[Տարեկան զեկույց] [Կարեն Անտաշյան]
Նախասահմանված իրականության քարտեզագրում
Հիմնադրվելով 2009-ին՝ Գրանիշը թերևս առաջին անգամ նոր Հայաստանի պատմության մեջ ձևակերպեց խնդիրներ, որոնք գրական դաշտի զարգացման իրական խոչընդոտներն են, առնչվում են ժամանակակից մարտահրավերներին և սահմանեց դրանց հաղթահարման ուղիները որպես իր նպատակներ՝ այդպիսով դառնալով նաև հայ նոր գրական իրականության ներքին վերադասավորումների ու արդիականացման գաղափարախոսը: Մեր մտահղացումը ոչ թե զուտ գրական խնդիրների շուրջ է բևեռանում, այլ գրական դաշտի համակարգային ու ենթակառուցվածքային բարեփոխումների անհրաժեշտության: Սա հարկ ենք համարում կրկնել հերթական անգամ՝ նախադիպված թյուրիմացություններին հակադարձելու և հետագա գործունեության ուղեգիծը վերահաստատելու հոգածությամբ՝
- Նպաստել հայոց լեզվի և հայ գրականության պահպանությանը, զարգացմանն ու տարածմանը:
- Ներկայացնել և տարածել հայ գրականությունն աշխարհում:
- Ապահովել հայ դասական և ժամանակակից գրական ժառանգության թվայնացումն ու պատշաճ ներկայացումն ինտերնետում:
- Օժանդակել համաշխարհային գրականության հայերեն թարգմանությանը:
- Նպաստել սփյուռքահայ հայագիր և օտարագիր գրողների ներգրավմանը ընդհանուր հայ գրական գործընթացում:
- Նպաստել Հայաստանում գրական շուկայի զարգացմանը:
- Օժանդակել գիտելիքի և գրականության հանդեպ հասարակական վերաբերմունքի բարեշրջմանը:
- Պայքարելով Հայաստանում ազատ գիտելիքի հասանելիության, խոսքի ազատության միջազգային նորմերի ամրապնդման ու հեղինակային իրավունքների պաշտպանության համար` նպաստել քաղաքացիական հասարակության կայացմանը:
Մեզ համար հիմնարար այս նպատակների համատեքստում առանձնացրել ենք արդեն նախընթաց 2012 տարում տեղի ունեցած տասը իրադարձություն, որոնք նշանակալից ենք համարում հայ լեզվա-գրական իրականության համար:
Նոր գրքերի հրատարակություն
Գրական ու լեզվական ամենակարևոր իրադարձությունը նոր ստեղծագործությունների ստեղծումն ու նոր գրքերի հրատարակությունն է: 2012-ն այդ առումով իրապես եղավ «քարերը հավաքելու» ժամանակը: Այս տարի գրական բերքն իրոք առատ էր ոչ միայն քանակական, այլ նաև բովանդակային-որակական և տեխնիկական-որակական առումներով: Մեզանում ձևավորվում է ճաշակով գեղարվեստական հրատարակությունների ավանդույթ, և սա հրաշալի է: Գրանիշում տարվա ընթացքում հնարավորինս ներկայացրել ենք մեր կարծիքով ուշադրության արժանի նոր գրքերը:
Երևանը գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք 2012
2012-ի գլխավոր գրական տեղեկատվական առիթը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից Երևանը գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք հռչակելու փաստն էր: Ահա ավարտվեց այդ խոստումնալից տարին և փորձելով ներկայացնել ընդգրկուն արձանագրությունն այն բանի, թե ինչով նշանավորվեց իրադարձությունը հայ իրականության մեջ՝ գրական և քաղաքացիական դաշտում ակտիվ մի շարք գործիչների խնդրեցինք մեկ-երկու նախադասությամբ ձևակերպել Երևանը գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք ներկայացնելուն ուղղված ջանքերի իրենց գնահատականը: Հավելվածը ներկայացնում է Հասմիկ Հակոբյանը:
«Մայրենի լեզվի դասեր» Ֆեյսբուքյան խումբ
Ֆեյսբուք սոցիալական ցանցի ցանկացած հաշվետեր ազատ է բաց կամ փակ խումբ ստեղծելու համար: Այն օգտատերերի համայնք է՝ խմբված մեկ տարածքում որևէ ձեռնարկի կամ գաղափարի շուրջ: Անշուշտ, այսպիսի խմբերը միայն հայերեն ու հայկական շրջանակներում հազարավոր են, դրանց մեջ հայոց լեզվին ու գրականությանն առնչվողները նույնպես անցնում են մի քանի տասնյակը, որոնց մեջ, ի դեպ, պատկառելի թիվ են կազմում իրոք օգտակար և ակտիվ խմբերը: Սակայն ուզում ենք առանձնացնել այդ խմբերից մեկը՝ որպես հին հարցերը նոր տեխնոլոգիաների լուծման դաշտ փոխադրելու փայլուն իրացման խորհրդանիշ ու հայերենի պահպանությանը պարտաճանաչորեն ծառայող գործիք: Խոսքը «Մայրենի լեզվի դասեր» խմբի մասին է:
Խումբն այս պահին ներառում է 2450 անդամ, որոնց թվում են հայտնի լեզվաբաններ և հայերենի պատշաճ թվայնացման ու պահպանության, հայատառ ինտերնետի ջատագովներ: Եզակի խմբերից է, որի բովանդակությունը խմբագրվում է և հսկվում պարտաճանաչ ադմինների կողմից՝ վերածելով այն լուրջ կրթական ռեսուրսի: Հատկապես ուշագրավ են նոր եզրերի ու հասկացությունների հայերեն թարգմանության ջանքերն ու քննարկումները: Այն լեզվի քաղաքացիական յուրօրինակ տեսչություն է, ավելին՝ լեզվի պաշտանմունքի յուրօրինակ տաճար, որտեղ գլխավոր սրբությունը հայերենն է՝ որպես վերծանման, ուսումնասիրության ու զարգացման տիրույթ:
«Գրողը խաղաղության մունետիկ». պոեզիայի միջազգային փառատոն Արցախում
Հոկտեմբերի 15-19-ը, Արցախի գրողների միության նախաձեռնությամբ, Ստեփանակերտում, տարածաշրջանում առաջին անգամ, կազմակերպվեց պոեզիայի միջազգային փառատոն, որին Հայաստանի ու Սփյուռքի հայ գրողներից բացի մասնակցեցին 20-ից ավելի օտարազգի գրողներ: «Գրողը` խաղաղության մունետիկ» կարգախոսով միջազգային հանրության կողմից չճանաչված պետության սահմաններում անցկացվող փառատոնը մեծ մշակութային իրադարձություն լինելուց զատ նաև որոշակի քաղաքական ձեռքբերում էր՝ Արցախը օտարազգիներին ներկայացնելու լավ առիթ: Արձագանքներն իրենց սպասեցնել չտվեցին. հեղինակների` փառատոնին հաջորդած հրապարակումները Արցախի մասին սվիններով ընդունվեցին Ադրբեջանի կողմից` սպառնալիքների տեղատարափի առիթ տալով Արցախ այցելած արտասահմանցի պոետների հասցեին:
Արտերիա.am
Արդեն մեկ տարի է՝ գործում է «Հայ Գրքի Կենտրոն» մշակութային Հ/Կ կողմից ստեղծված «Արտերիա» մշակութային քննադատական կայքը: Հեղինակների հղացմամբ՝ կայքը նպատակադրել է աշխուժացնել մշակութային դաշտը` քննադատական դիսկուրսի ներմուծման միջոցով, մշակութային անցուդարձի իրազեկման հետ մեկտեղ, վերլուծությունների և գրախոսականների միջոցով, հանրությանը հնարավորություն ընձեռնել հաղորդակցվելու միմյանց հետ բարձրարժեք ստեղծագործությունների առիթով: Արվեստի ու մշակույթի գործիչների համախմբմամբ, ակտիվ մշակութային ռեֆլեքսիայի միջոցով ի մի բերելով ոլորտի բոլոր շահագրգիռ ուժերին` փորձում է կայացնել մեզանում առողջ քննադատական միտքը:
Պետք է ասել, որ գործունեութան մեկ տարվա ընթացքում նախագիծը հաստատուն դիրքավորվեց ընթերցանության արժանի առցանց գրական ռեսուրսների դաշտում և հասցրեց սիրվել ոլորտի մասնակիցների կողմից: «Արտերիայի» բովանդակությունն առանձնանում է ինտելեկտուալ թունդ կոնցենտրացիայով` այդ հատկանիշով ընդգծելով իր ինքնությունն ու հսկայական բաց լրացնում հայերեն համացանցում: Կայքն առանձնանում է նաև ճաշակով ու ինքնատիպ ձևավորմամբ և, լավ իմաստով, մատնում կենտրոնի տնօրեն Մկրտիչ Մաթևոսյանի ձեռագիրն ու էսթետիկան:
«Գրական տապան» միջազգային գրական փառատոն Հայաստանում
Հայաստանը աշխարհաքաղաքական հանգամանքների բերումով փակ երկիր է և մեր գործիչների շփումները արտասահմանյան գործընկերների հետ, ցավոք սրտի, նվազագույն են: Սեփական երկրի նեղ ենթատեքստում անվերջ ներամփոփվելով՝ մենք կտրվում ենք միջազգային զարգացումներից ու նաև ինքներս մեզ ու մեր ստեղծագործությունը ներկայացնելու առիթներից: Այս հսկայական բացը լրացնելուն ի սպաս արդեն երկրորդ տարին է Հայաստանում անց է կացվում «Գրական տապան» միջազգային գրական փառատոնը: «Գրական տապան»-ը հայ գրողների, գրականագետների, լրագրողների, ընթերցողների և հրավիրյալ գրողների համար ինչպես պրոֆեսիոնալ, այնպես էլ մշակութային, հասարակական-քաղաքացիական խնդիրների քննարկման հարթակ է: 2012-ին «Գրական տապանը» ուներ երկու խորհրդանշական հատվածների պայմանական բաժանում՝ պոեզիա և արձակ։ Ծրագիրը ներառում էր քննարկումներ, ընթերցումներ, կլոր սեղաններ, աշխատանոցներ։ Օտարերկրյա հյուրերը հնարավորություն ունեցան այցելելու Լոռվա և Տավուշի մարզերի, ապա և՝ Երևանում ու նրա շուրջ գտնվող պատմամշակութային հուշարձանները, լինելու ՀՀ ԲՈՒՀ-երում և անմիջապես շփվելու բանասեր, օտար լեզուների և գրականության մասնագետ դասախոսների, ուսանողների հետ: «Գրական տապան»-ի ծրագրում նախատեսված են հեղինակային ընթերցումներ, գրական քննարկումներ «talk-show»-ի ձևաչափով, «գրական պատկերասրահ»` նկարիչների մասնակցությամբ։ Փառատոնի բացման արարողության շրջանակում եղավ նաև«Գրական տապան-2011» գրքի շնորհանդեսն ու համանուն ֆիլմի պրեմիերան:
Գրական դաշտի գործիչների համար խիստ կարևորելով միջազգային իրադարձություններին մասնակցությունը, մենք շատ ավելի կարևորում ենք այդպիսի ձեռնարկների անցկացումը Հայաստանում և «Գրական տապանը» դասում տարվա գլխավոր գրական իրադարձությունների թվին:
Տարվա լավագույն պատմվածքի «Արձակ» մրցույթ
Արդեն երկրորդ տարին է՝ «Անտարես» հրատարակչությունը և «Գրանիշ» գրական ակումբը անց են կացնում տարվա լավագույն պատմվածքի ամենամյա «Արձակ» մրցույթը: Մրցույթի նպատակն է խթանել արդի հայ պատմվածքի զարգացումը և ընթերցանության հանդեպ հանրային հետաքրքրությունը: Մրցույթի համար սահմանվում են Մեծ և երեք հատուկ մրցանակներ, որոնք որոշվում են մրցատյանի կողմից: Հաղթողներին որպես մրցանակ շնորհվում են «Արձակ 2012» մրցանակի դափնեկրի վկայագիր և դրամական պարգև: Բացի մրցատյանի սահմանած մրցանակային տեղերից, մրցանակ է տրվում նաև «Իմ հեղինակը» անվանակարգում, որը որոշվում է ընթերցողների առցանց քվեարկությամբ` Ֆեյսբուք սոցիալական ցանցում: Լավագույն պատմվածքների ժողովածուն հրատարակվում է առանձին գրքով:
Գրական գործակալությունների հիմնում
Արդեն մեկ տարի է՝ Հայաստանում գործում է գրական գործակալություն, ինչն ամբողջությամբ նոր բնույթի հաստատություն է հայաստանյան գրական դաշտի համար և իր գործառույթներով կոչված է որպես գործուն միջանկյալ օղակ ծառայել գրող – հրատարակիչ և գրող – ընթերցող հանգույցում: Առաջին հայացքից փոքր ու սահմանափակ հայկական շուկայում, որտեղ բոլորն իրար կարծես թե գիտեն, ու լրացուցիչ միջնորդների առկայությունը լրացուցիչ դժվարություններ է ստեղծում գրական գործի կազմակերպման հարցում, գրական գործակալությունն ամենևին էլ ավելորդ օղակ չէ, որովհետև մեր հեղինակների «արտահանման» գործում գործակալության դերն անփոխարինելի կարող է լինել: «Առաջին» գրական գործակալությունն արդեն հասցրել է մի շարք միջազգային հարթակներում հայ գրողներին ներկայացնելու առիթ ունենալ, նաև տեղի հրատարակչությունների համար արտասահմանյան հրատարակչություններից ու հեղինակներից թարգմանությունների ու հրատարակությունների հեղինակային իրավունքներ ձեռք բերել:
Վերջերս գրական գործակալության ասպարեզում իր ուժերն է փորձում նաև բանաստեղծ Հասմիկ Սիմոնյանը:
Հայաստանում գրական շուկայի ստեղծման և զարգացման դժվարին գործում պարտավորությունների իր հավակնոտ բաժինը ստանձնած գրական գործակալությունների ջանքը միանշանակ խրախուսելի է և մեր կողմից գնահատվում է որպես վերջին շրջանի ևս մեկ կարևոր ձեռքբերում:
«Գրողուցավ» գրական կայք
Վերջերս սնկի պես աճում են գրական առցանց նախագծերն ու համայնքները, բլոգներն ու կայքերը, որոնք իրարից ո՛չ գաղափարական հղացմամբ, ո՛չ բովանդակային առումով առանձնապես չեն տարբերվում և հիմնականում սպասարկում են հեղինակների ու ընթերցողների խիստ լոկալ խմբերի: Այս համապատկերից ուզում ենք առանձնացնել «Գրողուցավ» նախագիծը, որն արդեն ընդգծված ինքնություն ունեցող գրական ձեռնարկ է` հիմնովին տարբերվելով բոլոր նախադեպերից, և իր շուրջն է բևեռացրել շատ հստակ լսարան:
Կայքի խմբագիրներ արձակագիր Համբարձում Համբարձումյանի և բանաստեղծ Արփի Ոսկանյանի հղացմամբ՝ «Գրողուցավը» կոչ է անում գրողներին ընդգծված քաղաքացիական և քաղաքական դիրքորոշում ցուցաբերել ոչ միայն հրապարակախոսության, այլ նաև, ու հատկապես, ստեղծագործության մեջ՝ դառնալով ընթացիկ հիմնահարցերի ակտիվ բարձրաձայնողն ու իշխող ռեժիմի ընդդիմախոսը: Ահավասիկ հատված նախագծի մանիֆեստից`
«Մեր պատմության նորագույն շրջանի ամենաարյունոտ դրվագներում, երբ մարդիկ սպանվում ու խոշտանգվում էին փողոցներում և բանտերում, մեր «ականավոր» արվեստագետների ու գրողների մի մասը բացահայտորեն սատարում էր բռնությունը, մյուսները այն հարցին, թե որտեղ էին այդ ժամանակ և ինչով էին զբաղված, պատասխանում էին, որ իրենք բանաստեղծություն կամ երաժշտություն էին գրում և այդպիսով փորձում էին «ալիբի» ապահովել իրենց համար:
Արվեստագետների և գրողների շրջանում լայնորեն տարածված պատկերացում կա, որ գրականությունը չպիտի քաղաքականացված լինի և գրողը չպիտի խառնվի «քաղաքական կեղտոտ խաղերին»: Միևնույն ժամանակ այդ գրողների մի զգալի մասը քաղաքական պաշտոններ ունեն և բացահայտ կամ թաքնված քաղաքական գործունեություն են ծավալում Իշխանության ներսում: Այդպիսվ «խուլուհամր» գրողների և գրականության ահռելի քանակություն կա, որն իրականում զբաղված է Իշխանությանը ծառայելով և նրա դիրքերը ամրապնդելով:
Մենք ժխտում ենք այդ պատկերացումը և համարում ենք, որ գրականությունը չի կարող լինել «ալիբի», որ գրականությունը ոչ միայն պարտավոր է վկայել և ցուցմունք տալ իր ժամանակի մասին, այլև պատասխանատվություն է կրում իրականության ստեղծման համար»:
Cultural.am
Նախընթաց գրական ձեռնարկների, իրադարձությունների, արդյունքների ու ձեռքբերումների շարքում ուզում ենք առանձնացնել նաև մի համեմատաբար երիտասարդ նախագիծ` Cultural.am մշակութային կայքն ու նրա հավելյալ մասը կազմող «Պոստմոդեռնից հետո» հանդեսը: Մի խումբ երիտասարդ գրողների, գրականագետների, կոմպոզիտորների ու երաժիշտների նախաձեռնությամբ ստեղծված նախագծի գլխավոր հղացումը միջմասնագիտական կապերի ստեղծումն ու ակտիվ գործակցությունն է սերնդակից արվեստագետների միջև:
Արվեստի տարբեր ճյուղերում ստեղծագործող երիտասարդները հիմնականում ներփակված են իրենց մասնագիտական կառույցներում ու խմբակներում և գրեթե իրար ճանաչելու, իրար հետ շփվելու փորձառություն չունեն: Սա հույժ կարևոր է գաղափարական փոխսնուցման և փոխգործակցության համար: Այս խնդիրը նկատելու և այն հաղթահարելուն ուղղված երիտասարդների ջանքերը բարձր ենք գնահատում և կանաչ ճանապարհ մաղթում նրանց:
