Քնարական հերոսի հետագծով
Տարիների բարձունքից, երբ ամեն ինչ ասված, սպառված և կյանքը վաղուց արդեն ընթերցված է թվում, մարդուց չհեռանալու միակ հնարավոր ձևը դառնում է տարընթերցումը: Ներսես Աթաբեկյանի երրորդ բանաստեղծական ժողովածուն «Տարընթերցումներով» իմաստնացած (թե՞ դառնացած) խոսքն է` հավերժ նույնի նոր երանգները, նոր բացահայտված գույները:
Ու կրկին համոզվում ես, որ վաղու՜ց ասվածը կրկնելուց, հորինելուց, բռնի կեղծելուց վեր միշտ թևածում է իրական պոեզիան, որտեղ բառը ինքնահոս է, ու մարդը չի պայթում տողատակերում մի կերպ խցկված լինելու լարվածությունից: Այս գիրքը անկեղծության ու պարզության հրապույրներով է օժտված` հայելու պես անսեթևեթ և ճշմարիտ:
«Տարընթերցումները» կորցրածի, հեռացածի, մոռացվածի մասին է, բայց ոչ թե վերհուշի, այլ ծխացող ցավի, կարոտի մարող-չհանգչող կրակի տեսքով:
Գրքի էջերում անցածի տեսիլները չեն թափառում, այլ անցածից հասկացածի ապրումները, որոնք բացահայտել են կարեկցանքի հայացք ունեցող ունայնությունը:
Բայց պոետը չի շտապում հրամցնել իր հիասթափությունը, որովհետև իրական քաջությունը ապագայի համար հավատ ունենալն է.
Քնի՛ր, փոքրի՛կ, քնի՛ր, որ կատարվի,
ինչ որ պահեց մտքում մանկությունս մի օր,
երբ բարի էր հեքիաթն ու ձիավոր:-
Երեք խնձոր կընկնի, եթե աստղը տեսար,-
ես չտեսա, ու տե՛ս կիսա՛տ, կիսա՛տ, կիսա՛տ…
Երեք խնձոր կընկնի, երեքն էլ քե՛զ:
Քնի՛ր, փոքրի՛կ, քնի՛ր հեքիաթի պես…
Հեղինակը գիրքը երեք շարքերի է բաժանել` իբրև ճարտարապետական շինություն` երկհարկ կառույցի նմանությամբ. անցյալը, հետոն ու ձեղնահարկային փոքր տարածությամբ մի պատառ ներկա` մութ, փոշոտ: Առաջին բաժինը վերնագրված է «Մյուս մարդուն»: Թե ինչումն է կայանում հասցեատիրոջ «ուրիշությունը», թողնված է ընթերցողի հայեցողությանը. գու՞ցե հասցեատերը մեզնից դուրս եղած մյուս մարդն է, գու՞ցե այդ մյուսը հենց մեր մեջ ապրողն է, մեր ներսի մյուսը, կամ գու՞ցե կյանքի մյուս ձևում` անդրաշխարհում ապրող մարդուն է պետք ի նկատի ունենալ: Տարընկալումն այս պարագայում մերժելի չէ` նայած թե ընթերցողը որ «մյուսի» կարիքն ունի ավելի շատ: Բազմաշերտությունը Ներսես Աթաբեկյանի պոեզիային բնորոշ հատկանիշ է: Ուսումնասիրողով է պայմանավորված, թե մինչև ինչ խորություն կարելի է հասնել: Բայց խորքերը հասնելուց առաջ նախ հանդիպում ես կարծրահողին`չիրականացած սպասելիքների հուսախաբությանը.
Խաբեց գնչուհին:
Խաբե՜ց, խաբե՜ց….
Խոստումը սուտ էր,
ոսկին`գրոշ….
Ու հանկարծ շուրջն ամեն ինչ վերածվում է աշունի, «շա՜տ աշունի», իսկ տերյանական հղումների համատեքստում «մահամերձիկ աշունը» վերածվում է «ձմեռնամերձ տարածքի», ուր ցուրտն ու վերջը նույն հաճախականությամբ են իրենց հիշեցնել տալիս: Քնարական հերոսի հոգում ափսոսանքն է արձագանքում.
իմ երազի մեջ
շուրջը ճերմակ էր,
շուրթերդ` կարմիր.
Իզուր արթնացա
(…աշուն ու անձրև,
Դեղին ու քամի…)
Անգամ խիստ անձնական ափսոսանքը վաղուց ի վեր դասական է`«իզուր գրեցին աստղերն ինձի սեր…», բայց նույնիսկ դասական մոռացումի հետ դժվար է համակերպվել, ու բանաստեղծն անընդմեջ փորձում է «անհիշողության ջրերի» միջից փրկել հարազատ անունները: Թվում է`քնարական հերոսն ավելի շատ այն աշխարհում է ապրում, կյանքի գիծը հատած ժամանակներում, բայց իրականում ոչ թե հանգչելու, այլ` ապրելու, հավերժ ապրելու և մտերիմներին նույնպես ապրեցնելու տենչն է հանգավորվում բոլոր տողերում: Ու, թեև անզորության գիտակցումը հստակ է (Լինելու է, ինչպես եղավ`/ նույնը նորից, բայց առանց մեզ), համակերպումը թվացյալ է, բողոքն ու անիմացությանը տրվելու մերժումը` անխախտ.
թվում էր` կանցնի,
պարզվեց` ողջ կյանքու՛մ…
Մի ժամանակ կյանքի օրինաչափությունը կազմած երևույթներից օտարացումը որքան անցանկալի, նույնքան պարտադիր է կյանքի շարունակությունը իրացնելու համար.
Տղե՛րք: -Ես մի քիչ հեռանում եմ,
որ ձեզ պայծառ տեսնեմ ու միասին:
Մենք-ը դեռ անձնական դերանուն է,
Բայց արդեն ուրիշ կյանքի մասին:
«Ուրիշ կյանքի» կանխազգացումը վախ, Աստծո դեմ ըմբոստություն չէ, որ առաջ է բերում քնարական հերոսի հոգում: Իրականում քնարական հերոսը Աստծուն հակադրվելու ցանկություն չունի, տարիների փորձը թույլ է տալիս մեղավորների բացակայությունից չշփոթվել`ըմբռնելով ի վերուստ հաստատվածը`«Առավոտները շուտ են ծերանում»: Այս կյանքում ամեն ինչ ինքնին պարզ է, ինքնին հասկանալի, բայց այն մյուսը, որ մոտ է, բայց դեռ անհայտ, կասկածներ է հարուցում.
էդտեղ իսկապե՞ս Աստծո կարգով է,
թե՞ ամեն մեկն իր Աստծո համաձայն…
Եզրագծից «հետահայացը» տխուր պատկերներ է բացում` անցածը «բազմապատիկ նոստալջիով» է հիշվում, իսկ մնացյալը «մետամորֆոզի» է ենթարկվել: Ու մետամորֆոզ-երևույթը ոչ այնքան իրական եղելությամբ է պայմանավորված, որքան քնարական հերոսի`վերափոխված ընկալումներով: Ի սկզբանեից մինչև «Apokalipsis» վերընթաց քայլքի փոխարեն շրջադարձ է. ամեն ինչ նույնին է վերադառնում, այսինքն`ոչնչին. «…Բա՜ռ ես լինելու հմայախոսող`/ փոխակերպումի կախարդածեսին»: Սակայն թոռոմած գարունների, «վեցերորդ եղանակի» սպասման մթնոլորտում ընկճվածության զգացողությունը դոմինանտ չի դառնում. երկրային կերպի վերջը նոր սկիզբ բանաձևային մատուցումը հավասարակշռում է սևի ու սպիտակի չափաբաժինները («Սևի ճերմակը»)` վերջնատողում թողնելով «նոր հեքիաթների» խաբկանքը: Միայն թե կիսատության անվերջությունը թաքցնելու իմաստ չկա, որովհետև անլիարժեքության վիճակը խիստ կանոնիկ է «Պարականոն» ընթացքի համար: Երկրային կյանքի հետ հարցերը պարզած բանաստեղծը պոետական հետոյի խնդրով է մտահոգվում: Երբեմն պարզապես հեռանալու ցանկություն է համակում, իսկ դրա անկարելիությունն ակնբախ է.
Լու՜րջ եմ ասում, նույնիսկ հենց արարչի տղան,
նույնիսկ բոմժը վերջին
կամ առաջին կարգի օլիգարխը –
բոլորին մտրակում է վախ,
որ կհասնե՛ն, կգա՛ն, կգալարվեն շու՛րջդ,
շունչդ կշնչեն, կուտեն խոսքդ, եթե
նույնիսկ ուխտ ես արել, թե կլռես,
ոտերդ կլվան, կեփեն առավոտվա սուրճդ,
հետո մեխ կճարեն, հետո կառնեն մուրճը-
երկու հազար տարի առաջ եղած բաներ…
Ոչ ոք չի կարող հենց այնպես հեռանալ, սակայն նույնիսկ մնալն է թվում անհեթեթ և ծաղրական.
… Թումանյանին, որ գրեց «Շունն ու կատուն»
ընթրել է մի երկտարեցի երիզորդ:
Աբսուրդային ընդգծվածությամբ սուր հակադրությունների և հարցադրումների պարագայում անգամ Աթաբեկյանը չի հեռանում պոեզիայից. «հետո՞» հարցի պատասխանը ծնվում է ինքնաբերաբար և անխուսափելիորեն`իբրև մարդ-Աստված հերթական զրույց.
Հիմա – տուր ինձի, Տե՛ր,
մի թուղթ աստվածային,
որ գնալուց առաջ մի քիչ մնամ,
ու մնալս արա մարդավարի`
լռության պես Որդուդ ու ծիծաղի նման:
Հետո-ի հետ հաշտեցումը սակայն ավելի հեշտ է տեղի ունենում, քան խիստ տեսանելի և իրական ներկայի: Ներկան արդեն զուրկ է խորհրդավորությունից, միստիկությունից, ենթադրություններից, անգամ հուզականությունից: Որպես կանոն` ներկայի ժամանակային տիրույթը անհրապույր թվալու պակասությունն ունի, որին ենթարկվել են շատ ու շատ գրողներ. թվում է` Ներսես Աթաբեկյանը նույնպես : Գրքի երրորդ մասը` «Քուչի Notebook» խորագրով, քաջածանոթ իրականության համայնապատկերն է, որ զրկված է համամարդկային վեճերի ու վշտերի մակարդակի ընդհանրացումներից, թվում է`անգամ պոետիկայից: Փոխարենը կա ծաղր և հեգնանք, խնդիրները կոնկրետ տարածական ընդգրկում ունեն, երևան են գալիս նաև քաղաքական երանգավորմամբ բողոք-ակնարկներ: Նախորդ երկու շարքերի հետ համեմատած`այս վերջինն անհամատեղելիության, հասարակաբանության զգացողություն է առաջացնում: Սակայն ակնհայտ է այն, որ հեղինակն ինքը հենց դա է ակնկալում, միտումնավոր է դիմում գռեհիկ պատկերների և ժարգոնախառը լեզվի: Հարկավոր է հասկանալ` ինչու: Աթաբեկյանին ոչ բնորոշ, սակայն որոշակի դիտավորությամբ պարզունակ հանգավորմամբ գրված «Ուրախ-տխուր բալլադը» և «Խառնատողերը» գուցե իրոք պոեզիա համարվելու հավակնություն չունեն, սակայն գրքում դրանց առկայությունն անվիճելիորեն անհրաժեշտ է: Պոեզիայի և ոչ պոետիկ իրականության կոնտրաստային ուժեղ ցնցմամբ իր ժամանակաշրջանի խնդիրներով ապրող հեղինակը փորձում է դրական լուծումների հասնել, ազդել ընթերցողի վրա:
Սակայն ընդհանուր առմամբ գրքի ասելիքն, իհարկե, ավելի խորն է և նպատակային, որ ամփոփ տեսքով կարելի է ներկայացնել հեղինակային հետևյալ տողով.
Առա՛ջ, հետո՛, հիմա՛ լինել ողջն ու մենակ
և հասկանալ Աստծուն…
Ներսես Աթաբեկյանը գաղափարական հարցադրումներին զուգահեռ ճկուն և հաջողված լուծումներ է տալիս նաև լեզվական կառույցներին, բառախաղերի դիպուկ գործադրմամբ հաճախ հասնելով այնպիսի խտացումների, երբ ամեն մի առանձնակի բառը ունենում է ինքնուրույն ասելիք: Բանատողերը նույնպես ուղիղ համեմատական են մտքին` կտրուկ տողատումները, տողի կեսից սկսվելը կիրառված են հատկապես առաջին շարքում, ուր ամբողջությամբ տիրում է անավարտվածության, կիսատ մնացած կյանքի զգացողությունը: Ամեն մի կիսատ տող մի կիսատ պատմություն է… Հեղինակին բնորոշ է նաև պոլիվալենտ տեքստի ստեղծումը` բազմաթիվ ակնառու և թաքնված հղումներով, որոնք ամբողջացնում են ասելիքը, ստեղծում միջավայր կամ հանգեցնում հակադրման: Բերեմ որոշ օրինակներ` մեգ ու մշուշ էր, էլի գարուն կգա, ես էլ դու եմ, ես` չկամ, խոսք են խոսում Մեծի հետ, վեցերորդ եղանակը, վերնագիրը նախավերջում, ում վրայով անցել էր տրամվայը`/մինչ Աննուշկան կհավաքեր ձեթը/ XX դարի ամենամեծ վեպի էջերից, Տուր ինձի, Տեր, լինե՞լ, թե չլինել, երբ վաղուց են բացակա Բանաստեղծը խեղկատակը և Արքան…, Գիշերն անույշ է, գիշերն` հեշտագին և այլն: Այս հնարով հեղինակն ասես փաստում է այն, որ ամեն ինչ վաղուց ի վեր ասվել է, չի փորձում արդեն հայտնաբերված ճշմարտությունները սեփականացնել, այլ նոր ասելիքը փնտրում է հնի տարընթերցման մեջ` ստեղծելով կյանքի ու պոեզիայի շրջապտույտի մի նոր օղակ:
Շատ լավ բանաստեղծի ես անդրադառնում, ինքնատիպ և տաղանդավոր: Ապրե’ս Գոհարիկ…
:)Շնորհակալություն
Այս հոդվածիդ գրելաոճը, մեկնաբանությունների դիպուկությունն ու խորությունը ինձ ավելի դուր եկան: Գո՞ւցե ինձ է թվում, բայց կարծում եմ’ այս թեման քեզ ավելի հոգեհարազատ էր, որովհետև ավելի շատ էիր խորացել բացահայտումների մեջ, ավելի լայն ընդհանրացումներ արել: Շնորհավորում եմ: