Առավոտից մինչև հիմա նստած եմ այստեղ՝ լուսամուտի մոտ․ ձյուն է գալիս, և ես սրտիս մեջ զգում եմ ցուրտը և ձմռան սառնամանիքը։ Դիմացի տների թիթեղապատ կարմիր տանիքները, փողոցի մայթեզրի բոլոր ծերացած ծառերը և հրապարակի կենտրոնում՝ քարե պատվանդանի վրա տեղադրված զինվորի արձանի գլուխն ու ուսերը թաքնվել են ձյան տակ։ Կոպերս իրար եմ սեղմում, բայց ոչ մի կաթիլ արցունք չի թրջում այտերս, երանի՜ կարողանայի արտասվել, ասես, սառցակալել եմ սիրտս սեղմող ցավի սառնամանիքում։ Ձյունը շարունակում է տեղալ, և ագռավները լռակյաց կռռոցներով սպիտակ ու փայլուն փաթիլների միջով ինչ-որ տեղ են շտապում։ Հիմա արդեն օրը հակվում է դեպի մայրամուտ, և միայնակ գերեզմանները նայում են երկինք՝ մթությանը սպասելով։ Չգիտեմ ինչու՝ Թորայից[1], անառիթ մի միտք հիշեցի․ «Եվ ծանր է մահվան սերը»։
Գլուխս հենում եմ աթոռի հենակին, ոչինչ, ոչ մի բան, որ ինձ մի պահ կմխիթարի, գոյություն չունի իմ շուրջը։
Այս դժբախտությունը ես գուշակել էի։ Դեռևս մեկ շաբաթ առաջ գիտեի, որ վերջապես նման մի վիճակ կստեղծվի։ Հենց այն պահին, երբ նրա բուժքույրը ինձ հայտնեց․ «Այս շաբաթվա ընթացքում կվիրահատեն»,- տագնապեցի, նույնիսկ սարսափում էի հիվանդանոց զանգահարել։ Անհուսորեն փորձում էի ինքս ինձ խաբել ու անտեղյակության մեջ մնալ։ Այսօր, վերջապես մեկ շաբաթ անց գնացի հիվանդանոց, սակայն թիվ 112 սենյակը դատարկ էր։ Որոշ ժամանակ կանգնեցի միջանցքում։ Նրա համար մեծ տուփով շոկոլադ և մի քանի նկարազարդ հանդես էի վերցրել։ Չէի ուզում այդ սարսափելի իրողությունը ընդունել։ Երբ տեսա՝ 112 սենյակը դատարկ է, սիրտս դող ընկավ, բայց աչքերս կարոտով ու պաղատանքով նրան էին փնտրում հիվանդանոցի սրահներում՝ իրենց բուժքույրերի և ձեռնափայտերի օգնությամբ մի կողմից մի ուրիշ կողմ գնացող երեխաների մեջ։ Հետո նրա բուժքույրը հայտնվեց միջանցքի վերջում, և ես ակամա շրջվեցի, անակնկալի եկած՝ վատ վարքագիծ ունեցող մարդու նման սարսափահար շրջվեցի և ցանկացա փախչել։ Գուցե մի քանի քայլ էլ վազեցի, սակայն միջանցքի վերջից իմ անունը կանչող նրա ձայնը ինձ գամեց տեղում։ Երբ մոտեցավ ինձ ու դեմ դիմաց կանգնեցինք, ես դարձյալ խենթ համառությամբ խուսափեցի նրա աչքերին նայել։ Ուզում էի ձեռքով փակել նրա բերանը և պաղատել․
-Մի՛ ասա, ի սե՛ր Աստծո, մի՛ ասա, թող ես այս անտեղյակության մեջ մնամ, թող որ չիմանամ, թե ինչ է կատարվել։
Սակայն նա իր սառը ձեռքերով սեղմելով իմ ձեռքը, կամաց ասաց․
-Ափսո՜ս․․․ շատ ուշ եկաք։
Հետո դեմքը շրջեց ու լուսամուտից նայեց ձմռան տրտմության ու փոշու մեջ ընկղմված այգուն․
-Խեղճ երեխան մենակության մեջ մեռավ, հայրը անգամ ուշացած եկավ։ Բժիշկը պարտավոր էր կատարել իր աշխատանքը, չէինք կարող հոր գալուն սպասել, սա վերջին հույսն էր․․․
Շրջվեց և մի անգամ ևս նայեց ինձ, դեմքը գունատ էր երևում, իսկ աչքերում արցունք էր օղակվել, հետո երկու ձեռքերում սեղմելով իմ ձեռքերը՝ բարձրացրեց իր կրծքի վրա և խուլ ու ջարդված ձայնով ասաց․
-Ա՛խ, տիկի՛ն, մենք ոչ մեկս չգիտեինք նրա լեզուն, բայց դուք․․․դուք ինչո՞ւ նրան մենակ թողեցիք։ Զգացի, որ նրա բառերը արձագանքում են ուղեղիս մեջ, և այդ ձայնը գնալով ահագնանում է։ Գլուխս հետ քաշեցի։ Ինչ-որ բան ներսս ճանկռոտում էր։ Նա դեռևս խոսում էր, բայց ես շոկոլադի տուփը և հանդեսները նրա ձեռքը դրեցի և շրջվեցի։ Ողջ միջանցքի երկարությամբ գրեթե վազեցի։ Երբ հասա աստիճանների դիմաց, մի պահ կանգ առա ու մտածեցի․ «Ի՞նչ է պատահել, ի՞նչ է պատահել»։
Իսկ այգին փռվել էր իմ դիմաց և ալիքվում է ձմռան տրտմության ու փոշու մեջ, և ասես մեկը ճչաց ականջիս․
-112 սենյակը դատարկ է։
Նստեցի նստարանին․ երկնքի սիրտը տխուր էր։ Բադի ճտերը մեծ ավազանի մոտ իրենց մոր ետևից մի կողմից մեկ ուրիշ կողմ էին վազում, և գազոնը, որ անգամ ձմռանը փայլում էր զմրուխտի կանաչությամբ, շոյում էր հայացքս։ Հանկարծ ինձ թվաց, թե նա կանգնած է խոտերի մեջ, նույն վտիտ մարմնով, գունատ դեմքով և հայացքը ձգող ու կլանող աչքերով, որ հեռվից երկու սև բծի էին նման, ձեռնափայտի օգնությամբ մոտենում և ամեն երկու-երեք քայլից հետո կանգնում ու կարգավորում է շնչառությունը։ Ձայնը արձագանքեց ականջիս մեջ․
-Այս անգամ ի՞նչ ես բերել ինձ համար։
Ինչպես միշտ, առաջին հարցը սա էր։ Ձեռքերս ակամա սահեցին ծնկներիս վրա, որպեսզի շոկոլադի տուփը և հանդեսները նրան տամ, սակայն ամեն ինչ փուչ էր․․․ամեն ինչ փուչ էր, և խոտերը քամու ծանրության տակ խոնարհվեցին, և ոչ ոք այնտեղ չէր, ոչ ոք։
Մենք հիվանդանոցում էինք իրար հետ ծանոթացել՝ թիվ 112 սենյակում։ Ես հաճախ էի այնտեղ գնում, որովհետև փոքրիկ տղան՝ իրանցի ընկերս, այնտեղ էր պառկած։ Ես նրան միշտ տեսնում էի․ ոչ մեկի հետ չէր խոսում, առհասարակ չէր խոսում, գուցե ութ տարեկան լիներ, բայց նրա լռությունը իմ մեջ հետաքրքրություն էր առաջացնում։ Մշտապես իր մահճակալին մեջքի վրա պառկած և մատների հետ խաղալով՝ հայացքը սևեռում էր առաստաղին։ Աչքերի մեջ թախիծ կար և մենության ու օտարության զգացում։ Փոքրիկ թռչունի պես կծկված ու սարսափած շուրջն էր նայում, բայց երբ մենք խոսում էինք, ուշադիր լսում էր։ Ես դա զգում էի և, չգիտեմ ինչու, առանց պատճառի, ենթադրում էի, թե նա հասկանում է մեր խոսքերը։ Վերջապես մի շաբաթ օր, երբ գնացել էի այնտեղ, մի պառավի տեսա, որ իր ծաղկավոր մեծ գլխարկով խոնարհվել էր նրա մահճակալին և անտրամադիր շոյում էր նրան։
Սենյակի բուժքույրն ասաց․
-Տղայի վիճակը լավ չի, շարունակ լալիս է, և մենք նրա լեզուն չենք հասկանում։
Ես ցավով շարժեցի գլուխս և հետևելով նրա շարժումներին՝ հարցրի․
-Ինչպե՞ս լեզուն չեք հասկանում, մի՞թե գերմանացի չէ։
Իսկ հետո պառավը իր աթոռի վրա տեղաշարժվեց և, միաժամանակ աշխատելով ցույց տալ իր հոգատարությունն ու սրտացավությունը տղայի հանդեպ՝ բարձրաձայն ասաց․
-Եթե գերմանացի լիներ, մենք խնդիր չէինք ունենա։ Ո՛չ, տիկին, ես մի եղբայր ունեմ, որ Աֆղանստանում աշխատում է դեսպանատանը և այս տղայի (մատով ցույց տալով տղային) հոր հետ ընկեր է։ Այս տղան աֆղան է, հիվանդացել է, և իմ եղբոր միջնորդությամբ այստեղ են ուղարկել, սիրտը լավ չի, ոտքերը հաշմանդամ են, ես պետք է խնամեմ նրան, ոտքերը հիմա լավ են, բայց դե ինչ պետք է անել, տղան մնացող չի, պետք է եղբորս գրեմ։ Ես արդեն պառավել եմ, այդուհանդերձ երբեմն գալիս եմ նրան տեսության, բայց իրար խոսք չենք հասկանում, և ես արդեն․․․
Ես այլևս չէի կարող պառավի խոսքերի շարունակությունը լսել․ սիրտս ուրախությունից ցնցվում էր։ Հանկարծ հիշել էի, որ աֆղանները մեր լեզվով են խոսում (աֆղանական պարսկերեն), և նա հաստատ իմ խոսքերը կհասկանա։ Շրջվեցի․ մեծ հայտնագործություն արած մարդու պես չէի կարողանում հանգիստ լինել և ակամա ծիծաղում էի։ Տղան սև աչքերով նայում էր ինձ և աչքերի մեջ սպասում կար, մի խղճահարույց սպասում։ Դեպի նա գնացի, և հակվելով դեմքին՝ փաղաքշեցի մազերը և մեղմ ասացի․
-Արի՛ ընկերներ լինենք։
Եվ նա առաջին անգամ ժպտաց։ Ժպիտը թախծոտ ու մեղմ էր, լուռ նայեց աչքերիս։
-Խոսքս հասկանո՞ւմ ես,- ասացի։
Այս անգամ շուրթերը, որոնք ասես երկար տարիներ լուռ էին, բացեց և քաղցր բարբառով ասաց․
-Սկզբից էլ հասկանում էի։
Հրաշք էր տեղի ունեցել։ Պառավը վեր կացավ իր աթոռից և ձեռքի պայուսակը հետևից քարշ տալով՝ դարձյալ բարձրաձայն ասաց․
-Ուրեմն դո՞ւք էլ աֆղան եք։ Եթե երբեմն այստեղ գաք, վատ չէր լինի, հիմա ձեր թույլտվությամբ կգնամ, խնդրում եմ, անպայմա՛ն եկեք, անպայմա՛ն։
Եվ հետքայլ արեց դեպի։ Ասես շտապում էր, և այն մտքից, թե գլուխը կազատվի ինչ-որ պարտականությունից, ուրախ էր թվում։ Հետո ցտեսություն ասաց ու դուրս եկավ սենյակից։ Մենք մենակ մնացինք, և իմ փոքրիկ ընկերը իր բարձի տակից մեկ հատ կոնֆետ հանեց ու դրեց իմ բերանը, և ես զգացի, որ իմ էությունը կարող է լցնել նրա մենակությունը և նրան ուրախացնել։
Դրանից հետո, հաջորդ օրերին՝ կիրակի օրերին, չորեքշաբի օրերին, ա՜հ, ես շարունակ սպասում էի, ասես նրա կողքին և նրա երախտագետ, բարեհամբույր լույսե ժպիտի շնորհիվ զգում էի իմ էությունը, զգում ու տեսնում էի, որ ողջ եմ։ Գնալով իմ սիրալիրությունը հաղթում էր նրա լռությանը։ Երբեմն նա ծածուկ ականջիս փսփսում էր․
-Մի բան արա՛, որ ես այստեղից գնա՛մ, գնամ մեր տուն։
Բայց նրա տունը շատ հեռու էր։ Երբ ակամայից հիշում էի պառավի խոսքերը, որ ասում էր՝ նա մնացող չի, էությանս մեջ ինչ-որ մի ուժ բարձրանում էր պայքարի համար, պայքար այն ամենի դեմ, որ նստել էր մթության մեջ՝ իմ կյանքի ճանապարհին։ Սիրում էի նրան՝ չիմանալով, թե ինչու։ Գուցե նրա համար, որ երկուսս էլ միայնակ էինք, և գուցե նրա համար, որ ես կարող էի բոլոր խոսքերս նրան ասել՝ առանց նրա հետաքրքրությունը շարժելու, և իմ ասածները՝ ատելութամբ ու հեգնանքով առլեցուն դարձնի նրա հայացքները։
Երբեմն նա ինձ ասում էր․
-Երբ մեծանամ, կամուսնանամ քեզ հետ։
Եվ ես մելանուշ նայում էի նրան։ Աչքերի մեջ ինչ-որ բան մայր էր մտնում։ Ես դա զգում էի։ Արևոտ կիրակի օրերին նա աստիճանների վրա նստում էր՝ ինձ սպասելով։ Երբ ես հեռվից հայտնվում էի ծառերի արանքում, դժվարությամբ և ձեռնափայտի օգնությամբ ոտքի կանգնելով՝ բղավում էր․
-Այս անգամ ի՞նչ ես բերել ինձ համար։
Եվ ես նկարազարդ հանդեսները թափահարում էի օդում և անձրևանոցիս գրպանից ոսկե ժապավենով շոկոլադի կապոցը դուրս էի բերում ու պահում էի նրա աչքերի դիմաց։ Հետո մենք գնում էինք ավազանի մոտ ու նստում էինք աթոռին և նայում էինք խոտերի վրա խաղացող բադի ճտերին։ Երբ ճտերը ձայներ էին արձակում, նա ենթադրում էր, թե խոսում են իրար հետ, և համառորեն ուզում էր, որ նրանց խոսքերը թարգմանեմ իր համար։
-Բադի ճտերը շատ են չարաճճիություն անում, և նրանց մայրը ասում է․ «Եթե չլռեք, կգնամ ու կբողոքեմ հիվանդանոցի տնօրենին»։
Նա քահ-քահ ծիծաղում էր և աչքերը փակ հենվելով աթոռի թիկնակին՝ ասում էր․
-Լսի՛ր, լսի՛ր, գուցե նորից խոսեն։
Երբ եղանակը անձրևային էր, մենք մնում էինք սենյակում և քառակուսի փայտիկներով սեղանի վրա տնակ էինք սարքում և գունավոր մատիտներով մեծ թղթերի վրա նկարում էինք, և օրերն անցնում էին։
Այդ օրերին բժիշկները անհուսորեն շարժում էին գլուխները, և ես ձեռքերով փակում էի աչքերս, քանզի զգում էի, որ նրան իմ տղայի պես սիրում եմ։
Աշնան վերջին նրա բուժքույրն ասաց․
-Միայն մի հույս է մնացել, մի հույս։ Պետք է սիրտը վիրահատեն, բայց խեղճը շատ թույլ է։
Երբ ձմռան առաջին ամիսը անցավ, նա մոմի պես սկսեց մարել։ Այլևս արևոտ օրերին ի վիճակի չէր ինձ հետ այգի գալ։ Պառկում էր մահճակալին, և կուրծքը դժվարությամբ վեր ու վար էր լինում, և այդուհանդերձ փորձում էր դեմքիս ժպտալ։ Աչքերը օրըստօրե մթագնում ու խորանում էին, իսկ ձեռքերը նմանվել էին ծառի չորացած տերևների։ Մենք անհավես թերթում էինք հանդեսների էջերը և պատկերները մեզ անգույն էին թվում, իսկ հեքիաթները զուրկ էին քաղցրությունից ու զմայլանքներից։ Այդուհանդերձ, նա փորձում էր, փորձում էր, որ իմ շուրթերը ժպիտով բացվեն։ Մի օր ինձ ասաց․
-Գերմաներենի այբուբենը սովորել եմ, տասը բառ էլ գիտեմ, հենց այն, որ ուզում էիր։
Բայց ես գիտեի, որ ստում է, միայն կամենում էր ինձ ուրախացնել։ Նա լռում էր, լռում ու լացացնում էր ինձ։
Ձմռան երկրոդ ամիսը վրա էր հասել։ Մյունխենը շողշողում էր դիմակահանդեսի տոների լույսերում, սակայն թիվ 112 սենյակում իմ փոքրիկ ընկերը այլևս դժվարությամբ էր շնչում։ Վերջին անգամ, վերջին կիրակի օրը նրա բուժքույրն ասաց․
-Այս շաբաթվա ընթացքում սիրտը կվիրահատեն։ Այլևս չի կարելի համբերել, հորը հեռագիր են ուղարկել։
Եվ ես սարսափահար քայլում էի միջանցքում։ Այգին ընկմվել էր ձմռան տրտմության ու փոշու մեջ։ Երբ տուն հասա, ընկա մահճակալին ու արտասվեցի։ Ես գիտեի, ամեն ինչ գիտեի, և ահա իմ փոքրիկ ընկերը մահացավ։ Գուցե լավ կլիներ, որ առհասարակ իրար չճանաչեինք և կամ ճանաչելու դեպքում երբեք միմյանց ցավը չզգայինք, և կամ ես և նա այս աստիճան իրար չսիրեինք։
Առավոտից մինչև հիմա նստած եմ այստեղ՝ լուսամուտի մոտ։ Ձյուն է գալիս, և ես սրտիս մեջ զգում եմ ցուրտը և ձմռան սառնամանիքը։ Ագռավները լռակյաց կռռոցներով, սպիտակ ու փայլուն փաթիլների միջով ինչ-որ տեղ են շտապում։ Ձյունը շարունակում է տեղալ, և հիմա արդեն օրը հակվում է դեպի մայրամուտ, և միայնակ գերեզմանները նայում են երկինք՝ մթությանը սպասելով։ Չգիտեմ ինչու Թորայից, անառիթ մի նախադասություն հիշեցի․ «Եվ ծանր է մահվան սերը»։
1957 թ․
Թարգմանությունը պարսկերենից՝ Էդուարդ Հախվերդյանի
[1] Հրեաների սուրբ գիրքը, հնգամատյան։
