«Գրականություն և առասպել» թեման ինձ առաջին հերթին շփոթեցրել էր, քանի որ ենթադրելի էր վստահությունը և գրականագիտության հանդեպ համոզվածությունը. մի պահանջ, որից ես հաճույքով հրաժարվել էի: Ես չգիտեի, որ գործածական հասկացությունները բոլոր դեպքերում պետք են որպես դագաղի ծածկոց: Ես փորձ ունեի բառերի աշխարհ ներմուծել առասպել, առասպելներ, առասպելական բառերը, հատկապես որ Գերմանիայում մենք կրկին ստիպված էինք կրել յուրաքանչյուրի քաղաքականության հետևանքները, որոնք ցանկանում էին ստեղծել մի նոր առասպել, չնայած դրա արդյունքը լինում էր Աուշվից:
Իռացիոնալիզմը և այն իրականության վերածելու փորձերը մինչև մեր օրերը մեզ բանական հավատ էին ներշնչում, երբ ժարգոնում օգտագործում էին «գլուխը պահել» արտահայտությունը: Յուրաքանչյուր հրաշք հաշվարկված է վճարով: Քաոսում մեզ վրա է ընկնում մի հողակտոր: Յուրաքանչյուր մթություն լուսավորվում էր հալվող ճարպի տարածմամբ: Մենք ծառայում ենք բանականությանը, երբ նա ունի հակաթույն: Մենք հոտոտում ենք այն, ներշնչվում ենք բանականությամբ, վարակում ենք միմյանց, մեր շուրջը, այդպես ստելով մենք անընկալունակ ենք դառնում նորարարական փորձերի հանդեպ, որոնց ներսում չուրվագծված հավաքական «իռացիոնալիզմ» հասկացությունը նույնպես առասպել, առասպելներ, առասպելական բառերն է ներառում:
Արդյունքն այդ ժամանակ նկատելի է. բանականությամբ մերժված յուրաքանչյուր սպառնալիք տախտակամածին ստեղծել էր իռացիոնալիզմի լեզուն` առաջընթացի ճանապարհին ձգտելով վերածվել առասպելի:
Այդ պատճառով էլ իռացիոնալիզմն ընդգծում, հարստանում է ամեն տեսակ նոր, բանական առասպելներով, որոնց ջերմոցի տնկիները ծնվում են մեկ այս, մեկ այն գաղափարախոսությունից. այդ կերպ հաջողությունը (իր հաջողակ առասպելներով) կարծեցյալ անդասակարգ և կեղծ պլյուրալիստական հասարակություններին է միավորում` որպես մեկ հասկացություն: Եվ նրանք նույնպես չեն ցանկանում, որ բանականությունը վազի պարկի և մոխրի միջով: Սկսած այն պահից, երբ նրանք եվրոպական բացատրությամբ A –ից մինչեւ O պատրաստ են աստվածացնել ֆրանսիական հեղափոխությունը, և հեղափոխության ընթացքում հետևողական ձևով անցնում էին տաճարից տաճար, առաջընթացի մեր հասկացությամբ նրանք ծաղկեցնում էին առասպելները. այդ ժամանակ բանականությունը դառնում էր անմատչելի: Նա միայն դիտում էր մելամաղձոտ և պահանջում, որպեսզի չպահպանեն սատուրնական դրությունը ընծաներով երջանկանալուց հետո:
Այդ ժամանակ հառնում են հակադրությունները: Թվում էր, թե ամեն ինչ բաժանված էր պարզ և մաքուր գաղափարախոսությամբ. այստեղ պարզն էր, լուսավորն էր, փութացող բանականության հետևողական առաջընթացն էր, այնտեղ` իռացիոնալիզմն ընկալվում էր որպես կայացած խենթություն. և նրանք միավորված էին:
Մենք փորձում ենք, գուշակում ենք, մեզ տրամադրում ենք, որովհետև անգործունակ ենք դարձել նոր ժամանակների շամանների` համակարգիչների պատճառով: Բոլոր դեպքերում հեքիաթների միջից խոսում է ճշմարտությունը, որը մեզ հարկադրանքով մերձեցրել է մեր օրերին, որպեսզի հարստացնենք մեր ճանաչողությունը: Տեխնիկական հստակության հետ ուրեմն մեզ պարզ և առանց կիսամութ գաղտնիքի ծրագրավորել է ապոկալիպսիսը:
Այն, ինչ Հովհաննեսը ստորագրում է Պատմոսի ներքո, ասես մի արբեցնող հարկադրանք է, մի գրողի հիմնավորում, որը կրկին ու կրկին փորձում է բարելավել հանդիպակաց արտացոլումը` ավելի հստակ, բազմաթիվ գաղտնիքներով և դրանց հետ մեկտեղ երջանիկ յոթ թվի կողքին խաղացող գրականությամբ` յոթ լամպերով, յոթ հրեշտակներով, յոթ երաժշտական փողավոր գործիքներով: Եվ, ինչպես միշտ, տեսականորեն մազերի բացվածքից երևացող ստեղծարար նորություններ հրահրելով: Ես մտածում եմ Ալբրեխտ Դյուրերի փորագրության մասին, որում բառացիորեն դետալ առ դետալ պատկերված է ապոկալիպտիկ շիտակությունը` գրական լուսավորության և խավարի այդ փայլուն կտորը. այդ յոթերորդ անգամ ծրարված առասպելը մինչ օրս խոսում է աշխարհի մայրամուտի մասին` դառնալով փրկագին:
Ինչպե՞ս է կոչվում այստեղ յոթերորդ տպագրությունը: Մարդը, այսինքն` տեխնիկան, կարող է անել ամեն ինչ: Մենք տպագրելով տարածել ենք ամեն ինչ: Եվ ոչինչ չի մնացել գաղտնի: Մենք չենք դիմանում տեղեկատվական դատարկությանը:
Եթե մի Հովհաննես ցանկանար որպես գրող դրսևորվել թղթի առջև, մի ահեղ դատաստանի օր նա կգար առևտրի` իր հետ ունենալով ծամծմված գիտական հերյուրանքի թույնը. այնուհետև կլիներ այնպես, որ նոր Հովհաննեսը կդառնար Ստանիսլավ Լեմ: Խմորված հին և նոր առասպելները թափառում էին սարկազմից մինչև հեգնանք: Պրոֆեսոր Դոնդան կարդում է իր «Դոնդաիզմի արգելքները», որն ընդգծել է գիտական զարգացման սահմանները. նրանցից յուրաքանչյուրի հետևում քաղաքակրթությունն է, որը ձգտում է ամեն ինչ իմանալ, խախտել յոթերորդ հրատարակությունը: Ուրեմն նա նպատակ ունի ստանալու բացարձակ տեղեկատվություն, որն անխուսափելիորեն հասունացնում է գիտության նկատմամբ լիուլի քամահրանք, ոչնչացնում է և այն նետում դատարկության մեջ: Եվ այդ դատարկությունը, ոչինչը կրկին մի առասպել է, որը տեղ է բացում գրական ծիծաղի արձագանքման համար:
Իսկապես մենք պարտավոր էինք ուրախ լինել, քանի որ աստվածային բանականության կորուստն այդ ժամանակ այնքան հստակ էր, որքանով որ այն ցուցադրական էր: Սկսած այդ պահից` նա մեզ չէր ծանրաբեռնում պարտականություններով: Իր կատեգորիկ իմպերատիվում նա կոմիկական էր, ցատկում էր` ասես հաջորդ պահին վթարի ենթարկվելիս լիներ, իսկ վերջում մեզ նույնպես թույլատրում էր փորձարկել իր ցատկերն ու պատվանդանները: Նա ուղղակի պահանջում էր, որ իր խղճուկ, գորշ մագիստրոսական մաշված պիջակը, ինչպես որ այն կա, նրա սրթսրթացող աղքատությունը փոքր-ինչ հարդարեն և գեղեցկացնեն:
Չկա՞ գրականություն այն մասին, ըստ որի` անհաջողակ երեխայի բացատրությունը համապատասխանում է հատկապես այն թեզին, որ նոր ժամանակների զարգացումը սկզբնավորում են Մոնտենն ու իր էսսեները. միաժամանակ նա երդվում է, որ բանականությունը լուծում է պուրիտանական նեղվածությունը և վանում նրա մռայլ անզիջողականությունը:
Չէ՞ին կարող նրանք` գրականագետները, որոնց բանականությունը բոլոր դեպքերում հանգեցնում է այն դիտարկմանը, որ հեքիաթները, առասպելները, ասքերը ոչ միայն ծագում են մեր գործունեությունից, ապրել ոչ թե իռացիոնալ կյանքով, և հարկադրված երդվել ռեակցիոն խավարին, այլ` մնալ բավականին ուժեղ և մաս կազմել իրականությանը: Այդ դեպքում մեզ համար էլ պարզ կլիներ, որ մենք ուժեղ տպավորություն ենք թողնում մեր էքզիստենցիալ անհրաժեշտությունը և խելահեղությունը պատկերելիս, երբ դրանից բառերն աղքատանում էին և միայն գործնական ժարգոնը կարող էր օգնել բանականությանը:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին, երբ ես, մի երիտասարդ անգիտակից մարդ, որի հետաքրքրություններն անսահման էին, ինչպես իմ սերնդից շատերինը (չնայած դրան` ես ավելի շատ բան գիտեի), ծանոթանում էի էքզիստենցիալիզմին ու նրա ոճերին, առաջին անգամ կարդացի Ալբեր Կամյուի «Սիզիփոսի առասպելը»` առանց ճշգրիտ հասկանալու, թե ինչով է այն ինձ հրապուրել: Այսօր, ընդգծելով արդյունավետ փորձը և քաղաքական քարե գլանի անօգտակարությունը, Կամյուն կրկին ինձ հարազատ է թվում. նա այն անխոնջ քարն է, որը գլորվում է լեռն ի վեր, չի ցանկանում մնալ ընկած, այն ինձ վրա ծիծաղող Աստվածների հերոսական աբսուրդն է և Սիզիփոսի հաստատող քարը: Նա դա ապացուցում է ամեն օր: Ուրախությամբ քար գլորելու առասպելը, տեղադրված նկարի տակ, քչաթիվ նախադասություններով, վկայում է մարդկային գոյության կոմպլեքսների և ի լրումն դրանց` զգայունության մասին, երբ մարդը հայտնվում է մեր օրերի տեղեկատվական հեղեղի կամ սոցիոլոգիական գերարտադրության մեջ:
Հավանաբար կա մի արխայիկ խստություն, որը պարզության մեջ վեր հառնող առասպելների կոմպլեքս է, որը կրկին ու կրկին հասնում է մեզ, փորձում է անհարմարության մեջ վիճակագրական մանրամասներ հակադրել միմյանց , կրկին հավաքում է դրանք և դարձնում ճանաչելի: Դա լինում է այնպես, ինչպես հեքիաթներում են ծանոթացնում, և առասպելները տեսնելու համա հառնում է մարդկային հիշողությունը: Մենք արձագանքն ենք և Նարցիսը: Մեզ ազատագրում է երեք ցանկություն: Հացն ու գինին նշանակում են ավելին, քան` ուտելիքն ու խմիչքը: Մենք փնտրում ենք երիտասարդի, որը մեզ խոստանում է հավաքագրել հեռուստատեսությամբ: Յուրաքանչյուր Գողիաթ գիտի իր Դավթին: Յուրաքանչյուր մարդու երազանքն է` վերջապես որսալ այն ձուկը, որը կխոսի մեզ հետ:
Այդ օրինակներով, որոնք միայն կարող են կարգախոսներ լինել, հստակ է դառնում, որ իմ գրողական աշխատանքի յուրաքանչյուր փորձ, առանց հեքիաթում պատկերվող հանգիստ ուժի, չի կարող հղացված լինել: Նա մի հեռավոր դիտարկում է անում, որը կոչվում է մարդկային գոյության ընդլայնվող գործունեություն: Այդ իսկ պատճառով էլ ես մեր հեքիաթներն ու առասպելները հասկանում եմ որպես մեր իրականությունը պատճենող հիմք: Ոչ միայն մարդկանց մանկական երազանքներն են կարողանում թռչել, մնալ փոքր և լինել աննկատելի, այլև` միայն ցանկության կամ բարության զիլ ձայնի միջոցով հեռվից ազդելու կամ վնաս պատճառելու (օրինակ` բաժակ ջարդելու), անցողիկության մեջ երևակայական անցյալն ու երևակայական ապագան ներկա դարձնելու, այդպիսով` իրականությունից դուրս ուժեղ ձգտումները մաշեցնելու երազանքները. նրանք մեր գործունեությունը հաստատում են ցերեկային և գիշերային երազներով, ամենօրյա, հաճախ` անմիտ լեզվագործածությամբ: Աքիլլեսի բծից մինչև Էդիպյան բարդույթ, եռյակ միավորումից մինչև յոթ չարիք վերապրուկները հուշում են մի պատկեր, նշան և նշանային աշխարհ, որոնց մենք ընդունում ենք և չպետք է զրպարտենք` որպես իռացիոնալիզմի:
Գրականությունն ապրում է առասպելով: Նա ստեղծում է և ավերում է առասպելները: Նա ամեն անգամ ուրիշներին պատմում է ճշմարտությունը: Ձեր հիշողությունը ամբարում է այն ամենն, ինչը մենք պարտավոր ենք հիշել:
Հավանաբար մեզ չի հաջողվի հուսալ եւ ավելի ուշ կրկին մտածել նկարների ու նշանների մասին, որոնցում մենք օգտագործում ենք մեր բանականությունը, հավատալ հեքիաթներին, ինչպես թվերի ու նշանների հետ են խաղում հիմարաբար. մենք լրացնում ենք վազքարշավի երևակայությունը և գիտակցում, որ եթե ապրում ենք, ապա ապրում ենք բոլոր դեպքերում գրականության օգնությամբ` վերապրելով առասպելները:
Թարգմանությունը գերմաներենից՝ Թագուհի Հակոբյանի
