Պառկած եմ դաշտում, խոտին, նայում եմ աստղերին։ Մտածում եմ այն մասին, ինչ ասել է Մայնլենդերը.
Աստված մեռած է, և աշխարհը Աստծո փտող դիակն է։
Քնած են գյուղացիները, քնած են բոլորը։ Երկու սար այն կողմ միայն շնագայլերի ձայներ են լսվում։
Մի տարի առաջ` այս օրերին, այս դաշտերում ես բռնել էի Զաբելի ձեռքը, ու մենք վազում էինք գիշերվա մեջ։ Ես այդպես էլ չիմացա նրա ամբողջական անունը։ Գուցե հենց Զաբել էր, կամ Իզաբելա, համենայն դեպս՝ դրանից ոչ հեռու։ Նա գիտեր իմ անունը, բայց նախընտրում էր Վան ասել, որը ոչ թե Վան կամ Վանիկ հատուկ անունն էր, այլ վանականի կրճատ ձևը։ Պատճառն այն էր, որ այս գյուղեզրին, ամայության մեջ փռված իմ վագոն-տնակը ես անվանում էի մենաստան։
Նախկինում երեկոյան հովի հետ կամ աստղերին նայելիս և նույնիսկ անպատճառ, անբացատրելի երանավետ մի զգացողություն էր տիրում. դա ասես ամբողջի, անհունի մի մասը լինելու բերկրությունը լիներ, ասես մարմնիդ բոլոր բջիջներով զգայիր ու ընկալեիր գոյության երանությունը՝ գոյությանդ հազվագյուտ ու եզակի բացառիկությունը։ Այժմ դա չկար ու անցնող տարիների հետ ավելի ու ավելի բթանում էին նման զգացողությունները։ Ամեն բան դառնում էր առօրեական, սերն անգամ դառնում էր ցինիկ, կինը՝ միս։ Թե նախկինում աղջկա ձեռքը բռնելով կամ նրա մի հայացքից կարող էի զգալ Շուբերտի բոլոր խորությունները, հիմա նման պահերին Արմեն Ադամյան էի շվվացնում, մտքիս մեջ կրկնում բառերը նրա երգի՝ «Երևանի սիրուն աղջկա», որտեղ նա բլյուզի ռիթմով երգում էր.
այդպես եղել է շատ վաղուց
տղամարդիկ սիրում են …
դա կապ չունի քո արտաքին հմայքի հե՜տ
Զաբելը վերջինն էր, այն հրավառ դեմքը, որ երբևէ սիրել եմ, որովհետև նրան հաջողվել էր մի վերջին, մաքուր զգացում սերմանել իմ օրեցօր ամայացող հոգում՝ սեփական գոյության ու գոյություն ունեցող ամեն բանի անցողիկ ու եզակի հավերժությունը։
Երեկոն ավելի ու ավելի էր թանձրանում, դանդաղ փոխվում էր գիշերվա. ես խոտին պառկած թույլ էի տալիս, որ քամին խոտը սահեցնի քունքերիս ու մազերիս վրայով։
Ամառ էր ու Զաբելին մի շաբաթով ուղարկել էին այստեղ, ինչպես երես առած երեխաներին են գյուղ ուղարկում՝ դաստիարակելու համար։ Բայց դա իհարկե չէր ազդի, որովհետև երեխա ժամանակ էլ նրան Ռուսաստանից Երևան էին ուղարկել, ու դա էլ չէր ազդել, որովհետև թռչնի պես ազատ էր նա, բնության երևույթ էր, տարերք, ու ես սիրել էի նրան, չնայած այն բանին, որ իմ դասական տիպը չէր. ընդհանրապես չէր կարդում, ոչ էլ հանգիստ էր կամ աշխարհից վերացած, բայց ես սիրեցի նրան, ու փորձում էի մարդկային չափանիշներով չդատել, որովհետև ծովի պես ազատ էր նա, տարերք էր, բնության ազատ մի ձև։
Զաբելն իհարկե գյուղական տանը փակված չմնաց, ոչ էլ կովերին կթեց, ոչ էլ հավերի տակից ձու էր հավաքում։ Ընդհակառակը, այգում կապված գառանն ազատ արձակեց, նայեց հավերին ու նրանց հա՛վ անվանեց, իսկ կովերի հետ նրա միակ փոխհարաբերությունն այն էր, որ նրանց մեջքին սպիտակ վրձնով գրել էր. «հեշթեգ՝ ԲուդդաՌուլիտ»։
Լույսը դեռ հազիվ բացված` փախչում էր տանից, շրջում դաշտերով ու սարերով, և այդպես էր եղել, որ յոթերորդ օրը գտել էր ինձ` արձակ մի դաշտում խոտերի մեջ քնած։ Նա մի քանի րոպե զննել էր ինձ, մինչ ես, զգալով մեկի հայացքն իմ վրա, արթնացել էի։
– Չե՞ս վախենում,- հարցրեց նա՝ իմ գլխավերևում կանգնած։
– Ինչի՞ց,- հարցրի ես աչքերս տրորելով՝ փորձելով տեսնել նրա դեմքը։
– Էսպես մենակ, դաշտում քնած։
– Մտադիր չէի քնել,- ասացի,- թափառում էի ամբողջ գիշեր, հետո… աչքս կպավ։
– Քնիր, ես էստեղ կնստեմ, կպաշտպանեմ քեզ։
– Չե՞ս վախենում,- հարցրի։
– Ինչի՞ց,- հարցրեց։
– Որ ամայի էս դաշտում մենակ ես անծանոթ մեկի հետ։
– Չէ,- ասաց նա առանց մտածելու,- թե խելոք չմնաս, քարով կխփեմ գլխիդ։ Քնիր, հանգիստ քնիր, ես կհսկեմ քունդ։
Ու երբ մի քանի վայրկյան նրան նայելուց հետո փակեցի աչքերս, հարցրեց.
– Չե՞ս վախենում։
– Ինչի՞ց։
– Որ քնիդ մեջ քարով խփեմ գլխիդ։
Ու այդպես մի քանի անգամ, և այդ խաղն ասես «այգեպանը հավաքեց բոլոր մրգերի» մի այլ տարբերակ լիներ. օ՜յ, ի՞նչ պատահեց։ Սիրահարվեցի՞ր։ Չե՞ս վախենում։
Ու կեսից քնով ընկա, ու վերջին բանը, որ հիշում եմ, նրա մարող ձայնի նուրբ երանգներն էին գիտակցությանս խորքերում։
Դա արթմնի քուն էր, զգում էի նրա ամեն մի շարժումը, շնչառությունը, քայլը։ Նա չէր կարողանում հանգիստ նստել տեղը, ի տարբերություն ինձ, որ կարող էի ժամերով անշարժ նստել։
– Գնանք ձուկ բռնենք,- ի վերջո արթնացրեց նա ինձ։
– Էստեղ գետ չկա։
– Հետո ի՞նչ,- ասաց նա ու մենք վեր կացանք, գնացինք ձուկ բռնելու մի գյուղում, որտեղ գետ չկար։
«Տավուշի գյուղերի անվանումներն ինքնին հուշում են, թե դա ինչ գյուղ է՝ ճանապարհին բացատրում էի նրան,- ու քանի որ էս գյուղի անունը Լուսնաքար է, էստեղ միայն լուսին ու քար կա։ Գետ կա Գետահովիտում, Լուսաձորում լույս կա ու ձոր, Սևքարում սև քար կա, իսկ Պառվաքարում մի պառավ կա, որը աշխարհից հոգնած, ուզում էր քարից իրեն ձորը գցել, բայց երբ թռչում է, շորի փեշերը բացվում են, ու նա դանդաղ իջնում է ցած։ Ու սկսում է անիծել Աստծուն, թե ովքեր ապրել են ուզում՝ սպանում ես, ովքեր մեռնել են ուզում, փրկում ես»։
Նա ինքը Պիծյեռից էր, ինչպես ինքն էր ասում իր կիսառուսական սիրուն ակցենտով, Հայաստան եկել էր տասներկու տարեկանում։ Նա ինքը չգիտեր այդ մասին, բայց հայուհի էր, այնքա՜ն հայուհի։
Այն քիչ դեպքերում, երբ Երևան էի գնում, ընդամենը մի ժետոն էի վերցնում ու ժամերով շրջում մետրոյով, մի կայարանից մյուսը, ու նայում մարդկանց ու երբեմն տեսնում էի նրանց խորքերը։ Օրինակ մի ջահել կին, որ կլիներ մոտ քսանյոթ տարեկան՝ շպարված, հագին ժամանակից շապիկ, ջինս ու կեդեր. նայելով նրան՝ ես տեսնում էի այն հայերին, որոնք ապրել են սրանից հազարամյակներ առաջ, որովհետև շպարի տակ նույն դեմքն էր, աչքերը նույնն էին՝ խորը լեռնային աչքեր, որի աննշմար պարկերում դաշտերի մշուշը կար։ Ես տեսնում էի, թե ինչպես այդ կինը, որ հիմա մետրոյով հարմարավետ երթևեկում էր, այն ժամանակ քայլում էր լեռնուղիներով, դաշտերով ու անտառներով։ Նույնը և Զաբելի դեպքում էր․ նայելով նրան, պարզորեն կարող էի լսել այն ոտնաձայները, որ քայլվել էին երեք հազար տարի առաջ, այս նույն դաշտերում։
Երբ կանգնեցինք մի բլրի վրա, ես ցույց տվի նրան իմ մենաստանը։
– Ուրեմն էնտեղ ես ապրում, հա՞։
– Ըհը, արդեն մի քանի տարի։
– Բա ինչի՞ էստեղ եկար, գնայիր Երևան էլի, էնտեղ լիքը բաներ կա։
– Օրինակ ի՞նչ։
– Ի՜նչ իմանամ, աղջիկներ, մետրո, պանիր։
– Պանիր էստեղ էլ կա։
– Հետո, ես չեմ կարող մարդկանց մեջ ապրել,- ասացի ես որոշակի դադարից հետո, որովհետև անհարմար լռություն էր սկսվել։
– Ինչի՞։
– Ես գիտեմ գաղտնիքը։
– Ի՞նչ գաղտնիք։
– Աշխարհաստեղծման։
– Սուտ ես ասում։
– Երդվում եմ։
– Ինչո՞վ։
– Մեր անտառների ու քո աչքերի կանաչով։
– Ինձ էլ ասա։
Ես գլխով բացասական շարժում արի։
Բլուրին կանգնած, մենք դիտում էինք աշխարհը։ Դիտում էինք գյուղը, որտեղ մարդիկ լույսի հետ զարթնում ու ցուլին հարիր աշխատանք էին անում, իսկ երեկոյան գլուխները հանձնում հեռուստատեսային աղբին ու առավոտյան լույսի հետ զարթնում ու ցուլին հարիր աշխատանք անում, որ մի քիչ դրամ վաստակեն, որ երեխաները ցուլին հարիր աշխատանք չանեն։ Ու թե լավ վաստակեն, երեխաները կգնան Իջևանում կսովորեն, որովհետև այնտեղ էր ամենամոտ համալսարանը, ու թե լավ սովորեն կամ տիրապետեն քաղաքում գոյատևելու կանոններին, մի բանկում աշխատանքի կանցնեն, լույսից մի փոքր ուշ կզարթնեն ու ռոբոտին հարիր աշխատանք կանեն, ու թե լավ վաստակեն, մինչև մեռնելը մի անգամ ծով կգնան, իսկ նրանց երեխաները Երևանում կսովորեն, ֆիզիկական տանջանքը կփոխարինվի ավելի քաղաքակիրթ մի մտավոր տանջանքով, ու նրանք գուցե երկու անգամ ծով գնան, իսկ երեխաները Եվրոպայում կուսանեն, որոնք էլ իրենց հերթին, ավելի քաղաքակիրթ ու ավելի հոգեմաշ մի աշխատանք կգտնեն, ու դրա ճանապարհին օրը տասն անգամ ծով կտեսնեն, կունենան բժշկական ապահովագրություն, այսինքն մեռնելիս ավելի առողջ կմեռնեն, որովհետև ինչ էլ անեն՝ Լուսնաքար գյուղում տանջվեն թե Եվրոպայի սրտում, մեկ է, կյանքը ժամադրություն է մահվան հետ։
Զաբելն ինձ հարցնում էր իմաստի մասին, բայց ես դժվարանում էի իմաստ գտնել մի աշխարհում, որտեղ ես ողջ էի, իսկ տասնութ տարեկանները՝ մեռած, և մեռած էին երեխաները Պաղեստինում, և նրանց մահը մի սուրբ պատերազմում օրհնել էին Ալլահն ու Եհովան, մեռած էին և ռուս ու ուկրանիացի տղաները, աղջիկները ու երեխաները և նրանց մահն օրհնել էր Եհովան սուրբ մի պատերազմում, ուստի ես պետք է ժխտեի այդ բոլոր աստվածների հրամցրած իմաստը ու ինձ աթեիզմի ճիրաններում գտնեի, բայց աստղերը, որին նայում էինք խոտերին պառկած, իրենց մեջ աստվածային նշույլներ ունեին, և Զաբելի աչքերի կանաչն ու նրա ձեռքի հպումը աստվածային նշույլներ ունեին, և բոլոր այն երեխաները՝ ողջ ու մեռած, դիպել են հրեշտակներին, և բոլոր տղաները, ողջ ու մեռած, աստվածային ուժով բացել են ծովը ու քայլել նրա միջով։
Բլուրին կանգնած դիտում էինք աշխարհը, մեր հայացքն անցնում էր գյուղից էլ այն կողմ, դիտում շրջակա քաղաքները, երկրները, մայրցամաքն անգամ, և Զաբելն ինձ հարցնում էր իմաստի մասին, ու ես ասում էի, որ դժվարանում եմ իմաստ գտնել մի աշխարհում, որտեղ ջուրը կարող է փոթորկվել ու միլիոնավոր կյանքեր սրբել. իսկ գուցե պետք էր վերադառնալ նախարմատներին ու նորից բնական երևույթները պաշտել, բայց մեր հայացքն ընդգրկում էր ավելին, բլուրին կանգնած մենք նայում էինք ողջ տիեզերքն ու տեսնում թե ինչպես մի հսկա երկնաքար ջնջեց մի ողջ կենդանի մոլորակ, թե ինչպես սև խոռոչը կուլ տվեց ամենը, թե ինչպես աստղը պայթեց ու իր իսկ պայթյունից մի նոր աստղ ծնվեց, ու ես տեսնում էի, որ դա անիմաստ, հոգեկան քաոտիկ մի պար է. որ մարդը ավելին չէ, քան փոշեհատիկը ծովում, բայց տեսնում էի նաև, որ պայթող այդ աստղի փայլը ավելի մեծ չէր Տավուշում ապրող մի փոքրիկ աղջկա աչքերի փայլից, որը մի անգամ ձեռքս բռնելով՝ անտառի միջով ինձ տարավ ցույց տալու գյուղի լքված վանքը։
Իջանք բլուրից, քայլում էինք թեքոտ մի դաշտով։ Երկու-երեք հարյուր մետր այն կողմ նշմարվում էր իմ մենաստանը։
– Ասա՛,- պնդում էր նա,- պատմիր ինձ աշխարհաստեղծման պատմությունը։
– Չէ՛,- անմեղ ես դու, չեմ ուզում խեղել հոգեկան աշխարհդ։
– Ասա քեզ ասում եմ,- ասաց նա։
Նստել էինք մի ծառի տակ, հովին։ Եղանակը թեև ամպոտ էր, բայց ժամանակ առ ժամանակ արևն այրում էր։
– Ասա, թե չէ կխեղդեմ քեզ գետում։
Ես լռել էի։ Հետո ասացի, որ երբ իրիկնանա, լուսնի լույսը գեղեցկորեն փռվելու է դիմացի ժայռերին, դրա համար էլ էս գյուղը Լուսնաքար է կոչվում։
Նա ասաց, որ մինչև իրիկունը կսպանի ինձ, քարով էնքան կխփի գլխիս մինչև մեռնեմ, իսկ հետո եղինջով կծակծկի մարմինս, որ մեռնելուց հետո էլ հանգիստ չառնեմ։ Դա որոշակիորեն տխրեցնում էր ինձ։ Ոչ էն բանի համար ինչ ասում էր։ Նրա համար, որ զգում էի՝ նեղացել է։
Նա գրքեր կարդալու հավես չուներ, չէր կարող անշարժ նստել։ Նրա արվեստը ֆիլմերն էին ու ռոքը, դրանք նաև նրա աշխարհաճանաչման միջոցն էին։ Մենք քայլել էինք այդ դաշտում, շրջել բլուրներով ու սարերով, խոսել ամեն ինչից ու լռել ամենի մասին։ Նա կարծում էր, թե ես իր տեսած ամենախելացի մարդն եմ, ու հետս չէր խոսի, մինչև չասեի աշխարհաստեղծման գաղտնիքը, իսկ ես չէի ուզում ասել, որովհետև էդտեղ, նրա հետ ես մոռացել էի Աստծո մահվան մասին։
Մենք նստած էինք մենաստանի դիմաց, իսկ մենաստանից այն կողմ մթնող լեռան ուրվագիծն էր։
Ես լուռ էի, լռել էի ողջ ուժով, բայց երբ նա նայեց ինձ ու գլուխն իջեցրեց ուսիս, ես ստիպված եղա պատմել նրան ամենը.
– Չէ՞ որ աշխարհը մեզ թվում է ամբողջական, բայց և միաժամանակ՝ մասնատված։ Երբեմն մենք մեզ ամբողջի մի մասն ենք զգում, իսկ երբեմն մենությունն ու օտարությունն է պաշարում մեզ։ Մարդը և բնության մասն է և նշանակալիորեն տարբեր է նրանից։
Աշխարհը, ողջ եղյալը ինչ-որ մի պահի եզակիություն էր, կատարյալ միասնություն։ Այս միասնությունը Աստված էր։ Կար Աստված և չկար ոչինչ նրանից բացի։ Եվ Աստված բացարձակ մենության մեջ էր, որևէ այլ բան գոյություն չուներ իրենից բացի։ Նա չէր կարող ներազդվել որևէ այլ բանով, միայն ինքն իրենով։ Նրա ինքնագիտակցության մեջ արտացոլված էր միայն իր սեփական գոյությունը, ուրիշ ոչինչ։
Հետևաբար՝ Աստծո ազատությունը կարող էր կիրառություն գտնել միայն մեկ ընտրության մեջ՝ կամ մնա՛լ, ինչպիսին կա, կա՛մ չլինել:
Աստված, որ Աստված էր, գիտեր, որ անգոյությունը գերադասելի է գոյությունից։ Սակայն, Աստված, որ հոգնել էր իր լինելիությունից, չէր կարող պարզապես դադարել գոյություն ունենալ, դա հակառակ էր նրա բնությանը։ Նա ամենակարող էր, բայց նա չուներ ամենակարողություն իր սեփական զորության հանդեպ։ Բացարձակ այդ եզակիությունը չէր կարող դադարել գոյություն ունենալ իր իսկ միջոցով։
Եվ Աստված որոշեց սկսել ինքնամասնատման մի պրոցես. կատարյալ այդ եզակիությունը ինքնապայթվեց բազմաձևության՝ դառնալով տիեզերքը, որովհետև աշխարհը միակ միջոցն էր, որով նա իր լինելիությունից կարող էր անցնել դեպի անգոյություն, անընդհատ բաժանելով իրեն, ինքնամասնատվելով մինչև այլևս կդադարի գոյություն ունենալ։ Տիեզերքի ծնունդը ոչ այլ ինչ էր, քան Աստծո մահը։ Եվ աշխարհը, պարզապես, Աստծո փտող դիակն է։
Որ ի հակառակ Շոպենհաուերի, ըստ ում պատմությունն անիմաստ է ու ոչնչի չի ձգտում՝ պատմությունը նպատակ ունի և շարժվում է դեպի այն. նպատակն անգոյությունն է, գոյության վերջը։ Տիեզերքը դանդաղ, բայց հաստատակամ շարժվում է դեպի իր վերջը, դեպի իր ազատագրումը։
Այդ էր գրել Մայնլենդերը մի գրքում, որը կոչել էր ազատագրման փիլիսոփայությունը։
Իսկ անձնական կյանքում, ասում են, նա մարդկային էր, ամենամարդկայինը, ով գիտակցելով գոյության ծանրությունը՝ փորձում էր օգնել ում կարող էր, գեթ մի քիչ թեթևացնել նրանց բեռը։ Իսկ երեսունչորս տարեկանում կախվեց՝ կանգնելով իր նոր հրատարակված գրքի նմուշների կապոցի վրա։
Ավարտելով,ժ՝ ես ծառին հենված դիրքից իջա խոտերին։
Լռություն իջավ, որը երկու ժամ տկտկաց անթափանց գիշերվա երակների մեջ։
– Դու հոգեկան հիվանդ ես,- ասաց Զաբելը։
Հետո բռնեց ձեռքս, ու մենք գիշերվա մեջ վազեցինք դաշտով։
Լուսնի լույսը տեղ-տեղ լուսավորում էր մեր ճամփան, երբեմն էլ լուսինը, անցնելով ամպերի տակ, մեզ թողնում էր խավարին, ու մենք վազում էինք անթափանց գիշերվա մեջ, դաշտում, ձեռք-ձեռքի տված՝ որպես ուղեցույց ունենալով միայն միմյանց ձեռքի հպումը։
Մենք քնեցինք դաշտում։
Նա զարթնեց արևի հետ, որ գնար իրերը հավաքեր, իսկ ես քնեցի մինչև կեսօր։
Գնալիս նա ուսապարկը ձեռքին կանգ առավ իմ տնակի մոտ, ու իր կիսառուսական ակցենտով ինձ հրաժեշտ տվեց։
– Պակա, վանական, ո՜վ սպասավորդ մեռած Աստծո։
Մի տարի առաջ էր, այս օրերին։ Պառկած եմ դաշտում, խոտին, նայում եմ աստղերին։ Հովը ծփում է դեմքիս։ Փակել եմ աչքերս, չեմ մտածում ոչնչի մասին։
