատմվածքը՝ Արմեն Հայաստանցու թարգմանությամբ: Պատմվածքը ներառված է «Վայրի կարապ և այլ պատումներ» գրքում, որն ամբողջովին հին հեքիաթների ու պատմությունների ժամանակակից վերապատմում է: Պատմվածքի նախնական տարբերակի հեղինակը Ուիլյամ Ուայմարք Ջեյքոբսն է, ստեղծագործությունը կարող եք ընթերցել այստեղ: Քանինգհեմի հայտնի վերապատումներից մեկը՝ այստեղ:
յ, օրինակ, Ուայթները՝ համեստ, բայց երջանիկ մի ընտանիք։ Չափի մեջ երջանիկ։ Հենց երեքն են՝ մայրը, հայրն ու որդին։ Որդին բանում է տեղի գործարանում։ Թե ծնողների ծախսը քաշելուց սրտնեղի, թե իր սեռաքաղց գիշերների երեսից բորբոքվի կամ քեֆերից ու գրավիչ զանցանքներից զերծ իր ջահելության շուրջ միտք անի, թե չարչարանքի բերումով քսաներկուսում վաղաժամ վրա հասած ախտ ու ցավից քիթը կախի (խախուտ ծունկ, կռնակի տակի ցավոտ հոդախախտ), երբեք ձեն-ձուն չի հանի։ էն վայրերում կամ թվերին չի ծնվել, երբ որդիք ծնողքին պաչիկով են մնաս բարով անում, մայրերին մեղմ կշտամբում իրենց թաշկինակաթաց արցունքների համար ու լոք տալիս` ինքնուրույն կյանք վարելու։
Ապրում են մի հյուղակում, թեև դա հարդածածկ, կոկիկ կացարան չի, որ «հյուղակ» բառի հետ սովորաբար մտքիդ է գալիս։ Ծվարած է տղմոտ, քամու բերան հեռուներում։ Ուայթներին առանձնապես ընտրելու հնարավորություն չի ընձեռվել։
Բայց թե խոսքակռիվ չեն տալիս։ Մանր-մունր ընտանեկան պակասներից չեն փնթփնթում։ Անձուկ ու տամուկ չորս պատը, տարվա ավելի քան կեսը ցեխից անանց դարձող ճամփան նրանց թվում են անխուսափելի, և իրենց սփոփում են տարտամ հիշատակումներով, թե ոնց կարող է ավելի վատ լինել (թեպետ դժվար է ասել՝ «ավելի վատն» ինչ պիտի ներառեր): Նրանց միջև ակնարկ չկար՝ «Ինչի՞ թողեցի ինձ էստեղ բերես» կամ «Ե՞րբ եք մեռնելու՝ ազատվեմ»։
Այցելուն, որ հայտնվում է մի գարշ գիշեր, օտարական չի կամ էնքան էլ օտարական չի, թեև փաստացի օտարոտի մեկը։ Միստր Ուայթի հին ընկերն է՝ մի մարդ, որ ջահել օրերին հակված էր (ավելի քան միստր Ուայթը) վայրի ու հանդուգն զեղում-շեղումների։ Ինչպես լինում է փորձանքոտ տղաների դեպքում, նա էլ, ի վերջո, բանակի շարքերն անցավ։ Ռազմական հանձնառություններով երկու տասնամյակից ավելի հեռվում էր, նախորդ անգամ՝ Հնդկաստանում։ Վերջին քսան տարին նա՝ սաղավարտակիր, լռակյաց, Կայսրության պաշտպան, անց էր կացրել սնապաշտության, օրհնանք ու անեծքների, սև մոգության ծեսերի եզերքում, որոնք երբեմն կարող են թվալ ոչ էնքան անկեղծ, բայց… ոչ էլ կեղծ, այլ ուրիշ մի բան։
Այցելուն ընծա է բերել՝ կտրած կապկի թաթ, որը նրա պնդմամբ երեք ցանկություն ի կատար ածելու զորություն ունի։
Ուայթները վստահ չեն, թե ինչպես ընդունել էս առանձնահատուկ նվերը։ Կարող էին օգտվել երեք ցանկությունից. երևի միակն անհաշիվ հարստությունը լիներ։ Բայց իրոք։ Էս զարհուրելի, չորացած բա՞նը՝ իր մեռած, դարչնասև մատները բռի մեջ կծկած։ Կարելի է կարծել, թե միստր Ուայթի հին ընկերը խելքը թռցրել է, ինչն էդքան էլ տարօրինակ չի էն տղամարդկանց պարագայում, որ օտար ու հեռավոր վայրերում երկար են մնում։
Մինչդեռ մերժելն անքաղաքավարի կլինի։ Ճիշտ չի՞։
Միստր Ուայթը թաթն իր ձեռքն է առնում, մնում ապշահար ու սահմռկած, երբ սա ցնցվում է, թեև թեթևակի, իր ափի միսուարյան հետ շփվելուց։
Նախքան կհասցներ բացականչել, այցելուն ամեն դեպքում թաթը հետ է խլում։ Անհաստատ ձայնով ասում է, որ քիչ մնաց հանցանք գործի։ Ի վիճակի չի եղել գլուխը կապկի թաթից պրծացնել, մտքով անցել է, որ իրեն ազատի՝ տալով մի աղքատ, անմեղ ընտանիքի…
Ուայթները պլշում են վրան։ Էլ ի՞նչ ասես։
Այցելուն պատմում է, թե գլխին է տալիս էն օրվա համար, երբ առաջին անգամ աչքը գցեց կապկի թաթին։
Ապա այսահարի ջղակծկմամբ դա նետում է բուխարու մեջ։
Միստր Ուայթը շուտափույթ հետ է առնում՝ խանձելով մատների ծայրերը։ Շփոթի մեջ է հանուն ընկերոջ։ Նրան հավաստիացնում է, որ ընծան ընծա է։ Ասում է, թե միշտ էլ տարված է եղել տարաշխարհիկ բաներով, որ իրենց կողմերում առանձնապես չկան։
Այցելուն հալումաշ ու սարսափահար տեսքով, ոնց որ թակարդ ընկած մշկամուկ, քարշ է գալիս դեպի դուռը։ Հրաժեշտ տալուց առաջ Ուայթներին զգուշացնում է թաթի վրա ցանկություն չպահել ու աղաչում-պաղատում է, թե անգամ բաղձոտեն, սահմանափակվեն հնարավորինս խելամիտ խնդրանքներով։
Հետո դռնից դուրս է գնում։ Ու անձրևը գիշերվա մեջ կլանում է նրա մեջքը։
Մայր ու որդի շտապում են իրենց դատավճիռը կայացնել։ Փռթկում են ծիծաղի պոռթկումից։
– Խելամիտ ցանկությո՞ւն։ Դե խնդրեմ, մեզ նոր գոգաթիակ ղրկեք։ Չէի՞ք կամենա շնորհ անել, որ մառանի ուտիճները քչանան։
Միստր Ուայթը մնում է լուռ։ Փակում է դուռը, որի միջից անձրևը շառաչում է կրետների պարսի պես։
Կարող է երդվել՝ թաթի սեղմվելը զգաց, երբ տվեցին իրեն։ Ինչևէ, նորից ձեռքն է առնում, բայց թաթն անկենդան է հանց ինքը՝ մահը։
Միստր Ուայթին լոկ մի խլացված բողոքի ձայն է հասնում՝ ի պաշտպանություն էդ խեղճ մարդուն։ «Երկար օտարությունից շատ է տուժել, թե իմանայիք՝ ի՜նչ տղերք էինք…»։
Միսիս Ուայթը թաթը նրանից խլում, հնարովի կախարդական խոսքեր է քրթմնջում ու ասում՝ «Ուզում եմ…»:
Դադար է տալիս։ Ոչ մի ցանկության պարտք ու պահանջ չունի (նա, որ աման-չամանը լվանում է հնացած երկաթե կաթսայում, որ ջանում է թաց ցախից փիշի-փիշիով կրակ պոկել)։
«Երկու հարյուր ֆունտ եմ ուզում»,– ասում է վերջապես. երկու հարյուր ֆունտը պարտքի գումարն է հյուղակի դիմաց։ Երկու հարյուր ֆունտով էս աղոտ, ցածրառաստաղավոր խոնավ խլրդաբույնը կարող է իրենցը լինել։
Ավելի խելամիտ ցանկություն դժվար է պատկերացնել։
Ոչինչ չի կատարվում։ Շաքարամանում թղթադրամի տրցակներ ի հայտ չեն գալիս, մետաղադրամները ծխնելույզից ցած չեն շրխկում։
Մտնում են անկողին։
Իսկ երբ միստր ու միսիս Ուայթները միասին վերմակի տակ հարմարվում են, կինը մտքերի մեջ չի ընկնում, նույնիսկ քունն իջնելիս, թե ինչի ամուսնացավ մի մարդու հետ, որ համեստ գյուղական հարսանիքից հետո էս տեսակ տեղ իրեն բերեց։ (Բա պիտի գլխի ընկած չլինե՞ր, երբ պսակի ծեսին հոր նավթալինոտ կոստյումով հայտնվեց, երբ համառեց, որ կառքն անհարկի ծախս է)։ Անհանգիստ քնող միստր Ուայթը կողքից կողք շուռումուռ գալիս, քնահարմար դիրք փնտրելիս ներքուստ հարցականի տակ չի դնում կնոջ իր ընտրությունը, որին էդքան պակասում են ձգտումն ու հավատը։ Նա ինքն իրեն չի հարցնում. ինչի՞ պիտի կնոջ միտքը էդչափ ծռվեր էս հոլիկի լիիրավ տերը դառնալու վրա, անգամ կատակով։
Հաջորդ առավոտ որդին ելնում է գործի։ Հետկեսօրին գործարանի մի ներկայացուցիչ ժամանում է՝ միստր ու միսիս Ուայթներին հայտնելու, որ վթար է եղել։ Նրանց որդին կուլ է գնացել իր հաստոցին, ասես մարդանյութից ստացվող ինչ-որ արտադրանքի հումք ոսկրե բեկորներից ու ջլակոտոր ջղերից, արնացայտուկից, որ արագորեն, մյուս բանվորների աչքի առաջ կարմրից սևի վերածվեց։
Գործարանից եկածը պատշաճորեն, մասնագիտորեն կարեկից մեկն է։ Գիտի՝ նման կորստին փոխհատուցում չկա։ Գործարանատերերը, ամեն դեպքում, վճարման կարգ են կիրառում էն մարդկանց ընտանիքների համար, որ մերթընդմերթ զոհ են գնում հաստոցներին։ Մեծ բան չի, Աստված գիտի, բայց ընկերությունը պատրաստ է առաջարկել հետևյալ գումարը տղայի ծնողներին…
Իհարկե հարկ չկա, որ ձեզ ասեմ փաստացի թիվը։
Ոչ էլ հարկ կա, անշուշտ, հանգամանորեն պատմելու տղայի վշտացնոր մոր մասին, որը նախ և առաջ ցանկությունը պահողն էր, էն ամենի մասին, թե ոնց հետո՝ մի գիշեր, որդու մասունքներն արկղի մեջ զմռսելուց (մեռելատես չեղավ), տղային մոլախոտածածկ մի խաչբակում հողին հանձնելուց շատ թե քիչ օրեր անց նա վեր է առնում կապկի թաթն ու դատարկ հյուրասենյակում՝ սենյակից անդին, անձրևի միջով կանչում. «Հետ բեր նրան»։
Ոչինչ չի կատարվում։
Ոչինչ միանգամից չի կատարվում։
Ուայթներից ժամեր են պահանջվում անկողին մտնելուց հետո մոտեցող ոտնաձայները լսելու համար, որ գալիս են դրսից։ Ինչևէ, միայն հաշված պահեր են պահանջվում՝ գլխի ընկնելու, որ ոտնաքայլերը չափված դանդաղություն ունեն՝ ծանրագնացին հատուկ, ասես ամեն քայլը չի զորում կոշկատակը հողի երեսից պոկել ու ստիպված է ցավ տալով ոտքը դուրս քաշել, տղմուտը ելումուտ անել, մինչև որ հաջորդ քայլը գլուխ գա։
Երկուսն էլ նույն պահին են հասկանում։ Գերեզմանոցի ուղին երկար է քայլելու համար։
Միսիս Ուայթը նեղլիկ աստիճաններով ցած է աճապարում, հետևից՝ միստր Ուայթը։
«Նա հետ եկավ»,– ազդարարում է միսիս Ուայթը:
Միստր Ուայթը հազիվ է բերանից պոկում. «Դա՛ հետ եկավ»։
Բզկտված դիակը՝ արդեն ջարդուկտոր ոսկորից ու դեմքի ճխլած դիմակից կազմված արարածը (որ մի ժամանակ կչկչալով չոչ էր անում կաուչուկե գնդակի հետևից, որ կենսախինդ չմշկում էր ընկերների հետ լճակի երեսին), հետ է եկել։ Նույնիսկ ճռնչում է պարտեզի դարպասն անցնելիս:
Հետ է կանչվել։ Դեռ տեղն է բերում պատուհանի լույսը։
Քանի դեռ միսիս Ուայթը կռիվ է տալիս դռան սողնակը բանալու համար, միստր Ուայթը վեր է առնում կապկի թաթը։ Պատրաստ է գոռալ. «Էնպես արա՝ թողնի գնա»։
Մինչդեռ լուռ է մնում։ Գիտի, թե ինչ պիտի աներ։ Բայց կրնկի վրա դուռը բացող ու դրսում, քամուց բացի, ոչինչ չգտնող կնոջը վերաբերող միտքն ի զորու չի հանդուրժել։ Վստահ չի, որ կդիմանա իրեն ուղղված նրա մորմոքին ու կատաղությանը, երբ դատարկ շեմից հետ շրջվի։
Ուստի միստր Ուայթը տնկվում է սենյակի մեջտեղում՝ կապկի թաթը պինդ ձեռքում պահած, քանի դեռ կինը կրնկի վրա բացում է դուռը, քանի դեռ ինքն ու կինն աչքները պահում են ներս համեցիր-ի սպասումով իրենց առաջ կանգնածին։
Տարուց ավելի է, ինչ ապրում են միասին՝ երեքով։ Արարածը ցերեկները փռվում է փափկաթոռին, կրակի մոտ՝ ինչ բոցկլտոց էլ որ թաց ցախից փիշի-փիշիով պոկված լինի։ Երբ գիշերը վրա է հասնում, արարածն անխոս իրեն քարշ է տալիս սանդուղքն ի վեր՝ ամեն քայլափոխին ճկռելով, մնում իր ննջարանում (քնել-չքնելու մասին ոչ ոք ոչինչ չգիտի), մինչև լույսը նորից կբացվի, և սա վերստին իր տեղը կգրավի օջախի մոտ։
Մեկ է, իրենց երեխան է։ Էն, ինչ մնացել է նրանից։ Ուայթները հյուրասենյակի պատերը ծածկել են իրենց ունեցած ամեն մի լուսանկարով. նրանց որդին՝ դեռ պստիկ, ձմեռային կոմբինեզոնով, հողմասույր սպիտակ փաթիլների պտտահողմի մեջ ատամները բացած, նրանց որդին՝ նոթոտ պատանյակ, փողկապ-թիթեռնիկով, դպրոցի լուսանկարչին բնորդելիս, նրանց որդին՝ անհամապատասխան աղջկա կողքին ջղաձիգ ժպտալիս (տափուկաչ ու բաց ընկած էն դրբովի հետ, որ հիմա ավանի մսագործի կոնծող կինն է), որին էլ հրավիրել էր իր առաջին պարին։
Ուայթները խունկ են վառում հոտը պարտակելու համար։ Երբ գարուն է գալիս, տունը լցնում են յասաման ու վարդով։
Միստրն ու միսիսը, ինչքան ձեռքներից գալիս է, հին օրերի ոգով են շարժվում։ Կատակում են ու հուշերի գիրկն ընկնում։ Միսիս Ուայթն ամեն ուրբաթ ոչխարի խաշլամա է գլուխ բերում, թեպետ արարածն այլևս չի ուզում, ուտելու կարիք չունի։
Սովորաբար անթարթ պլշում է մաքառող կրակին, թեև դեպքից դեպք, երբ խոսք ու զրույց է բացվում, երբ Մայրն ու Հայրը հարցնում են, թե մի բարձ էլ չի՞ ուզի, հետաքրքրվում՝ դեռ հիշո՞ւմ է տարիներ առաջ իրենց կատարած ուղևորությունը լեռնային լիճ, իսկ սա բարձրացնում է էն, ինչ մնացել է գլխից, ու իր միակ, դիմահար արևակնյա ակնագնդով նշան բռնում նրանց ոչ էնքան զայրույթի, ինչքան շփոթմունքի արտահայտությամբ։ Ի՞նչ հանցանք է գործել։ Բանտապանները բավական բարի են, ջանում են հարմարավետություն ստեղծել, բայց ինչի՞ են իրեն էստեղ պահում, հատկապես ի՞նչ է արել, որ էդ աստիճանի սխալ է։
Ցերեկներն անցնում, դառնում են գիշեր, գիշերները՝ ցերեկ։ Ոչինչ չի փոխվում՝ տան ներսում լինի, թե դրսում, ուր գորշ երկինքն ու ծառերի մերկ ճյուղերը իրենց շողքն են գցում ճամփի ջրափոսերի մեջ։
Էս այլափոխ աշխարհում առաջ շարժվելու համար պահանջվող ջանքը, արի ու տես, ջրի երես է ելնում։ Միսիս Ուայթը քանի երեկո կարոտաբաղձ միտք է անում՝ տեսնես ո՞ւր է Թոմ Բարքինը՝ մի տղամարդ, որի հետ կարող էր պսակվել, և էն փաստը, թե «կարող էր պսակվել» բառերը լոկ նշանակում են, որ ինքը (ինչպես միստր Ուայթն է մատնանշում) մեկն էր տասնյակ աղջիկներից, որոնց հետ Թոմ Բարքինը լկտիաբար սիլի-բիլի էր անում, կարծես ավելի է ամրապնդում իր սևեռումը բեկանված հնարավորության շուրջ, քան վանում։ Միստր Ուայթն ի վերջո ասում է, որ չի հավանում, երբեք էլ չի հավանել եփութափ անելիս շվշվացնելու նրա սովորությունը, բայց հետո պարզում է, որ դժկամորեն հլու դուլ ու դադարից առաջացած հեղձամաղձուկ լռությունն ավելի վատ է, քան շվշվացնելը։ Միստր Ուայթն այլևս թերեփ խոզապուխտը չի խփշտում առանց մեկնաբանության։ Նրա հազվադեպ լոգանքներն այլևս չեն արժանանում հավաստիացումների, որ տղամարդու բնական հոտի մեջ ինչ-որ դուրեկան բան կա։ Նրա արած պատմություններն ավելի հաճախ են տուժում միսիս Ուայթի պաղահայաց, անսքող ձանձրույթից։
Արարածը, որ ծխացող ու մխացող ցախերին պլշած նստած է, առերևույթ ուշք չի դնում։
Միստր և միսիս Ուայթներն իրենք իրենց հիշեցնում են. մեկ է, սա դեռ իրենց որդին է։ Իրենց ունեցածն էդ է՝ առաքինության պես մի բան առնվազն։ Իրենց կամքով է լույս աշխարհ եկել՝ ոչ թե մի, այլ երկու անգամ։
Էսպիսով, կրակը վառ է պահվում։ Խաշլաման խաշվում է ամեն ուրբաթ։ Պատահական այցերը չեն քաջալերվում. Ուայթները պարզապես, իրենց իսկ պնդմամբ, շատ զբաղված են հյուր ընդունելու համար։ Ինչևիցե, պահեր են լինում, երբ միսիս Ուայթը պատկերացնում է՝ ինչքան ավելի հեշտ կլիներ կյանքը, եթե միստր Ուայթն իր տեղի տվող սրտի կանչով մեռներ ու իր ճամփան բացեր դեպի այրիության ավելի պարզ իրողություն, որտեղ ոչ ոք դեմ չէր լինի շվշվացնելուն, կամ թե ոնց է խոզապուխտը եփած, որտեղ միստր Ուայթի քրտնաթոր կծվահոտը հօդս կցնդեր, որտեղ իրենից չէին պահանջի զվարճանք խաղալ ևս մի անգամ արված պատմության վրա։ Պահեր են լինում, երբ միստր Ուայթը պատկերացնում է կնոջը Թոմ Բարքինի հետ հեռանալիս, որը հիմա ծեր է, կորցրել է ատամների կեսը, դեռ սիլի-բիլի է անում աղջիկների հետ, թեպետ սրանք լեղապատառ ընկրկում են։ Նա կլիներ դավաճանած կին, և ոչ ոք իրեն չէր մեղադրի իր մենության մեջ վճռականորեն կենսախինդ պահվածք դրսևորելու համար։ Կարեկցանքի արժանի կերպարն ինքը կլիներ։ Ոնց էլ չլիներ, մի երկու ծանոթ սիրտ կանեին վաղուց զսպած կարծիքն ասել, որին գյուղում ամենքն էլ համաձայն են. միստր Ուայթն ավելիին էր արժանի։ Համ էլ մի քանի ջահելոտ տեղացի այրիներ կան, որ էն կարգի կանանցից չեն թվում, որոնք կառարկեին տղամարդու հոտին կամ չէին գնահատի ոգևորիչ, լավ պատմած զրույցը։
Ավելի հեշտ կլիներ, ինչպես երևում է, եթե տարածքում իրենք քչանային։
Ուայթները երեքն էլ գիտեն, թե ստույգ որտեղ է կապկի թաթը. սպասքապահարանի վերևի դարակում՝ ճաքած հարոցաթասի կողքին։ Նրանք գիտեն, մշտապես գիտեն, բոլորն էլ գիտեն՝ դեռ մի ցանկություն էլ կարող է ի կատար ածվել։
