Քրիստիանի հետ ծանոթությանս առիթը Գրիգոր Պլտեանի «Ինչ որ չես տեսներ» գրքի շնորհանդեսն էր: Թեև մինչ այդ էլ ծանոթ էի հեղինակի տեքստերին, բայց Պլտեանի գիրքը աառիթ դարձավ գրական ու ոչ գրական խոսակցությունների, որի արդյունքում Էլ ծնվեց հարցազրույցի միտքը: Չնայած նրան, որ Քրիստիանը ավելի քան տասը տարի է ստեղծագործում է և պարբերաբար հայտնվում սփյուռքի ու հայաստանյան գրական մամուլում, այնուամենայնիվ իր գրական գործունեությունը դեռ չի ամփոփել գրքով: Շուտով լույս է տեսնելու հեղինակի առաջին՝ «Սուփըր հերոսները կը մեռնին ամրան» գիրքը, ինչն էլ առիթ դարձավ այս զրույցի համար: Գրական միջավայրում իր ոչ սովորական կերպարով, ոչ սովորական տեքստերով ու ոչ միանշանակ ընկալվող Քրիստիանը, որ համացանցային տարածքից արդեն իսկ հայտնի է բավականին անկեղծ մեկնաբանություններով, չխուսափեց գրականության շուրջ իր անկեղծ կարծիքը հայտնել նաև հարցազրույցի ժամանակ: Ժամանակակից գրողի խնդիրների, իր գրական արմատների, իր և իր սերնդակիցների, առաջին գրքի և հետագա ծրագրերի մասին զրուցել ենք արձակագիր Քրիստիան Բատիկեանի հետ:
Հ. Գ. Հարցազրույցը անցկացվել է բանավոր, սակայն հաշվի առնելով Քրիստիան Բատիկեանի նախընտրություններն ու լեզուն, իր պատասխանները գրված են դասական ուղղագրությամբ: Քերականական կամ ուղղագրական որևէ անճշտություն կարող է պայմանավորված լինել բանավոր խոսքի վերծանման դժվարություններով:
Թագուհի Ղազարյան – Մի առիթով նշել ես, որ գրում ես, որովհետև ուրիշ բան անել չես կարողանում: Չե՞ս կարծում, որ քո տեքստերը կարդացողը չի հավատալու այդ պատճառաբանությանը:
Քրիստիան Բատիկեան – Ատիկա գրած էի ինքնակենսագրական գրութեան մը համար. չեմ արդարանար, բայց աճապարանքով գրուած գրութիւն մըն էր, եւ, կը կարծեմ, ոեւէ մէկ ընթերցողի համար յստակ պիտի ըլլար թէ պարզ սեթեւեթանք մըն էր այդ խօսքը, ոչ աւելին:
Թ. Ղ.- Իսկ գրողական սեթևեթանքը միայն այդպիսի իրավիճակներո՞ւմ է հայտնվում, թե՞ գեղարվեստական տեքստերում նույնպես:
Ք. Բ. – Գոնէ ինծի համար գրելու արարքը արդէն որոշ չափով սեթեւեթանք մըն է, աւելի կտրուկ ըսեմ՝ այսօր, 21րդ դարու երկրորդ տասնամեակին գրող ըլլալը արդէն սեթեւեթիլ է: Չեմ ըսեր թէ գրելը միայն այդ է, բայց ի վերջոյ միշտ չէ որ գրականական հարցեր կը լուծենք թեքսթի մէջ: Օրինակ՝ երբեմն կը վախնաս մինչեւ վերջ անկեղծ ըլլալ, որով կը մտածես թէ կրնաս շատ հմայիչ չըլլալ այդ վիճակին մէջ: Ուրեմն որոշ բաներ կը ծածկես, ինքզինքդ կը շտկրտես, կը խմբագրես, եղածէդ աւելի լաւ երեւիլ կը ջանաս: Այդպէս չէ՞: Կը յուսամ թէ պատասխանս ալ սեթեւեթանք չէր:
Թ. Ղ.- Քրիստիան, իսկ եթե խոսելու լինենք քո գրական արմատների մասին, որտեղի՞ց է գալիս Քրիստիան Բատիկյանի գրականությունը:
Ք. Բ. – Կ’ենթադրեմ թէ Քրիստիանի գրականութիւնը կու գայ Քրիստիանի գրական ճաշակներէն: Ի վերջոյ կը գրենք այն, ինչ պիտի ուզէինք կարդալ իբր ընթերցող: Գոնէ ես այդպէս կ’աշխատիմ: Եթէ յստակ անուններ կ’ուզես, հայ գրականութեան պարագային կրնամ նշել՝ Յակոբ Օշական, Զաւէն Պիպէռեան եւ Գրիգոր Պըլտեան: Եթէ կեանքիս որոշակի շրջանին չհանդիպէի անոնց գրականութեան, դժուար թէ գրէի, կամ գոնէ նիւթերս եւ լեզուս տարբեր կ’ըլլային:
Թ. Ղ. – Շուրջ տասը տարի է ստեղծագործում ես, ու հետևելով տպագիր և էլեկտրոնային մամուլում քո հրապարակումներին՝ բավականին ակտիվ: Միամտություն կլինի կարծելը, որ մինչև հիմա գիրք չունենալուդ պատճառը մի գրքի ծավալի նյութ չունենալն է:
Ք. Բ. – 2010ին արդէն գիրք մը ունէի, որ ամբողջապէս էջադրուած եւ պատրաստ էր: Բայց տպարան մտնելէն մէկ օր առաջ ջնջեցի հրատարակչատան հետ պայմանադրութիւնս: Ի դէպ տակաւին շատ նեղուած են ինձմէ: Անկէ ետք, մտերիմներուս եւ ընկերներուս յորդորներով եւս 2 անգամ գիրք պատրաստեցի, բայց նորէն վերջին պահուն հրաժարեցայ այդ մտադրութենէն: Քիչ մը դժուար հարցում է: Շրջան մը բնաւ չէի հաւատար գիրքի գաղափարին, հինէն մնացորդ կը համարէի: Յետոյ հակառակը եղաւ՝ սկսայ չափազանց լուրջ վերաբերիլ, եւ այդ իսկ պատճառով վարանեցայ պարզապէս ժողվել եւ հատորի մը մէջ թխմել գործեր, որ շատ կապ չունին իրարու հետ: Կը հաւատամ թէ ամէն բան չէ որ անպայման պէտք է գիրքի մէջ յայտնուի:
Թ. Ղ. – Բայց որքան ուշ է լույս տեսնում առաջին գիրքը, այնքան ավելի մեծ է պատասխանատվությունը: Գիտեմ, որ շուտով լույս է տեսնելու գիրքդ: Ի՞նչ կա այս գրքում, որ պակասում էր այդպես էլ լույս չտեսած նախորդ գրքերիդ:
Ք. Բ. – Իմ պարագայիս այդ պատասխանատուութիւն ըսածդ նախ եւ առաջ ինքզինքիս հանդէպ էր, ինքզինքիս պէտք է փաստէի որ գիրք մը հրատարակելու չափ ըսելիք ունիմ: Այլապէս ի՞նչ իմաստ կար. այսօր գրողի մը համար երանելի ժամանակներ են՝ ոչ մէկ սահմանափակում, համացանցային ահռելի կարելիութիւններ, կարելի է գրել ու տպել, առանց ոչ մէկ խոչընդոտի, կարդացողը կը կարդայ: Գիրքը տարբեր է, ընթերցող մը ի վերջոյ դրամ կը վճարէ գիրքին համար: Միւս կողմէն, գիրքը նաեւ տեսակ մը հաշուեյարդար է, արդիւնքներու ամփոփում, սահմանագիծ մը, եւ միշտ հարցում մը կը ծագի՝ իսկ յետո՞յ ինչ պիտի ընես: Որով առաջին գիրքը նաեւ կերպով մը կ’ենթադրէ օր մըն ալ երկրորդին հաւանական ծնունդը, եթէ անշուշտ յանկարծ կաթուածահար չըլլաս կամ երջանկութենէն անձնասպան չըլլաս: Գիտե՞ս, ինծի համար երկրորդ գիրքը միշտ առաջինէն աւելի կարեւոր է, իւրաքանչիւր գրողի պարագային: Որոշած էի՝ քանի տակաւին երկրորդ գիրքիս ծրագիրը չունիմ, առաջին մը չեմ հրապարակեր: Գուցէ չափազանցութիւն է, շատեր կրնան չհամաձայնիլ: Ինծի համար լրջութեան հարց մը կայ:
Թ. Ղ. – Գրքից մի քանի պատմվածք արդեն հրապարակված են, որոշները՝ նույնիսկ թարգմանված անգլերենի և ֆրանսերենի: Ընթերցողն արդեն որոշակի պատկերացում և սպասելիքներ ունի: Ինպե՞ս կամբողջանան, ըստ քեզ, այդ պատկերացումները ամբողջական շարքն ընթերցելիս:
Ք. Բ. – Կ’ենթադրեմ թէ նոյն այդ հրապարակուած հատուածները գիրքի մէջ ամբողջապէս տարբեր կրնան ընկալուիլ: Կ’ըսեմ՝ կրնան, որովհետեւ հաւանական ընթերցողի գլխուն մէջ չեմ, ոչ ալ հոն ըլլալու փափաք ունիմ: Խորքին մէջ այդ հատուածները պատմուածքներ չեն, թէեւ պատմուածք անուանեցիր: Հիմա եթէ հարցնես՝ իսկ ի՞նչ են, թերեւս պատասխան չգտնեմ: Կրնամ ըսել միայն որ ամբողջի մը մասեր են, որոնք միւս մասերուն հետ տարբեր դերակատարում կրնան ունենալ, քան զատ զատ: Բայց քիչ մը խնդալիք կը համարեմ տակաւին հրապարակին վրայ չյայտնուած գիրքի մը մասին այսչափ խօսիլ: Թերեւս հոս կենանք:
Թ. Ղ. – Լավ, քանի որ առաջին գրքիդ ընթերցմանը միևնույն է՝ շատ չի մնացել, կարող ենք հենց այստեղ էլ կանգ առնել: Բայց այ, քիչ առաջ ասացիր, որ առաջին գիրքդ հրապարակել չէիր ցանկանում քանի դեռ չէիր ծրագրել երկրորդը: Դա նշանակում է, որ արդեն երկրորդ գրքի մասին է՞լ մոտավոր պատկերացումներ կան: Կարո՞ղ ես մի փոքր բացել փակագծերը:
Ք. Բ. – Ինծի միշտ հետաքրքրական եղած է պատկեր/թեքսթ համադրութիւնը: Ծրագիրս մասամբ այդ հարցին հետ կ’առնչուի: Թեքսթի եւ լուսանկարներու համադրութիւն պիտի ըլլայ նախնական յղացքով: Նախատեսածիս համաձայն 2017ի գարնան արդէն լուսանկարիչին հետ աշխատելու կը սկսինք:
Թ. Ղ. – Լեզվի թեմային թերևս չանդրադառնալ չեմ կարող: Այժմ շատ է խոսվում արևմտահայերենի՝ մեռնող լեզու լինելու մասին: Քո սեփական օրինակից ելնելով՝ ի՞նչն է մղում երիտասարդ հեղինակին գրել արևմտահայերենով այն պարագայում, երբ առնվազն երկու–երեք այլ լեզուներով կարող էիր գրել նույնքան ազատորեն:
Ք. Բ. – Դար մը առաջ հայ իրականութեան մէջ յատուկ կիներ կային, որոնք երբ մէկը մեռնէր երեսնին մուր կ’ընէին եւ կու գային մեռեալը ողբալու: Դրամի դիմաց անշուշտ: Ինծի համար արեւմտահայերէնի ապագայով այդչափ մտահոգուող»ները գրեթէ ոչինչով կը տարբերին այդ կիներէն: Յոգներ եմ այդ տափակ յանկերգէն՝ արեւմտահայերէնը կը մեռնի, ո՜հ ինչ տխուր է, նստինք լանք: Ամենէն նեղացուցիչը ինծի համար հոս այն փաստն է, որ սփիւռքի մեր գիտոսիկներէն ոմանք ալ արդէն փոխ առած են Հայաստանէն տասնամեակներ շարունակ տարածուող այս տխմարութիւնը, առանց անդրադառնալու որ ինքզինքնին կը ծաղրեն, առնուազն: Ինչ ինծի կը վերաբերի, ես ունիմ իմ լեզուս, եւ եթէ կը գրեմ այդ լեզուով ուրեմն չէ մեռած, գոնէ ինծի համար: Մնացածը իմ հարցս չէ:
Թ. Ղ. – Քրիստիան, իսկ տեքստերիդ այսքան ճանաչելի լինելը քեզ չի՞ խանգարում: Ճանաչելի ասելով նկատի ունեմ ոչ միայն արևմտահայերենով գրելդ, այլև այն լեզուն, ոճը, որը բնորոշ է միայն քեզ: Չէ՞ որ ընթերցողը նույնիսկ առանց հեղինակի անունը կարդալու գիտի, որ դա հատկապես դու ես. դա քեզ երբեք չի՞ ճնշում:
Ք. Բ. – Ինչի՞ս պէտք է խանգարէ: Եթէ իրաւ այդչափ ճանաչելի եմ, որչափ կ’ըսես, թերեւս դրական բան մըն է, ի՞նչ գիտնամ: Շատեր ատոր կը ձգտին: Թէեւ միւս կողմէն տափակութիւնն ալ կրնայ ճանաչելի ըլլալ: Ամէն պարագայի, վստահ չեմ թէ արդէն ամբողջապէս գտած եմ ոճս: Թէեւ սկիզբը բաւական խօսեցանք սեթեւեթանքի մասին, բայց հաւատա, ասիկա առանց սեթեւեթելու կ’ըսեմ:
Թ. Ղ. – Ասում ես, որ գրողի համար կարևոր է ճանաչելի ոճ ունենալը: Իսկ հայ ժամանակակից երիտասարդ հեղինակների մեջ կա՞ն այնպիսիք, որոնց ձեռագիրը քեզ համար ճանաչելի է:
Ք. Բ. – Չըսի թէ կարեւոր է, ըսի թէ շատեր ատոր կը ձգտին: Ենթակայական հարց մըն է, գրողի մը անձնական յատկանիշներէն եւ փափաքներէն կախեալ: Հայ ժամանակակից երիտասարդներու մէջ անշուշտ կան անուններ, որոնք ոճով, կամ ձեռագիրով եթէ այդպէս կը նախընտրես, ինծի համար ճանաչելի են, ե՛ւ դրական, ե՛ւ ժխտական դիտանկիւններէն:
Քրիստիան Բատիկյան, Արամ Պաչյան Լուսանկարը՝ Նազիկ Արմենակյանի
Թ. Ղ. – Այնունամենայնիվ, անուններ կտա՞ս, գոնե դրական կողմով տարբերվողների:
Ք. Բ. –Դրականը եւ ժխտականը նոյնպէս չափազանց ենթակայական կրնան ըլլալ: Ամէն պարագայի ինծի համար ամբողջապէս ճանաչելի է Արամ Պաչեանին արձակը: Թերեւս յաջորդ հարցումդ ալ պիտի ըլլայ՝ իսկ ինչո՞ւ: Հարցումիդ չսպասելով, մէկէն պատասխանեմ. որովհետև այս սերունդէն գոնէ ինծի ծանօթ թերեւս միակ արեւելահայ արձակագիրն է, որուն գրականութիւնը «լեզուի մասին է»: Այսինքն այն՝ ինչ ես այդքան կը սիրեմ ու կը գնահատեմ: Կայ նաեւ սերունդի հարց. ընդհանրապէս արեւելահայ այսպէս կոչուած երիտասարդական արձակը, կարծես օդին մէջ կախուած ըլլայ, երբեմն նոյնիսկ չես հասկնար՝ սա կամ նա թեքսթը իրա՞ւ այս տարի գրուեր է, թէ 19րդ դարէն կու գայ: Միւս կողմէն ալ աւանդոյթի, ինչ որ շարունակականութեան գրեթէ ամբողջական բացակայութիւն: Պաչեանին քով իմ ժամանակս, իմ սերունդս, իմ հեւքս կը տեսնեմ, որչափ որ ալ տարօրինակ թուի ատիկա, եւ, ըսի արդէն, ինչ որ ամենակարեւորն է ինծի համար՝ լեզուի, գրականութեա՛ն լեզուի փնտռտուք: Կրնամ ուրիշ անուններ ալ տալ՝ Անի Ասատրեանի՝ 2015 տարեշրջանին հրապարակուած գործերը, որ նորէն շատ մօտ ու հարազատ են ինծի, նշած պատճառներովս: Բանաստեղծներէն՝ Յասմիկ Սիմոնեան, Աննա Դաւթեան եւ, անշուշտ, Թամար Պոյաճեան, որուն գիրքը[1], ըստ իս, երեւոյթ մըն էր հայ գրականութեան համար: Ցաւօք, քիչ մը անտեսուած երեւոյթ: Հինգ անուն տուի, յուսամ կը բաւէ:
Թ. Ղ. – Ժամանակակից (և ոչ միայն) գրողները հաճախ պատճառաբանում են, որ մենք չունենք մեծ արձակի տարածություն, վիպական միջավայր կամ որ հայերենով անհնար է մեծ արձակ գրելը, որոշները նույնիսկ բողոքում են, թե Հայաստանում մերօրյա գրական միջավայրը խանգարում է ազատ ստեղծագործել: Կուզեի լսել քո կարծիքը այս մասին:
Ք. Բ. – Եթէ ճիշդ կը յիշեմ, ատիկա Մաթեւոսեանի մէկ արտայայտութիւնն է, որ այսօր դրօշակ դարձեր է: Ի՞նչ պիտի ըլլայ կարծիքս. ատիկա ընդունիլը ըսել է մերժել այն ամէնը, ինչ ստեղծուած է մինչեւ հիմա: Անկեղծօրէն չեմ գիտեր, թէ ինչ պատճառներով կամ ի՛նչ քոնթեքսթի մէջ ըսած է այդ խօսքը Մաթեւոսեան, բայց ինքզինքիս կ’արտօնեմ չհամաձայնիլ այդ գաղափարին: Իսկ ատիկա այսօր կրկնողները… սեփական ամլութիւնը արդարացնելու համար միշտ ալ դիւրին է պատճառներ գտնել, յղումներ ընել եւայլն: Հետաքրքրական չէ: Խորին համոզում ունիմ թէ գրականութիւնը ի՛նք տարածութիւն կը ստեղծէ, ոչ թէ տարածութեան պէտք ունի բան մը ստեղծելու համար: Պըլտեան կ’ըսէ չէ՞ «ստեղծել վայրը ուր ըլլալ»: Ինչ կը վերաբերի հարցումիդ միւս մասին, թէ գրական միջավայրը կը խանգարէ ազատ ստեղծագործել… նոյնիսկ անհեթեթ է մեկնաբանել ատիկա: «Գրական միջավայր»ը այդ ստեղծագործողին համակարգի՞չը գողցեր է, մատիտնե՞րը պահեր թէ՞ ձեռքերը կոտրեր: Կրկնեմ արդէն ըսած միտքս՝ այսօր ոչ մէկ ստեղծագործող կրնայ հրապարակումի խնդիր ունենալ: Գրական հանդէսները կը մերժե՞ն: 1930ականներու Սովիէթ Միութիւնը չէ, բլոգ բաց, հրապարակէ՛:
Թ. Ղ. – Լավ, Քրիստիան, վերադառնանք քո թեմային: Հաշվի առնելով պատմվածքներիդ հիմնական թեմաները ու կոնտեքստը՝ քեզ համար, ինչպես երևի յուրաքանչյուրիս համար, մանկությունը առանձնահատուկ շրջան է եղել: Ի՞նչ է քեզ համար մանկությունը:
Ք. Բ. – Բան մը որ, հակառակ սպասումներուդ, չի վերջանար:
Թ. Ղ. – Իսկ սե՞րը:
Ք. Բ. – Չեմ յիշեր:
[1] Պոյաճեան Թամար, ինչ որ է ան է, Երևան, 2015:
