Նա ուղղակի մեկ րոպեով դուրս էր եկել։ Ինչ-որ գործ ուներ բանկում։ Բանկը հենց անկյունում էր, դրա համար էլ աշխատակիցներին չէր ասել, որ գնում է։ Նրանք հենց նոր էին ավարտել հաջոդ շաբաթվա թերթը կազմելու հանդիպումը։ Այդ ժամանակ դահուկային սպիտակ գլխարկով մի երիտասարդ հնչեցրեց «Ակոս»-ի գրասենյակի դռան զանգը։ Նա քարտուղարին ասաց, որ ուսանող է Անկարայից և ուզում է հանդիպել Հրանտ Դինքի հետ։
Հրանտը զբաղված է այսօր, ներողություն խնդրեց քարտուղարը։
Ավելի ուշ բանկի տեսանկարահանող սարքը ցույց կտա հենց նույն սպիտակ գլխարկ կրող երիտասարդի ստվերոտ լուսանկարները, որտեղ նա հետևում էր՝ ինչպես էր Հրանտը գործարք կատարում։
Հրանտը քայլեց դեպի գրասենյակ։ Մի քանի քայլ էր մնացել դռանը հասնելուն, երբ կրակոց հնչեց։ Այն հետևից եկավ՝ ծակելով նրա գլխի հետնամասը։
Սարգիս Բեյը առաջինը տեսավ մարմինը։ Նա լսել էր աղմուկն ու վազել ներքև, իսկ հետո անմիջապես շրջվել ու մի քանի երիտասարդ աշխատակիցների ասել, որ ոչինչ էլ չի պատահել, որ հեռու մնան։ Նա շոկի մեջ էր։ Ավելի ուշ ինձ պատմեց, որ չի կարողանում պատկերացնել, թե նման բան է ասել։
Մի քանի րոպե անց, «Ակոս»-ի մյուս աշխատողները արդեն կախվել էին իրենց խմբագրի գրասենյակի պատշգամբի ճաղաշարքից՝ աչքները փակած՝ մայթին գցած ճերմակ բրեզենտը չտեսնելու համար։ Բրեզենտի մի ծայրից մի զույգ կոշիկ էր դուրս ցցվել՝ կրունկները դեպի վերև։ Մյուս ծայրին արյունը ջրափոսի պես տարածվել էր Հրանտի գլխի շուրջը, որը դեմքով դեպի սալահատակն էր։
Ամբոխը միանգամից խմբվեց։ «Հրանտ Դինք» բառերից առաջացած ձայները կուտակվեցին անցորդների միմյանց ընդհատող խոսակցություններից. նրանք անվերջ զանգեր էին կատարում նորությունները հայտնելու համար։ «Հրանտ Դինքը, էն հայ տղան»։
Ոստիկանությունը ժապավեն անցկացրեց Հրանտի մարմնի շուրջ՝ մի մեծ տարածություն ազատելու համար։ Ապա մի տղամարդ դուրս թռավ ամբոխից՝ գոռալով “Abi!”, որը թուրքերենում նշանակում է մեծ եղբայր։ Ոստիկանությունը փորձեց նրան հետ պահել, բայց հետո բաց թողեց։ Երվանդ Դինքը կռացավ ավագ եղբոր մարմնի մոտ և, աչքերը ձեռքերով փակելով, հեծկլտաց։
«Ակոս»-ում աշխատող մի քանի տղամարդիկ ու կանայք կուչ էին եկել մոտակայքում՝ չկարողանալով ո՛չ շրջվել մարմնի կողմ, ո՛չ էլ ներս գնալ։ «Ես սևեռվել էի փամփուշտի պարկուճի վրա, – ավելի ուշ վերհիշում էր Սարգիս Բեյը, – այն հետ ու առաջ էր պտտվում՝ կամար գծելով մայթին։ Պե՞տք է այն ներս տանենք ու պահենք», – մտորում էր նա։ «Ինչո՞ւ չհանեմ պիջակս ու չդնեմ Հրանտի գլխի տակ։ Բայց ես նույնիսկ դա չարեցի։ Լուրերով տեսնում եմ՝ ինչպես եմ ուղղակի կանգնած այնտեղ»։
2007 թվականի հունվարի 19-ն էր։ Այդ կեսօրին քամին ուժեղ էր և շարունակ քշում էր բրեզենտը։ Ինչ-որ մեկը անկյուններում աղյուսներ դրեց, որ տեղից չշարժվի։ Արդյունքում բրեզենտի կենտրոնական հատվածը առագաստի պես փքվել էր, և անընդհատ աճող ամբոխին որոշ ժամանակ տեսանելի էր Հրանտի մարմինը։ Նույնիսկ քամու դադարելուց հետո նրա կոշիկները այդպես էլ չծածկվեցին։ Հրանտի բարձր հասակը նրան միշտ անպարտելիություն էր հաղորդում, իսկ հիմա նշանակում էր, որ նրա՝ երկնքին ուղղված կոշիկները, որոնցից մեկը ծակ էր, ամիսներ ու նույնիսկ տարիներ շարունակ ցուցադրվելու էր հեռուստատեսությամբ, հենց որ հայ լրագրողի սպանությունը դարձյալ հայտնվեր նորություններում։
Մինչև երեկո տարբեր տարիքի հազարավոր ստամբուլցիներ հավաքվեցին՝ ասեղ գցելու տեղ չթողնելով «Ակոս»-ի դիմացի վեցգծանի բուլվարում և մոտակա Տակսիմ հրապարակի տարածքում։ Ստվարաթղթերի կտորների վրա մարդիկ մի քանի թուրքերեն բառեր էին խզբզել, որոնք նախկինում երբեք չէին դրվել իրար կողքի․ HEPIMIZ HRANTIZ. HEPIMIZ ERMENIYIZ. «Մենք բոլորս Հրանտ ենք։ Մենք բոլորս հայ ենք»։
Մի քանի օր անց տարբեր էթնիկ և սոցիալական ծագում ունեցող սգավորներ պաստառների վրա տանելու էին նույն գրությունը՝ մասնակցելով հուղարկավորության լուռ երթին։
***
Մարդասպանին ձերբակալեցին հաջորդ գիշեր։ Մոտակա խանութների անվտանգության տեսախցիկներում, ինչպես նաև Ստամբուլի փողոցները շարունակաբար դիտարկող հասարակական հսկող համակարգում պահպանվել էր նրա նկարը։ Երբ լուսանկարը հայտնվեց հեռուստատեսությունում, իրենց հյուրասենյակում նստած տղայի հայրը՝ երկրի մյուս ծայրից՝ սևծովյան Տրապիզոն քաղաքից, ճանաչեց որդուն։ Նա զանգահարեց ոստիկանություն։ «Նա մեզ ասել էր, թե հորեղբոր տուն է գնում»։
Կրակ բացողը տասնյոթ տարեկան ավագ դպրոցից դուրս մնացած Օգյուն Սամաստն էր։ Հանձնարարությունը Ստամբուլում կատարելուց հետո, նա նստել էր Տրապիզոն գնացող ավտոբուս, սակայն տասը ժամ անց, երբ ճանապարհի կեսն արդեն հետևում էր, Սամսունին մոտենալիս ավտոբուսի վարորդը զանգ էր ստացել ոստիկանությունից՝ Սամսունում կանգ կառնես։ Բացատրել էին, թե ինչու։
Հենց որ Սամսունի ոստիկանությունը ձերբակալեց Սամաստին, հարցրին՝ արդյո՞ք նա է սապնել հայ խմբագրին։ Տղան անմիջապես խոստովանեց։ Նրանք հարցրին՝ թե ինչո՞ւ է նման քայլի գնացել, և տղան պատասխանեց, որ համացանցում կարդացել է՝ Հրանտ Դինքը ասել է, որ թուրքական արյունը թունավոր է։ Նա պաշտպանել է թուրք ժողովրդի պատիվը։
Նախքան նրան Ստամբուլ ուղարկելը՝ մի քանի կրտսեր ոստիկաններ լուսանկարեցին Սամաստին։ Նրան կանգնեցրին Աթաթուրքի պաստառի մոտ՝ ձեռքին թուրքական դրոշ։
Ինչպես կարճ ժամանակ անց կպարզվեր՝ մարդասպանի անձնական մոտիվները պատահական էին. նա մի խմբավորման, ինչպես նաև թուրքական հետախուզական և անվտանգության ուժերի հետ կապված մարդկանց կամակատարն էր, որոնք երկար ժամանակ է՝ ծրագրում էին սպանությունը։ Հրանտն ինքն էլ գիտեր, որ վտանգի մեջ է։ Նրա համակարգչի զննությունը ցույց տվեց, որ մահվան սպառնալիքներ պարունակող հազարավոր էլեկտրոնային նամակներ էր ստացել։
Հրանտի փաստաբանը ավելի ուշ ինձ ասաց, որ անհանգստացել էր հաճախորդի աճող հուզմունքից։ «Մի երեկո հանիպեցինք գրասենյակում։ Ասացի, որ եկել է Եվրոպա մեկնելու ժամանակը, գոնե մեկ կամ երկու ամսով», – պատմեց նա, – «բայց Հրանտը պատասխանեց, որ չի կարող հեռու լինել»։ «Եվրոպայում երկու օր անցկացնելուց հետո զգում եմ, որ ուզում եմ ուղղակի տուն վերադառնալ»։ Ապա հարցրեց՝ արդյո՞ք պետք է հոդված գրել ստացած սպառնալիքների մասին։ Ասացի, որ այո, որ մեկ տարուց ավելի է խնդրում էի իրեն անել դա։ Գրել քայլ առ քայլ։ Բացատրել դատավարությունները, պատմել՝ ինչպես էր նահանգապետը կանչել նրան, խոսել «Ակոս»-ի դիմաց իրականացված ցույցերի մասին, և տպագրել հոդվածը բոլոր լիբերալ թերթերում։ Բայց երբ ներքև իջանք ու հրաժեշտ տալով համբուրեցինք միմյանց այտերը, ես մտածում էի, որ նա ոչ մի դեպքում չի գրի։ Հրանտը նայեց աչքերիս ու ասաց. «Գրելու եմ»։
Սյունակը հրապարակվեց «Ակոս»-ի նոր համարում, որը լույս էր տեսել սպանությունից ժամեր առաջ։ Վերնագիրը հետևյալն էր՝ «Ինչո՞ւ եմ ես թիրախավորվել»։
***
Շուտով Հրանտի ողջ կյանքը լուսաբանվեց զանգվածային լրատվամիջոցների կողմից։ Նա ծնվել էր Մալաթիա անունը կրող արևելյան քաղաքում։ Նրա հայրը խաղամոլ էր, ինչը հանգեցրել էր ընտանիքի բաժանմանը։ Նա և նրա երկու եղբայրները ուղարկվել են Ստամբուլի մանկատուն, որը ղեկավարում էր Հայկական բողոքական եկեղեցին։ Մանկատան ամառային ճամբարում Հրանտը հանդիպում է կնոջը՝ Ռաքելին։ Տասնամյակներ անց, լինելով բարեպաշտ քրիստոնյաներ, նրանք սեփական ձեռքերով օգնել են վերականգնել ճամբարը։ Հրանտն ու Ռաքելը ունեին չորս որդի, իսկ երկրորդ թոռնիկը ճանապարհին էր։
«Հրանտ Դինքը Թուրքիան է» վերնագիրը «Միլիյեթ» պարբերականի գլխագրում էր։
«Մեծագույն դավաճանությունը» տպված էր մեկ այլ խոշոր ամենօրյա թերթի՝ «Սաբահ»-ի առաջին էջում։
Առաջին օրերին հեռուստատեսությունների տեսախցիկները չէին լքում դեպքի վայրը։ Մեդիայի նմանօրինակ արձագանքը կարող էր բացատրվել որպես զղջման ցավ՝ հաշվի առնելով դրանից առաջ եղածը։ Բանն այն էր, որ սպանության առավոտյան բոլոր հայտնի լրատվականները սադրիչ պատմություններ էին տպագրել այն մասին, թե Սիլվեստր Ստալոնե, ըստ խոսակցույթունների, ֆիլմ է նկարահանելու «այսպես կոչված ցեղասպանության» մասին։ «Սաբահ»-ի առաջին էջում կարելի էր կարդալ՝ «Ռեմբոն նման է ԱՍԱԼԱ-ի մարտիկի»։ Հայերի վերաբերյալ ցանկացած նյութի ֆրագմենտների նման անառիթ ներկայացումը սովորական բան էր թուրքական մամուլում, ինչպես դրանց ուղեկցող ֆուտբոլային հանդիպումների հաշիվները կամ եղանակի տեսությունը։ ԱՍԱԼԱ-ին որքան հնարավոր է շատ էին հղումներ անում առաջին հայացքից միմյանց հետ որևէ կապ չունեցող պատմություններում։
Այնուամենայնիվ, չնայած նրան, որ քաղաքական գործիչները, լրագրողները և այլ հանրային անձիք դատապարտում էին հանցագործությունները և ցավակցություններ հղում ընտանիքին, նրանց մեկնաբանություններից շատերը հատուկ շեշտադրում ունեին. «Այդ Թուրքիան էր գնդակահարվողը» երկրի ամենախոշոր լրագրի՝ «Հյուրիեթ»-ի ազդերիզին էր։ «Թուրքիան կմեղադրվի ամեն ինչի համար», – գրել էր մի հայտնի սյունակագիր։ Վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը սպանության երեկոյան հանդես եկավ հայտարարությամբ՝ ասելով, որ մութ ուժերը ևս մեկ անգամ ընտրեցին Թուրքիան։ Այնուհետև նշեց, որ հատկանշական է՝ սպանությունը կատարվել է հենց այն ժամանակ, երբ աշխարհի տարբեր երկրների խորհրդարաններ բանաձևեր են քննարկում «այդպես կոչված ցեղասպանության» վերաբերյալ։
Միջազգային մեդիան լայնորեն լուսաբանեց սպանությունը և ենթադրություններ սփռեց, որ, դատելով հարյուր հազարավոր «Մենք բոլորս հայ ենք» վանկարկող մարդկանցից, այդ հրեշավոր հանցագործությունը կարող է կատալիզատորի դեր խաղալ հայերին ու թուրքերին միավորելու գործում։ Թվում էր՝ այդպես էլ կա, չէ՞։ Դրանք բառեր էին, որ ոչ ոք չէր ակնկալում լսել և չէր էլ պատկերացնում, թե երբևէ կլսի, և դրանով հանդերձ՝ այդ նույն բառերի արձագանքը շուտ չէր խամրելու։ Բայց հակառակ սենտիմենտը այդքան հեշտ չէր կարող խլացվել։ Սպանության գիշերը Ստամբուլի հայկական եկեղեցու պատին կապույտ ներկով գրված հաղորդագրություն հայտնվեց. «Մի Հրանտ սպանված է։ Խմենք մնացած Հրանտների համար։ Մեռի՛ր, կեղտոտ հայ»։
Մի քանի օր անց Իսթիքյալ փողոցով՝ Ստամբուլի հետիոտնային պողոտայով, ցուցարարների երթ էր անցնում, բացականչելով՝ «Մենք բոլորս Մուսթաֆա Քեմալ[1] ենք։ Մենք բոլորս թուրք ենք»։ Ցուցարարներից մեկից մի լրագրող հարցազրույց վերցրեց։ «Երբ մեր դեսպանները սպանվում էին ԱՍԱԼԱ-ի կողմից, մի՞թե ինչ-որ հայ ասաց «մենք բոլորս թուրք ենք»», – հայտարարեց ցուցարարը։
Ազգայնական գործողություն կուսակցության առաջնորդը հանդես եկավ հայտարարությամբ. նրանք բոլորը Հրանտներ չէին, նրանք բոլորը Մեհմեթներ էին։ «Որոշ շրջանակներում այս իրադարձությունը օգտագործվում է թուրքական հասարակությանը մեղավորի դերում պատկերելու համար։ Մենք դա չենք ընդունում»։ (Նրա կուսակցությունը կրկնապատկեց իր հանրային աջակցությունը այդ ամռանը կայացած ընտրություններին՝ հավաքելով ձայների 15 տոկոսը)։
Սպանությանը հաջորդած հանգստյան օրերին օրերին հանրաճանաչ և սիրված երգչուհի Բյուլենտ Էրսոսը նույնատիպ կարծիք արտահայտեց՝ «Ալաթյուրքի փոփ-աստղ» երաժշտական նախագծում ժյուրիի դերում հանդես գալու ժամանակ։ Էրսոյը՝ վառվռուն զգեստներով և կրծքի իմպլանտներով տրանսսեքսուալ, ցավակցեց ընտանիքին, իսկ հետո ասաց՝ «Ես բացարձակապես չեմ ընդունում այդ «Մենք բոլորս հայ ենք» կարգախոսը։ Եթե լիներ միայն «Մենք բոլորս Հրանտ ենք», ապա ցույց կտար մեր համախմբածությունը։ Բայց ես քրիստոնյա չեմ, ուստի նույնիսկ եթե կապկպեք ինձ, երբեք չեմ ասի, որ հայ եմ։ Ես մուսուլման աղջիկ եմ և մուսուլման էլ կմահանամ», – հայտնել էր տրանսգենդեր փոփ-աստղը։
Նույն հանգստյան օրերին, Տրապիզոնի և Կեսարիայի ակումբների միջև տեղի ունեցած ֆուտբոլային հանդիպման ժամանակ, երիտասարդ երկրպագուները կրում էին նույն սպիտակ դահուկային գլխարկները, որը մարդասպանին նույնականացնող առանձնահատկությունն էր։ Ոգու արիության ցույցի առաջնորդը մեգաֆոնի մեջ գոռում էր՝ «Ոտքի կանգնե՛ք, կամ էլ հայ եղեք»։
Եվ Սինոպ քաղաքում Մեթե Չաղդաշ անունով մանր մի լրագրող որոշել էր դատի տալ Ստամբուլի շրջանի Շիշլիի քաղաքապետին, որտեղից սկսվել էր հուղարկավորության երթը։ Թուրքական օրենքը թույլ է տալիս մասնավոր անձանց նման դատական հայցեր հարուցել։ «Նրանց ձեռքերում «Հրանտի սպանությունը 301-րդ հոդվածն[2] է» պաստառներ կային»։ Նրանք Թուրքական Հանրապետության օրենքները հանցավոր են համարում։ Վանկարկելով «Մենք բոլորս հայ ենք», նրանք խախտել են սահմանադրությունը։ Նրանք ռասայի հողի վրա անջատողությամբ անարգել են ազգի միաբանությունը։ Նրանք ճանապարհներին գերբեռնվածություններ են առաջացրել։ Ուղիղ եթերներով ոգևորել են մնացածներին, որ միանան ցույցին։ Նրանք գոնե մեկ թուրքական դրոշ չեն վերցրել։ Ուրիշ ի՞նչ եք ուզում։ Դավաճանություն, սադրանք, անջատողականություն և ծայրահեղ անհանգստություններ։ Ես բողոքում եմ և հայցվոր եմ։ Հարգարժան դատախազ, խնդրո՛ւմ եմ, սկսեք հետաքննությունը»։
***
Հրանտի սպանության մասին գույժը ինձ հասավ էլեկտրոնային փոստով, երբ այդ առավոտյան արթնացա Նյու Յորքում։ Նամակը մի ամերիկացուց էր՝ հեռու մի ծանոթ, որը Թուրքիայում գործող հեջ ֆոնդ էր ղեկավարում։
«Լավ բան չի հուշում այս նորությունը», – գրել էր նա՝ վերահասցեավորելով Հրանտի մահից ավելի քիչ, քան մեկ ժամ անց մի թուրքական ներդրումային բանկի՝ իր հաջախորդներին ուղարկած զգուշացում-նամակը։
«Հրանտ Դինքը՝ «Ակոպ» ամսագրի թուրքահայ խմբագիրը սպանվել է։ Անցյալ տարի նրան դատապարտել էին Թուրքիայի՝ ազատ կարծիքի արտահայտման օրենքին համապատասխան՝ հաշվի առնելով նրա մեկնաբանությունները այսպես կոչված Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ։ Մարդասպանի անձը դեռևս բացահայտված չէ։ Շուկան արձագանքել է սպանությանը՝ կեսօրին կտրուկ անկում գրանցելով»։
Հունվարի 19-ը՝ սպանության օրը, իմ վերջին աշխատանքային ուրբաթն էր լինելու Նյու Յորք Թայմսում։ Հաջորդ շաբաթ որոշ ժամանակով մեկնելու էի Լոնդոն և Վիեննա, ապա՝ Թուրքիա։ Այդ կեսօրին իմ բաժինը հրաժեշտի փոքրիկ խնջույք էր կազմակերպել. կոնֆերանսի սենյակում շամպայն էինք խմելու։ Ես մի կերպ հագնվեցի ու հասա գրասենյակ։ Տանը առաջին նամակը ստանալու և աշխատավայրիս համակարգչին հասնելու ժամերի մեջտեղում ուղեղս հավանականություն էր կառուցել, թե կարդացածս սխալ էր, թե այդ նորությունը չէր կարող ճիշտ լինել. ոչ թե կոնտուզիահար էի՝ նման այն մարդկանց, ովքեր հրաժարվում են ընդունել տեղեկությունը, երբ վիշտը պայթում է առաջին անգամ, այլ ամբողջովին պահպանելով բանականությունս, որովհետև կարող էի երևակայել թուրքական կամ հայկական մամուլի կողմից գեներացված ստի ցանկացած ծավալ։ Գուցե եղածը պարզապես նողկալի բամբասանք էր։
Բայց գրասենյակումս նստելու պահին էլեկտրոնային փոստս արդեն իսկ լցված էր ցանկացած կասկած ոչնչացնող նամակներով։ Ղեկավարս անցավ կողքովս, բարի լույս մաղթեց, իսկ ես ակնդետ հայացքով նայեցի նրա հետևից ու սկսեցի հեկեկալ։ Փորձում էի բացատրել՝ ինչ է պատահել։ Գործընկերներս հավաքվեցին շուրջս՝ պարզելու՝ ինչու է մոտս հիստերիա սկսվել, և ես որսացի՝ ոնց նրանցից մեկը ասաց. «Նրա ընկերոջն են կրակել»։
Հրանտը իմ ընկերը չէր։ Նա մեկն էր, ում հետ խոսել էի մոտավորապես մեկ ժամ՝ ավելի քան մեկ տարի առաջ։ Եկող օրերին ու ամիսներին ամեն մեկը, որը երբևէ սեղմել էր նրա ձեռքը, նրա ընկերության պատվին արժանանալու իրավապահանջ էր դառնալու։ Նա իմ ընկերը լինելու կարիքը չուներ. անտանելին այն էր, որ հենց այն մարդը, որը ամեն մեկիցս ավելի շատ էր փորձում օգտագործել սերը ատելության դեմ պայքարելու համար, հավատալ համբերության և կարեկցության ուժին, նա էր, ում սպանեցին։ Եվ ավելի պարզ մի բան, որ նրանք ատում էին մեզ՝ հայերիս, այդքան շատ։ Երկար ժամանակվա մեջ առաջին անգամ ինձ այդ «մեզ»-ի մասը զգացի։ Ես վախեցած էի։
***
Ներդրումային բանկից ստացված էլեկտրոնային նամակում սխալ կար. «Հրանտ Դինքը՝ «Ակոպ» ամսագրի թուրքահայ խմբագիրը սպանվել է»։ Ակոս բառի սխալ գրությունը վրիպակ էր, բայց պարտադիր չէ, որ պատահական։ «Ակոպ»-ը տարածված հայկական անուն է՝ Հակոբի թուրք-հայկական արտասանությունը։ Թուրքիայում Ակոպ անունը երբեմն օգտագործվում է ժարգոնով՝ ցանկացած հայ տղամարդու համար. միջին վիճակագրական հայկական Ջո։ Կամ էլ ոչ այնքան միջին, այդ անունը կապված է բազմաթիվ մշակութային հիշատակություններին, որտեղ Ակոպը այս կամ այն պատճառով դժբատ կերպար է՝ այժմ կույր, այժմ ձեռքը կորցրած, այժմ անհույս հարբեցող, սակայն միշտ մի լավ տղա։ Լավ տղա վատ բախտով։ Մի մարդ, որին չէր խանգարի ավելի զգույշ լինել։
Էսսեն «Եղել է և չի եղել» գրքից
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Անահիտ Ղազախեցյանի
[1] Մուսթաֆա Քեմալ — թուրքական բանակի սպա, հեղափոխական, հանդիսանում է Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիրը՝ լինելով հանրապետության առաջին նախագահը 1923-1938 թվականների ընթացքում։
[2] 301-րդ հոդված — թուրքական քրեական օրենսդրության հոդված, որն անօրեն է դարձնում Թուրքիայի, թուրք ազգության կամ թուրքական կառավարական կառույցների վարկաբեկումը։
