ՄԻՍԱՔ ՄԵԾԱՐԵՆՑ ԵՒ ՎԱՀԱՆ ՏԷՐԵԱՆ
Հանդիպումներ կան, կիզիչ հանդիպումներ կան բանաստեղծներու հետ. մեր այդ հանդիպումներուն առթած զգայնութեանց յիշողութի՛ւնն է որ մեզ կը կապէ անոնց: Մեզմէ ո՛վ դեռ պատանի, երիտասարդ կամ ալևոր՝ չօրօրուեցաւ տէրեանական մրմունջով ու մրմուռով. մեզմէ ո՞վ իր հոգին գէթ օր մը չոռոգեց մեծարենցեան օծաջուրով:
Դիւրին է քնարական բանաստեղծները նոյն սենեակին մէջ նստեցնել, յանգիտութիւններ գտնել. բայց անոնցմէ ամէն մէկը իր սեփական ձայնը և նուագը ունի: Մեծարենց ու Տէրեան կը նմանին անով՝ որ քնարերգակ են. իմացական ծանր լարը գրեթէ անգոյ է իրենց բանաստեղծութիւններուն մէջ: Սակայն նոյնը չէ իրենց յօդուածներու պարագան, ուր կը յայտնուին անոնք իբրև լրջախոհ մտածողներ:
Դարասկիզբին՝ մեր գրականութեան ծանրութեան կեդրոնները երկուք էին – Պոլիսն էր և Թիֆլիսը: Մեծարենց և Տէրեան երկինքէն չիջան – հողը պատրաստ էր. կայ միջավայր, մտայնութիւն, գունագեղ կենցաղ: Եւ հետաքրքրական է որ իրենք Պոլիսէն և Թիֆլիսէն հեռո՛ւ տրամագիծի մը մէջ բացուեցան: Մեծարենցինը՝ Ակն գաւառն էր նախ, յետոյ Պոլիսը. Տէրեան Ախալքալաք (Վրաստան) կարճ ժամանակ մը, և ապա Մոսկուա:
Բայց երկուքն ալ անմեկնելի տնօրինութեամբ մը – թերևս որպէսզի մեր գրականութեան պատմութիւնը աւելի՛ խորհրդաւոր դարձնեն – մէկ տարուան տարբերութեամբ, 1907ին և 1908ին լոյսին ընծայեցին իրենց բանաստեղծութիւններու առաջին տնկարանը: Մեծարենց իրը Ծիածան և Նոր տաղեր կոչեց, Տէրեան՝ Մթնշաղի անուրջներ:
Տէրեանին հիմերը խրած էին արևելահայ լեզուի և զգացողութեան հողին մէջ, Մեծարենցինը՝ արևմտահայերէնի և գրաբարի յուռթի շտեմարաններուն:
Ըլլա՛յ Տէրեանի, ըլլա՛յ Մեծարենցի անդրանիկ հաւաքածոներուն մէջ ադամանդի պէս կը փայլին բանաստեղծութեան ներքին նշանները: Առաջին գիրքով արդէն վճռական ճաշակի տէր հեղինակներ՝ բանաստեղծութեան դիւան մը մտցուցին հայ ընթերցողը, ուր միայն կարելի է սքանչանալ ու մեծնալ:
Նախ՝ իրենց լեզուն զերծ է բառերու կոյտի մէջ թաթխուած լեզու մը ըլլալէ, ամէն բառ իր կշիռն ու ներկայութեան իրաւունքը ունի: Անոնք չինկան աւանդական թակարդներու, դիւրընկալ ձևերու մէջ: Այդ շրջանին, երբ տափակուկ ոտանաւորներ արևին տակ հանգիստ պառկած՝ փառք ու պատիւ կ’ոռոճային, Տէրեան և Մեծարենց իրարմէ տարբեր բևեռներու վրայ՝ իջան մարդկային հոգիին խորխորատը, խորհրդապաշտութեան վարագոյրը բացին և հոգեղէն կայծերու հանդէս մը տուին: Մեծարենց մտաւ լեզուին հանքերը, պեղեց և լոյսին վերադարձուց մեր լեզուին գանձերը: Իսկ այս զոյգ քերթողներուն տաղանդին զօրութիւնը հոն է, որ իրենց քերթուածները երբեք չաղաղակեցին այդ ծանր ու կլանիչ աշխատանքը:
Անոնք գիտէին որ բանաստեղծութիւնը բառեր նուագել կամ ոսկեզօծել չէ. և իրենց հոգիին եռքը կրցան տալ բառերու հնչականութեան գիտութեամբ ու գերանուրբ թեքնիքով: Նրբահիւս երաժշտութեամբ բխուն տողեր հրամցուցին մեզի, նոր մատուցուող նկանի պէս լուսաբաբախ: Իրենցմով՝ ինչպէս ամէն վաւերական բանաստեղծով՝ մեր լեզուն նկարագի՛ր ստացաւ:
Իրենց քերթողութիւնը հակառակ որոշ մակարդակներու նմանութեան՝ լեզուական աշխատանքի և թեքնիքի վերաբերեալ, աշխարհ մը տարբերութիւն ունի: Նախ անշուշտ լեզուն է որ իր հետ կը բերէ իր աշխարհը – բառապաշարը, աւանդութեան հին կապերը: Աշխարհագրական դիրքը, արևմտահայ և արևելահայ՝ տարբերած է զիրենք: Կը յուսամ որ իրենցմէ կատարուելիք մէջբերումներէն կարելի պիտի ըլլայ որսալ այդ տարբերութիւնը:
Կլիմայ, վայր և անանուն ձայն
Սկսելու համար, պէտք է նախ տալ իրենց բանաստեղծութեան կլիմայի տարբերութիւնը: Եթէ բնորոշիչ պիտակ մը պիտի տանք՝ Տէրեանինը թախծերգութիւն է, Մեծարենցինը՝ հեշտերգութիւն:
Որովհետև նաև իրենց վայրը տարբեր է: Մեծարենցի աշխարհը գիւղն է – հմայիչ, միամիտ, դարերէն հալածուած: Մանուկ հասակէն դիտած է անոր նախիրներուն դարձը, մօրը ծունկին քով լսած է «Անտունի»ները, գիւղին բնութեան նոպայով բռնուած՝ ամէն թրթիռի հետ կը խայտայ: Ո՞վ պիտի կարենայ, ո՞վ կ’ուզէ իր յիշողութենէն ջնջել Մեծարեցի գիւղական նկարներուն կախարդանքը, այդ նկարներու շարքը որ վարպետի վրձինով երկնեց երբ դեռ քսան տարեկան չկար:
Տէրեանին աշխարհը քաղաքն է – հմայիչ, խորագէտ, կեանքէն հալածուած: Մեծ աշխարհէ մը ծորող մթին ապրումներու կրկէս մը. հեղմածեծ քաղաք՝ մշուշի մէջ վառած մեղմ կրակներով.
Քաղաքնե՜ր, ձեր մէջ կայ դժոխքի մի շշուկ,
Քաղաքներ, ձեր բանտում մեռնում են երգ ու սէր,
Քաղաքներ, մոռացայ ես երգերըս անհոգ…
Հակառակ որ իրենց սիրտը Տէրեանի բառերով «անզէն, անզօր երեխայ» է, անոնք սրտին տուեր են իրենց կեանքին ղեկը: Հոգեթով է կեանքը: Տէրեան անդուլ փնտռտուք մը ունի դէպի անանունը, անաւարտը, անկարելին՝ կանչ մը.
Դու շրջում ես ամէնուրեք, դու չկաս,
Աներևոյթ դու խօսում ես աշխարհում,
……………………………………………………………
Եւ աշխարհի ուղիներում ես մոլոր
Թափառում եմ և որոնում տխրադէմ,
Լսում եմ քո ձայնը անոյշ–լուսաւոր,
Կանչում եմ քեզ, բայց անունըդ չգիտեմ:
Նոյն անանուն ձայնին համար կը խօսի արևին և հիւանդութեան յանձնուած պատանին՝ Միսաք Մեծարենց. բայց այդ ձայնը իրեն ուրիշ վիճակ մը կը պարգևէ.
Ձայներ՝ դիւթիչ աշխարհներէ, տարտա՜մ, անոյշ, հեռաւո՛ր՝
Որոնք անդէն զիս կը տանին երանաստան մը բաղձոտ,
Ու կը նիրհեմ արբշիռ՝ հովին դիւթիչ նեկտարն ըմպած հոդ:
Տէրեանի զգայնութիւններու մկանները – սիրելու, մոռնալու, կարօտի, հրաժարումի – անդուլ կծկումի և բացումի գործողութեան մը ենթակայ են, որ ինք «տանջանք» կ’որակէ. բայց ինչ ալ ընդգրկէ այդ տանջանքը, կարծես Տէրեան թաքուն հաճոյք մը ունի «տանջանք»ին գոյութեան մէջ.
Ողջոյն քեզ, տանջանք, ահեղ հիացում,
Գրկիր իմ սիրտը, քեզ օրհնում եմ ես,
Մանուկ օրերից իմ դուռն ես ծեծում
Եւ յօժար հոգիս ընդունում է քեզ:
Մեծարենց կը գրէ.
Ես կը սիրեմ այս խաւարը տառապագին,
ուր վիշտ մը լայն՝ սիրտս կուրծքէս դուրս կը նետէ,
և ես կ‘ըմպեմ սև հեշտանքը ցաւոտ կեանքին:
Ուշադրութիւն ընելու է բային. Տէրեանի պարագային «ընդունիլ» է, ամբողջ հոգիով կ’ընդունի, կը նշանակէ իր ներաշխարհին մաս կը կազմէ. մինչ Մեծարենց «կ’ըմպէ», մարմնին մէկ մասը կը հաղորդուի անով: Մէկուն համար՝ հասուն մարդու իրապաշտ խօսք է, միւսին համար՝ վիպական մթնոլորտ: Մէկուն համար կեանքի ձև է այլևս, միւսին համար՝ պահուան մը յայտնութիւնը: Տէրեանի «սև»ը յստակ անդունդ է, Մեծարենցի «սև»ը՝ լոյսի անորոշ խաղ մը:
Եղած մէկ օրէն ճակատագրապաշտ է Տէրեան. տարաշխարհիկ գնացք մը ունի դէպի անծանօթը. և տէրեանական բառ մը ստեղծած է՝ «հեռուն», որ անիմանալի վայրէ աւելի՝ երանութիւն խոստացող վիճակ մըն է, առինքնող ու անհասանելի.
Ես չար հոսանքով մղուած եմ հեռուն,
Եւ անվերադարձ փակուած է ուղին,
Մի որբ մանուկ է հոգիս մոլորուն
Մատնուած մութին և մառախուղին:
Մեծարենցի հոգին ալ որբ է և մանուկ, բայց ինքզինքին մէջ կ’որոնէ դարմանը: Տէրեանի պէս յանձնուած չէ, կը հաւատայ որ ինք կրնայ փոխել իրավիճակը.
Ո՞ւր է ճաճանչն, հուրքը ջերմին՝
որ մառախուղն առնէ տանի:
Տէրեանի համար միայն բանաստեղծը չէ որբը, ամբողջ աշխարհը այդպէս անխնդում է. կ’ըսէ.
Մենք բոլորս որբեր ենք անտուն
Արծուի թևերով ջարդուած ու բեկուն,
Յաւերժ բանտարկուած այս անել բանտում:
Ուրեմն Տէրեանի քաղաքը կամ աշխարհը ոչ միայն սահման ունի, այլ նաև բանտ է. իսկ Մեծարենցի գիւղը կամ աշխարհը թէ՛ անսահման է, և թէ՛ երջանկացնող կախօրրան:
Պահը լռութիւն կամ լոյս՝ հաւասար է միայնութեան
Բանաստեղծները դիմագրաւողներ են: Ի՛նչ փախուստ՝ երբ ստեղծելու արարքը ինքնին ամենէն ամբողջական լարումով՝ այդ վիճակին մէջ մտնել կը նշանակէ:
Յաճախ երբ Տէրեան կը խօսի սենեակի մասին, սենեակը կը ներկայացնէ աւելի բան մը քան ինքնամաշում, իր խորքերուն մէջ տրոփող աշխարհ մը: Տէրեան մութ գիշերներու ժամապահն է.
Ես սիրում եմ աշնան գիշերները տխուր,
Երբ հոգին – մենաւոր լալիս է խաւարում,
Երբ բացւում է հոգին մենութեան տաճարում:
Միայնութիւնը մայր է իրեն համար, խնամատար.
Միայնութի՜ւն, դու ես անձայն ցաւըս օրրում քո օրրերգում:
Եւ ինչպէս զաւակ մը ա՛լ յուսաբեկ իր մօրը պիտի դիմէ.
Անցէ՛ք, յուշեր իմ ապարդիւն,
Դարձէ՛ք ընդմիշտ մոռացուած էջ,
Անհուն փռուիր, սև լռութիւն,
Միայնութի՜ւն իմ հոգու մէջ:
Երկուքն ալ կը սիրեն հեռացումը, առանձնութիւնը. Տէրեանինը միայնութիւն է, Մեծարենցինը՝ մենութիւն, իր «Իրիկուան իղձ»ին մէջ.
Իրիկուան մէջ անհետելու յոյսն ունենալ
ու լոյսերով պարածածկել հիւանդ հոգին,
մեծ քաղցրութեան մը խառնուիլ ու մենանալ:
Մեծարենցի նախընտրած պահը իրիկունն է. Տէրեանինը՝ գիշերը: Բայց գիշերը Մեծարենցին տրտմութիւն չտար, ինչպէս Տէրեանին.
Օ՜հ, այս ի՛նչ գրգանք, օ՜հ, այս ի՛նչ անուրջ
կու տաս դուն ինծի, անձրևո՜տ գիշեր:
Տէրեանի սիրտը մայրամուտի պէս կը փակուի ինքն իր վրայ, Մեծարենցինը կը բացուի.
Ու վարդի պէս կը բացուի սիրտս իբր ընծայ
այն լուսոռոգ պատարագին սրբանուէր`
զոր ծափեցին իմ երազներuս ծնծղայ:
Տէրեան կը թողու որ իր նայուածքի արանցքներէն սահի ամէն ինչ, Մեծարենց կեանքի թրթիռը լիաբուռն որսացող երիտասարդն է: Մինչ Տէրեան կը քամէ վիշտը, կ’ըմպէ ցմրուր, Մեծարենց լոյսի նշոյլին իսկ կը փարի, կ’ըսէ.
Վիշտը նոր ոյժեր կը բերէ յանկարծ հոգւոյս սիրաւէտ:
Երբ Տէրեան մութի շաւիղներէն կը քալէ, երբ իր նայուածքի անդունդը կը բռնէ խորքը, յատակը, Մեծարենց դէպի վեր կը նայի, բարձրը, դէպի Աստուած, դէպի արև: Տէրեանի համար մահը իրականութիւն մըն է, որ արիւնաքամ կ’ընէ զինք, որուն սակայն չմերժեր. Մեծարենցի համար՝ նոյնիսկ երբ մեռելոց կը նկարագրէ, մահը հեքիաթ է կարծես, ուր որևէ իրականութիւն քաղցրութիւն մը ունի:
Երանգ ու եղանակ
Տէրեանի համար գոյներ շատ չկան. սևն է, ոսկին կամ կարմիրը. Մեծարենց ծիածանի երանգներով կ’երգէ: Մէկը յագեցած է կեանքէն, միւսը կարծես երբեք պիտի չյագենայ. Մեծարենցի հոգին՝
Եօթը գոյնի տենչն ունի, լոյսի անհուն խաղերուն
երանգներու, շողերու կ‘ըղձայ անուրջն օրօրուն:
Սակայն երկուքին ալ տիրական գոյնը ոսկին է: Ոսկի աշունի մը մէջ իր բառերու ջութակը կը նուագէ Տէրեան, Մեծարենցի համար մինչև իսկ նուաղումը ոսկի է – ոսկեծիծաղ, ոսկելար, ոսկելոյս: Հաւանաբար զիրենք անգիտակցաբար կ’առինքնէին ոսկիին մէջ գտնուող թէ՛ դեղինը, որ իրենց վիճակին՝ դալկութեան խորհրդանիշ է, և թէ ոսկիին փայլը, որ յոյսի խորհրդանիշ է:
Տէրեանի ներշնչումը աշնանամած մթնոլորտի մը մէջ կը բաբախէ. կեանքի հուրհրան պահն է իրը, ակամայ շիջելու, չորնալու, թաղուելու պարտադրուած: Մեծարենց գարուն է ոսկեծով. իր բառերը – շող, համբոյր, հեշտանք, ծափ, ծիծաղ, ծաղիկ: Մեծարենց ամէն բան ծաղիկի ձևով կը տեսնէ, կը գրէ. – Մի՛ եղծեր ծաղիկը պաշտումիս, ծաղկապատար գիւղին գարունը, ծաղիկն սփոփանքիս, այգն է ծաղիկ երազով լի, շուշան հոգի, լոյսի ծփուն ծաղիկ, մանիշակ գոլորշիներ, եկար քնքոյշ ծաղիկը կեանքիս, ծամերու ծաղիկ, կաթնածաղիկ գիշեր:
Տէրեանի պարագային մշո՛ւշն է խռովք կամ անդորրութիւն բերող ալիքը, պէտք չէ մոռնալ մոսկովեան անթափանց մառախուղը: Մեծարենցի պարագային՝ արևի ճառագայթներն են, իր գիւղը անհատնում լոյս մը ունի: Հակառակ որ կ’ըսէ թէ իր հոգիին մէջ ալ «մէգ ու խաւար կայ և դժխեմ անդոհութիւն», բայց կը սպասէ «յորդ ու վճիտ լոյսերուն, որոնց լոյսը պիտի ցոլայ անծիր ցայգուն մէջ հոգւոյս»:
Մեծարենց յաւիտենօրէն լուսադրոշմ պատանին է որ կը ցանկայ թեթևնալ ու հալիլ, թաւուտքէ թաւուտք թռչկոտիլ: Իրեն համար լռութիւնը անշարժ չէ, ինչպէս Տէրեանին, որուն քով՝ մոռացութեան մէջ, մենութեան մէջ, հրաժարումի մէջ ամէն բան կը քարանայ: Մեծարենցի համար կարծես լռութիւնը բուրաստան է, «Ահ լռութիւն որ կը տևէ, և ստուերներն որ կը քալեն»:
Տէրեանի համար բնութեան իրերը անշարժ են, գրեթէ կիսանիրհի մը մէջ, իր խօսքն է որ անոնց կենդանութիւն, շարժում կու տայ. մինչդեռ Մեծարենցի համար անոնք մշտաշարժ են.
Մշուշը սնդուս լարեր կը փռէ:
Բիլ եղրևանին տրտմութիւն կը ցանէ:
Իրիկուան տենդը կ‘ուշանայ թալուկի տենդը մեղմելու:
Գիշերը կը գլորի սարերէն:
Դաշտավայրեր կը յագենան աղջամուղջով:
Ցորեկին բազմալեզու տենդը կը տևէ:
Քաղցր լոյսի և սև անդունդի միջև
Սխալ հասկնալու չէ, Տէրեանի համար զգայնութիւններու հրդեհը անհաճոյ չէ երբեք, բայց այնքան մեծ ու ծանր է որ կ’ուզէ հեռանալ: Մոռնալու, հրաժարումի, մէկ խօսքով՝ մելամաղձոտութեան գաւիթներուն մէջ կ’ապրի. կ’անդրադառնայ որ նոյնիսկ իր սիրած իրերը դարման չեղան իրեն.
Յոգնեցի գրքերից անհամար,
Աշխարհից այս խաւար ինձ տարէք,
Ինձ տարէք այս երկրից անարեգ:
Մեծարենցի մօտ յոգնութեան նախանշանը իսկ չկայ: Նոյն բանը մէկուն համար տանջանք է, միւսին՝ օրհնութիւն.
Շա՜տ էր լեցուն հոգւոյս, ո՜վ Տէր
բազմազեղումն այս շրջասփիւռ…
Որքան անընդգրկելի պիտի ըլլայ Տէրեանի տանջանքը, որ հիւանդագին պաղատի.
Փրկեցէք սուրերից այս սուրսայր
Խորախոց խոհերից իմաստուն,
Մեր սարերը տարէք, տարէք տուն:
Ուրեմն փրկութիւնը տունն է. դժգոհ է վայրէն: Տեղ մը կ’ուզէ երթալ, նորէն հեռու տեղ մը, այս անգամ «տուն» կ’որակէ: Ամենայնդէպս հեռուն ուր որ է՝ հանգստավայր մըն է: Իր մահացած հարազատներուն պիտի դիմէ, պիտի խոստովանի հօրը. և ահա իր հօր աշխարհը չէ որ ցուրտ է, այլ՝ իրը.
Յոյսերս կրկին հեռացան ինձնից
Կեանքի թախիծն է գրկել ինձ այսօր,
Ես քեզ դիմում եմ այս ցուրտ աշխարհից,
Ես քեզ բերում եմ յոյզերս բոլոր:
Պիտի ըսէ մօրը.
Չգտայ, չգտայ ցանկալի հանգրուան,
Չգիտեմ, ես ոչինչ չգիտեմ…
Եւ այս դառնաղի իրականութեան մէջ – որովհետև յաւիտենական մանուկ մը կայ ոևէ արուեստագէտի մէջ – անիրական բան մը պիտի փնտռէ, որ հեքիաթն է.
Այն մոռացուա՜ծ, մոռացուած
Հեքիաթները պատմիր ինձ:
Մեծարենց ևս, չէ՞ որ մանուկ է, քումայր պարիկներ պիտի կանչէ, երազի նայեատներ, իրիկուան պահապան հոգին: Մեծարենցի խորհրդաշատ բառը Արևն է, միշտ գլխագիր. այսինքն՝ իր հեքիաթը Արևն է ու Սէրը.
Սէր–արևիդ բոցն երկարէ խորերն հոգւոյն իմ պատանի:
Եւ արևին կը սպասեմ ես ցնծապատար
միտքս երազով լեցուն համակ, ձեռքս՝ ծափով:
Իր մխիթարանքը արևն է.
Ու դեռ տամուկ գիշերին վհուկը զիս չ‘ընդգրկած,
վերջին անգամ մըն ալ
փարէ հոգւոյս խանդաբորբ ու կաթոգին,
Հիւա՜նդ եմ, բարի՜ արև, շողա՜, շողա՜…
Տէրեանի մխիթարանքը մէգն է ու մշուշը.
Ոսկէ մէգն է ինձ գուրգուրում երեկոյ ու առաւօտ:
Մէգը անդորրութիւն կը ծաւալէ, մօր դեր կը կատարէ, միայնութեան պէս: Մ–ով սկսող բառեր – մշուշ, մառախուղ, մոռացութիւն, մենութիւն, մթնշաղ, մարիլ, մռայլ, մահ, կարծես թէ Տէրեանին դուրս կը քաշեն աշխարհէն, զինք իր ներաշխարհին մէջ կը տեղաւորեն:
Կինը՝ տանջանքի գեհեն, անուրջի քուրայ
Տէրեան իր յոյզերու մակընթացութիւնը պիտի տեղափոխէ դէպի կինը. մեկուսացող տղամարդը չէ . «Ես հասկանում եմ», պիտի ըսէ, «քո խենթ աչքերի հրեղէն լեզուն»: Լեզուի և ապրումի ինչպիսի խորութեամբ գրուած է այս բանաստեղծութիւնը.
Նայուածքդ տէգ, ժպիտըդ նետ, օ՜, խնայի՛ր
Խայթում ես դու:
Ինքըդ արեգ, սէրըդ աղէտ, օ՜, մի՛ նայիր
Դիւթում ես դու:
Տէրեանի համար տանջանքը անհաճոյ և ցաւը անընդունելի չէ. երանելի տանջանքներ ունի, ուր միշտ ալ քիչ մը հեռու մնալու սովորութիւնը կայ – ձգելու որ աշխարհը, երեւոյթները, անձերը իրենց գործը կատարեն: Ահաւասիկ հիանալի քերթուած մը իրմէ, ուր ամէն ինչ կինը պիտի ընէ որ զինք ազատէ տանջանքէն: Հետաքրքրական է որ Տէրեան այս բանաստեղծութեան ձեռագիրին վրայ իբր խորագիր գրած է «Տանջանքի գիշեր», և յետոյ ջնջած: Այս քերթուածը կարելի է զուգահեռ դնել Դանիէլ Վարուժանի «Լալագէ»ին, ուր կը պատմէ Վարուժան թէ միջօրէի շոգին ինչպէս սևամորթ կնկան գլուխը առաւ իր ափերուն մէջ և կուշտուկուռ համբուրեց, հնձաններուն մօտ: Տէրեանի բանաստեղծութիւնը.
Մեղքի մթին քարայրից,
Ուր հսկում ես դու անքուն, –
Մութ ցանկութեամբ դիւթիր ինձ
Եւ փայփայիր ինձ թաքուն:
Սև գիշերով ինձ կանչիր
Ամայի խուց ու այնտեղ
Հեզ մարմինըս չար տանջիր
Գգուանքներում քո ահեղ:
Եւ մութ խորշում անձաւի,
Ուր սարսափ է, ուր սոսկում, –
Արիւնահոս թող ցաւի
Իմ մարմինը քո գրկում:
Ես քեզ մերժել չեմ կարող,
Ես ամէն ինչ կը տամ քեզ. –
Սև խորհուրդը մեզ գերող
Ես գիտեմ, և դու գիտես…
Ի՛նչն է որ զինք գերի դարձուցած է այդ «սև խորհուրդ»ին, մոռնալու անսպառ տենչ մը ունի: Կինն ալ խաւար է ամէն բանի պէս, բայց կը բաղձայ անոր ներկայութիւնը, որովհետև կ’ըսէ. «Քո խաւարում կայ մոռացութեան մի ակնթարթ»: Այդ մոռացութեան ակնթարթին հասնելու համար ամէն ինչ պիտի տայ: Պիտի այս անհուն բարութեամբ, լրիւ մատուցմամբ խօսի, միայն թէ կարենայ մոռնալ, միայն թէ զգայնութիւններու վերյիշումը չքանայ:
Եւ քաղցր է լինել քո կամքին գերին,
Քո չարութիւնը բարիք համարել,
Կրծքաբաց ելնել ընդդէմ քո սրին
Եւ այդ մահաբեր ձեռքը համբուրել:
Լոյսը անշուշտ ֆիզիքական գոյութիւններու մէջ չէ, հոգեկան, վերացական, իր բառով՝ աննիւթական բաներու մէջ է. իր սիրային բանաստեղծ-ութիւնները վկայութիւնն են ասոր. կնոջ ֆիզիքականը զինք այնքան ցանկացուած մոռացութեան կը հասցնէ, անոր անո՛ւնն է որ կը լուսաւորէ զինք.
Անունդ թող փարոս լինի ինձ
Սուր կեանքի և դառը մահու դէմ:
Հազուադէպօրէն կ’երազէ Տէրեան որ կինը քրոջ պէս ըլլայ: Մեծարենց ալ սիրերգակ է, բայց սէրը փոթորիկ մը չէ իրեն համար: Կը գրէ.
Տարիներով իմ երազս էր սիրոյ գարուն մը խաղաղիկ:
Կամ՝
Քիչ մըն ալ դո՛ւն ժպտէիր, ա՜հ, հոգւոյս համար որ հիւանդ է:
Մեծարենց միայն մէկ անգամ կը գործածէ «կին» բառը, ան ալ գլխագիր: Իր սիրոյ առարկան աղջիկ է, կամ կոյսն է, «Բեր ինծի սրտիդ գուրգուրանքը կոյս»: Գրեթէ անմարմին է, հոգեղէն արարած մը, հազիւ համբոյրի մը խօսքը կայ. կ’ըսէ. «կոյսն իմ անուրջին»: Տէրեանի մօտ պատանեկան այս անմեղութիւնը, թոթովանքները չկան. Տէրեան կ’երազէ որ կինը յօշոտէ իր մարմինը, Մեծարենց կ’երազէ որ իր «կոյսին այտերը կակաչի պէս շիկնին»: Սիրաւէտ պատանի մըն է որ Տէրեանի նման չէ ինկած ֆիզիքական սիրոյ ճանկերուն մէջ, իր կենակիցը գիշերն է. ինքը պահը վերածած է կնոջ, ահաւասիկ «աղջամուղջին մէջ գիշերը կ‘երազէ պայծառ այգուն վառ շրթները կեռասէ», «իրիկունը կը մարի սատափ բարձին վրայ ցայգուն»: Սպասումը տաժանք մը չէ Մեծարենցի համար, բնութեան իրերն անգամ իրար սիրահարած են, կարդանք զգացումներու և տեսարաններու այս անջատ-անջատ զուգորդումները.
Խարտեաշ խուրձերն ինկան գիրկ գրկի:
Լոյսի լոյսին կ‘երկարին առուակի զոյգ մը թևեր:
Առուն յորդառատ՝ դալարին ծոցն է նետուէր:
Այս հոյակերտ գործին, «Ջրտուք»ին մէջ, որ զանազան մակարդակներով կը կարդացուի, պիտի նկատենք սիրային տեսարանները.
Թումբերն անդուլ կը բացուին, ջուրն անդադար կ‘ոռոգէ
վարդենիքը, թթուաստանն և ածուները բոլոր:
Հողը ծծեց ջուրերուն տարփանքն որ դեռ կը հնչէ
Եւ հիմա թա՜ց կը խոկայ իր երկունքին ապագայ:
Պիտի կարդանք ուրիշ քերթուածներու մէջ.
Հիւղակը գաղտնի լճակի ծոցն է ինկեր:
Գարնան հիւղը տարփոտ շուք ունի:
Լիճերուն պորտը սարսռուն:
Իր չապրած եդեմէն որքան լոյսի շոգի սրսկեց Մեծարենց:
Հեռուն՝ Տունը
Տէրեան գիտէ որ բանաստեղծութիւնը անաւարտ է, և բառը՝ մոխիր: Իր անձկութիւններու ամբողջ բանակը լոյսին հանելէ ետք՝ կը յիշէ անո՛նք որ լոյսը տեսան ու շատ չանցած խաւարին գիրկը ինկան.
Ըղձեր, ըղձեր շուշան մաքուր
դեռ չբացուած դարձան աճիւն:
Իբրև ներահայեաց մարդ՝ իր յուշերուն մեծագոյն սիրահարն է Տէրեան, և քանի որ յուշերը նախանձոտ են՝ փրկութիւն չկայ.
Շղթայուած է իմ հոգին գերի խանդոտ յուշերիս,
Եւ չկայ ինձ ազատում անվախճան այս գիշերից…
Հրահոսան գիշերներէ ետք անպայման պիտի սուզուի իր անձկութիւններու խորը, տէրեանական ճգնազգեստ մը ունի այլևս, միշտ վախնալով բառերուն ներքին ճառագայթները լոյսին հանելէ.
Ի՞նչ մնաց ինձ – մարգարտաշար յուշերի գանձ,
Տրտում գիշեր և մենութիւն անօգնական
Սիրտ կեղեքող կարօտ անանց՝ ուրիշ ոչինչ…
Երազներից իմ հրավառ՝ մնաց փոշի
Սին անուրջներ կորած կանանց – ուրիշ ոչինչ:
Անհեթեթ, մահաբեր, մահաշշունջ կեանքէ մը բխած՝ որքան բնորոշ են հետևեալ տողերը, կարծես Տէրեանի քերթողութեան բանալին ըլլային, որ յանկարծ մեր նայուածքին կը հանդիպին.
Լռել է հեռւում երգը ցնծութեան,
Եւ գուցէ չկար իմ ծնուած ժամից,
Գուցէ ես ինքս եմ հնարել նրան,
Որ սուտ յուշերով մխիթարեմ ինձ…
Ուրեմն յուշերը՝ սուտ կամ իրաւ, բան չտուին: Երգը իր արձագանգը չունեցաւ, և օր մը գրեց բանաստեղծը. «Ո՞ւմ համար էք դուք հնչում, մեղեդիներ սգաւոր»: Չհասաւ Հեռուն, քանի որ կը բացականչէ. «Արիւնո՜տ ուղի… Երանի նրան ով հայրենական տուն ունի հիմա»: Եւ հակառակ մոռցուելու ցանկութեան, կը տարակուսի՝ յիշողութեան լոյսը պիտի բացուի՞ իր երգերուն վրայ – ոչ թէ իբր ոևէ բանաստեղծ, այլ իբր նայիրեա՛ն քերթող.
Օ սիրտ իմ, օտար երկնի տակ
Մեռնում ես անտուն ու անքուն…
Յիշո՞ւմ են արդեօք քեզ այնտեղ
Անունըդ տալի՞ս են արդեօք…
Այսուհանդերձ գիտակից է որ հայ բանաստեղծը, նոյնիսկ իրեն չափ նրբահիւս, մաղաղկուն բանաստեղծը, պիտի ռազմիկի և մարտիրոսի հոգի ունենայ.
Խօսքդ պիտի լինի դաշո՛յն, սիրտըդ՝ կրա՛կ ահաւոր,
Պիտի լինես հեզ, որպէս որբ, վեհանձն՝ որպէս թագաւոր…
Եւ սնօտի օրերի մէջ պիտի վառուես որպէս ջահ
Որպէս բարիք ընդունես միշտ ե՛ւ տանջանք ե՛ւ մահ:
Պատերազմ կոչուածը, որ յաւիտենական հրեշի պէս աշխարհի կուրծքին չոքեր է, իր երախը բացած էր նորէն մեր պտըլիկ Հայաստանին վրայ: Տէրեան գիտէ որ անզօր է: Բանաստեղծութիւնը կրնայ խաղաղութիւն բուրել, բայց չբերեր: Անզօրութեան սենեակին մէջ դարձեալ կը յայտնուի մահուան հմայքը, ուր պիտի փարատին իր տանջանքները: Հետևեալ քերթուածին մէջ գգուանքի կարօտ մանուկը կայ, և ալևոր մարտիկի ձայնը. սիրտը նման է երկրին.
Դրէք սիրտըս դարաւոր
Հարազատ օրրան,
Օրօրեցէք վիրաւոր
Սիրտըս նայիրեան…
Նուագներով պարզ ու նուրբ
Գգուեցէք նրան,
Հայրենական երգով սուրբ
Սըգացէք վրան…
Ոսկէ թևեր ունէր նա
Ունէր բոցեր բորբ,
Արիւնաներկ է հիմա
Ու երկրիս պէս որբ:
Կարևոր անցում մը կայ իր յուշերէն.
Կ‘անցնեն յուշերդ – մշուշների պէս
Կը գայ խնդութիւն խոր ու անարատ:
Եւ ան որ կ’ըսէր.
Ո՞վ պիտի գայ, գուցէ գունատ մի ստուեր
Լուռ ներս սողայ ու նորից լուռ չքանայ…
Մի՞թէ չկայ ոչ մի հոգի հարազատ,
Մի՞թէ չկայ ոչ մի մոլար ուրուական,
Որ ամոքէր քարացումը իմ գունատ,
Որ ինձ հանէր այս կոշմարից մոգական…
Հիմա կ’ուզէ որ ամէն բան անհետի, որովհետև ո՛չ իրականութիւնը դարման եղաւ իրեն (հոգի հարազատ), ո՛չ ալ հեքիաթը (ուրուական): Հեռուն է իր անդորրավայրը, տեղը.
Կարծես նեղ լինի աշխարհն անսահման
Կարծես ոչ մի տեղ չի գտնում դադար:
Պայթեցա՛ւ յեղափոխութիւնը, և ոսկի մէգերէ ու աշուն յուշերէ ետք՝ կարմիրը լուսաւորեց Տէրեանի մթնոլորտը, իր մեղմավար խռովքներուն տարբեր թափ ու բոց տալով: Կարծես իրմէ դուրս անհուն բան մը պէտք է գալարէր որ կարենար դուրս ելլել Տէրեան իր հոգիին անացանելի վիհերէն, որ «հեռուն» դառնար յստակ վայր ու կամուրջ՝ իր և բաբախուն կեանքի միջև: Տարիներ առաջ «Իմ սարերը տարէք, տարէք տուն»ը ապարդիւն չէր գրած: Իր երկրին «մէգ»ը փարատած կարծելով՝ փարատեր էր իր հոգիին մէգը: Ա՞յս էր պատճառը, թէ ոչ արդէն որևէ ելքէ պիտի դուրս գար իր անձէն, իր անդնդախոր գլխագիր մելամաղձոտութենէն: Մինչ այդ ամէն բան մրմունջ էր, մրմուռ, սարսուռ, հիմա այլևս աղաղակ կայ: Կարծես դարերով նիրհած ցնծութիւն մը, ոյժ մը կը թռէր իր հոգիէն: Կը վարանիմ այս քերթուածը կտրատել, այնքան ամբողջական է.
Չեմ հաւատում ճիչերին ձեր ցնծագին
Եւ խանդավառ աղմուկներին այդ շփոթ.
Գաղտնի մի թոյն կեղեքում է իմ հոգին
Եւ ձեր խինդը սարսեցնում է, որպէս բոթ:
Ո՞վ է կանգնել պաշտպան երկրին իմ աւեր,
Ո՞վ է թարգման մեր դարաւոր տանջանքին…
Եւ ահաւասիկ իր համապարփակ, հոյակերտ քերթուածը, ուր անցեալն ու ներկան միացած՝ զօրութիւն կը բերեն քերթողին ճիչին.
Մի՛ խառնէք մեզ ձեր վայրի, արջի ցեղերին,
Մեր երկիրը աւերուած, բայց սուրբ է և հին.
Որպէս լեռն է մեր պայծառ տեսել հազար ձիւն
Այնպէս նոր չեն մեզ համար դաւ ու դառնութիւն:
Բաբելոնն է եղել մեր ախոյեանը, տե՛ս –
Անհետ կորել, անցել է – չար մշուշի պէս:
Ասորիքն է եղել մեր թշնամին – ահա
Դաշտ է տեղը եւ չկայ քար քարի վրայ։՛
Ամրակուռ է մեր հոգին – դարերի զաւակ՝
Շատ է տեսել մեր սիրտը աւեր ու կրակ:
Շատ է տեսել երկիրն իմ ցաւ ու արհաւիրք –
Լաց է այնտեղ ամէն երգ և ողբ ամէն գիրք:
Գերուած ենք մենք – ո՛չ ստրուկ – գերուած մի արծիւ,
Չարութեան դէմ վեհսիրտ միշտ, վատի դէմ ազնիւ:
Բարբարոսներ շատ կը գան ու կ‘անցնեն անհետ,
Արքայական խօսքը մեր կը մնայ յաւէտ:
Չի հասկանայ ձեր հոգին և ծոյլ, և օտար,
Տաճար է մեր երկիրը՝ սուրբ է ամէն քար:
Եգիպտական բուրգերը փոշի կը դառնան,
Արևի պէս, երկիր իմ, կը վառուես վառման:
Որպէս փիւնիկ կրակից կ‘ելնես, կ‘ելնես նոր
Գեղեցկութեամբ ու փառքով վառ ու լուսաւոր:
Արիացիր, սիրտ իմ, ել հաւատով տոկուն,
Կանգնիր հպարտ որպէս լոյս լեռն է մեր կանգուն:
Մուխ ու բոց, ներհայեաց և արտահայեաց
Երեսունհինգ տարեկան էր Տէրեան երբ Օրինպուրկի մէջ փակեց իր աչքերը, յանձնուելով թոքախտի ճանկին ու հարուածին: Իրմէ տարիներ առաջ, 1908ին, Պոլսոյ մէջ, իր քսաներկրորդ գարունին՝ նոյն հիւանդութեան զոհ կ’երթար միւս հանճարեղ բանաստեղծը՝ Միսաք Մեծարենց: Մեծարենց կարծես Տէրեանի ուղղած ըլլայ այս տողերը.
Ու դառնայի ուրախութեան ճիչ մը լայն,
բանաստեղծի հոգիներուն մէջ նըկուն,
ուր կը թախծի խոհանքն ամպոտ, անանուն՝
ինչպէս որի՝ թառած շիրմի մը գլխուն:
Տէրեանի քերթողութեան նկարներէն կը խօսի հեռանալու աղաղակը, աղերսանքը, անզօր զայրոյթը. Մեծարենցի բնանկարներէն կը ցայտէ կեանքի աղաղակը և շատրուանը երկնառաք օրհնութեան: Հոն ուր Տէրեանի հոգիին մուխը կայ – ուրուականներ և յուշեր կը սարսռեցնեն զինք –, հոն կայ Մեծարենցի հոգիին բոցը, ուր ինք նորայայտ թիթեռնիկի պէս գարնան անուրջը կը գծէ:
Տէրեան թափառկոտ է ու մռայլ, անամոք է ամէն բան, «դահիճ խոհերի ես դարձայ գերի» կը գրէ. Մեծարենց ըղձածորան քերթուածներու մէջ գոյն-գոյն կը սահեցնէ իր հոգեկան երաժշտութիւնը – որուն նմանը չկար մեր պատմութեան մէջ – կեանքի իւրաքանչիւր պահը երանութիւն համարելով: Ինչ զրկանք ալ – աղքատութիւն, հիւանդութիւն, մերժում – տրուի իրեն՝ հեշտադալար բուրաստան է կեանքը:
Երկուքն ալ կը տեսնեն Պարապը, կեանքին մթամած ծալքերը: Տէրեանի համար ներածնելի, ինքզինքին մէջ սուզուելու պարապ մըն է այդ. Մեծարենցի համար՝ վերածնունդի, ինքզինքէն դուրս գալու ազդակ: Մէկ կողմէ՝ Տէրեանի վարակիչ հրաժարումը, միւս կողմէ՝ Մեծարենցի վարակիչ կենսունակութիւնը: Մէկ խօսքով՝ Տէրեան ներհայեցող է, Մեծարենց՝ արտահայեցող: Մինչ Տէրեան իր անձկութիւններու և զգայնութիւններու լիութեան մէջ կը խորասուզուի ներանձնական, ներածնելի թթուածինով, Մեծարենց կը բաղձայ մեծնալ՝ հորիզոնական ծաւալիլ, իր ձայնաշարը կ’ուղղուի դէպի համամարդկայինը – խնկապատար իրիկո՜ւն ըլլար, դէպի իր գգուանքը կանչող հի՜ւղը ըլլար, ծաղիկ ըլլար, հո՜վը ըլլար, քաղցրութիւնով օծուն բառեր փսփսար, ըլլար կեանքի փողփուն պատմուճանը ծիրանի, և վերջապէս համայնական ձայնը ըլլար – այն ձայնը որուն խորհուրդէն գերուած էր գիտակցութեան առաջին մէկ օրէն –, անոր պէս հուրն ու ոսկին տա՜ր: Տէրեանի նման կեանքէն սպասելիք չունի որ յուսախաբ ըլլայ, անդադար կեանքին տալի՛ք ունի Մեծարենց. և իր ծաւալումին անհունութեան, անպարփակելիին կը հասնի երբ անանձնական ուրախութեան մէջ կ’իյնայ: Կը յանձնուինք քերթուածին ուժգին հոսանքներուն և կը միանանք բնութեան, մարդերուն, աշխարհին հետ: Ահաւասիկ իր գիրկընդխառնումէն քանի մը տեսարան.
…Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական.
զանգակներո՜ւ պէս զայն կախեմ ամէն դըրան՝
ու զերթ նարօտ ամէն դըրան զայն պըսակեմ:
…Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական
ու չըլլա՜յ որ ուրիշներու կոծն ու կական
խեղդել ուզեմ ջըրվէժին մէջ դափիս ձայնին:
…Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական.
ժողվել՝ հոգւոյն մէջ ծերերուն, կոյսին, մանկան,
պարզ մարդերուն՝ գեղջուկներուն ու բանուորին:
ճամբաներէն, ու գետերէն, ու դաշտերէն,
անտառներէն, ու լեռներէն, ու ձորերէն,
տանիքներէն, ու տուներէն, ու դուռներէն՝
Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական:
Մոռնանք պահ մը հարիւրամեակի մը պարտադրանքը, որովհետև այս քերթողներուն մեզի յանձնած լուսածրարը հազարամեակները պիտի պահպանեն և հաղորդուին, եթէ աշխարհը գոյատևէ: Անոնք նոր հնձուած խաղողի պէս, որ մէկ բառով քաղցու կ’ըսուի, կարծես այսօր գրուած ըլլային: Իբր հայ ընթերցող՝ մոռնանք նաև որ անոնք հիւծախտի ճիրաններու զոհ գացին. մահը կարևոր չէ, ի՞նչ գրեցին, ա՛ն է կարևորը:
Տէրեան և Մեծարենց իրենց ապրումներուն պախուրձը չտուին, այլ՝ իրենց հոգիին գիտակից և անգիտակից ամբողջ համադրոյթը: Տարբեր բևեռներէ՝ մեր գրականութեան ոսկեվառ, ծփանուտ մեղեդի մը բերին: Լուրջ արուեստագէտներ էին, չշահարկեցին իրենց գրիչը. իբր լիարիւն բանաստեղծներ՝ երգեցին օրերուն չխնայած, համատրոփ եղերգութիւնը: Ամենայն բարութեամբ, բծախնդրութեամբ, հայ լեզուին հանդէպ ակնածանքով, գերաճկուն թեքնիքով, և մանաւանդ մշտական լարումով՝ հրամցնելով իրենց հոգիին մեղրն ու մոխիրը, ըսին որ գրելու արուեստ կոչուած բան մը կայ: Կը ցաւիմ որ տեղը չէ անդրադառնալու իրենց յօդուածներուն, յատկապէս Մեծարենցինին, իր իսկ գրականութեան մասին, որ հասկնանք ի՛նչ ըսել է առանց եսի փքոցի և սնապարծ գոհունակութեան, ըլլալ տարօրէն քնարերգակ, և մտածում ու գիտակցութիւն ունեցող բանաստեղծ։
Անոնք չորդեգրեցին, չգործածեցին մեր լեզուն, այլ՝ յղացան ու ծնան: Եւ Տէրեանի խորարմատ յոյզերն ու դաշնաշունչ թարմութիւնը Մեծարենցի՝ լոյսին հանեցին անկազմելի ուրուաշխարհ մը որ հոգին է, գիւղը, հիւղը, հրճուա՛նքը, քաղաքը, ցանկութիւնը։ Ծնած մէկ օրէն անթառամութեան ճակատագրով պսակուեցաւ իրենց մրմունջներու և օրհներգներու այս ծաղկաշղթան: Եւ զարմանալի չէ բնաւ որ հա՛յ բանաստեղծներ էին:
Եւ հակառակ որ իրենք դալկախտով մահացան, հասկցուցին որ պիտի չաւարտի անյաղթելի հայ բանաստեղծութեան ձայնը, այդ խորհրդաւոր անանունը, դիւթական և հեռու ձայնը, որ տարիներով իրենց մէջ և իրենցմէ դուրս ամէն ճեղքէ ու ծածկոյթէ լսեցին, և իրենց օրերը մկրտուեցան անոր խորհուրդով:
Եւ հակառակ որ իրենք անարիւն մահացան, հասկցուցին որ դարերը, տարածութեան անցարգելները, և աշխարհի բոլոր լեզուները պիտի չկարենան կասեցնել հայ գրականութեան մաքուր, առողջ արեան շրջանառութիւնը:
ԱՄՆ
