Գուրամ Ռչեուլիշվիլին ծնվել է 1934 թվականին Թբիլիսիիում: Ավարտել է Թբիլիսիի պետական համալսարանի պատմության ֆակուլտետը: Գրողի կենդանության օրոք լույս է տեսել ընդամենը յոթ պատմվածք։ Պատմվածքների առաջին ժողովածուն՝ «Սալամուրա»-ն, լույս է տեսել նրա մահից հետո՝ 1961 թվականին: Ռչեուլիշվիլիի ստեղծագործությունները թարգմանվել են գերմաներեն, հունգարերեն, բուլղարերեն, լիտվերեն, չեխերեն և ռուսերեն: Գուրամ Ռչեուլիշվիլիի սցենարների հիման վրա նկարահանվել են «Ալավերդոբա», «Անանուն ուփլիսցիխեցի» ֆիլմերը: 1960 թվականի օգոստոսի 23-ին նա ողբերգական կերպով մահացավ Գագրա քաղաքում, երբ փորձում էր փրկել անծանոթ կնոջը ծովում խեղդվելուց: Վրաց գրականության մեջ նրան կոչում են որպես «հավերժ երիտասարդ» գրող:
Ռոստոմ պապիկի սիրտը իր տան դռան մոտ վատացավ: Հարևանները սիրելի ծերուկին հազիվ բարձրացրին աստիճաններով: Մի փոքր անց հիվանդի ինքնազգացողությունը լավացավ, ու իր աղջկանից մի բաժակ սափերավի պահանջեց` արյունն ավելացնելու համար:
Խմեց:
Էլի պահանջեց:
Խմեց:
Էլի պահանջեց:
-Լավ չէ այսքանը, հայրի՛կ,- ասաց աղջիկը:
-Ինչպես թե լավ չէ, ինձ ծերուկի տե՞ղ ես դրել, ափսո՛ս,- բարկացավ Ռոստոմը:
Նա վերցրեց շիշը ու սկսեց խմել: «Ափսո՜ս,- մտածում էր,- ի՜նչ գինիներ եմ խմել: Մինչև տասը շիշ առանց դժվարության խմում էի»: Հրաշալի գինի էր քամում տանը: Ամբողջ ձմեռ հերիքում էր: Իսկապես շատ էր խմում և երբեք վատ չէր զգում:
Իրեն երբեք խայտառակ չէր անի:
Մի անգամ իր պատանեկության ընկերը վատացավ: Նա հավերժ անիծեց նրան: Երկար ժամանակ չէր խոսում հետը: «Եթե մարդ շնորհք չունի, չպիտի խմի,- ասում էր նա,- ինձ ո՞նց խայտառակ կանեմ, երևի ճակատիս կկրակեմ, կամ ուրիշ քաղաք կտեղափոխվեմ, եթե մարդիկ ինձ այդ վիճակում տեսնեն»: Այդպես ասում էր այն ժամանակ ու դրանից հետո էլ:
Ռոստոմը շոյեց ալեհեր բեղերը:
-«Չիտո-գվրիտո՛, մարգալիտո՛» :
Մի բաժակ գցեց:
-«Բոշո՛ չար» :
Մի հատ էլ գցեց:
-«Չա՛ր, չա՛ր, չարի, րամա՛» :
Մի հատ էլ գցեց:
Հանկարծ ինչ-որ թուլություն զգաց, կարծես սիրտն էլ թուլացավ, գույնը գցեց: Աղջիկը հարևաններին կանչեց:
Ծերուկի մոտ սրտխառնոց սկսվեց:
Հարևանի կինը ճակատը բռնեց, ինչ-որ մեկը տաշտի հետևից վազեց:
Շուտով նորից լավացավ:
Սենյակում միայն իր նման մի ծերուկ բարեկամ էր նստած ու գլուխն էր տարուբերում:
– Սիմո՛ն:
– Հա՛:
– Խմենք մի-մի բաժակ:
– Ի՜նչ ես ասում:
– Հա՛, ա՛յ մարդ:
Ռոստոմը կեղտոտված բեղերը թաշկինակով մաքրեց, անմիտ ժպտաց, նորից ժպտաց ու թաշկինակը գրպանը դրեց:
-Չե՞ս հիշում` քիչ առաջ ինչ պատահեց հետդ,-ասաց Սիմոնը:
Ռոստոմը հիշում էր, բայց չգիտես ինչու չէր նեղանում:
-Ա՛յ մարդ, խմենք,- բարձրացրեց ձայնը:
-Էլ գինի չկա,- սառը պատասխանեց Սիմոնը:
Ռոստոմը սրանից էլ չնեղացավ: Կոշիկները հանեց ու պառկեց զավակի ուղղած անկողնու մեջ:
Հարայ-հրոցի ու ծափահարությունների որոտի ներքո ձիերը մրցահրապարակ դուրս եկան: Զտարյուն հովատակին կարճահասակ մարդ էր նստել: Մեծ, կարմիր կեպիի տակից դես ու դեն էր անում աչքերը: Երկու ուղեկցորդ երկու կողմից բռնել էին սանձը, սակայն, միևնույն է, վազելու ախորժակը տեղը եկածի պես ոտքերն էր դոփում: Հովատակը առաջինը կանգնեց: Ուղեկցորդները նրա կողքին ուրիշ զտարյուն ցեղատեսակի ձիեր կանգնեցրին: Հսկայական հովատակների վրա հազիվ էին երևում փոքրամարմին հեծյալները:
-Ուշադրությո՛ւն, – սկսեց հաղորդավարը: Աղմուկը դադարեց, միայն ձիերն էին տեղում անհանգիստ շարժվում, հետո մեջտեղում կանգնած Ծանրաբարոն առաջ եկավ, տերը մի կերպ հետ դարձրեց:
-Ուշադրությո՛ւն, զտարյուն ձիերի համար ձիարշավը սկսվում է տասը կիլոմետրի վրա: Դրանցից մեկը խրխնջաց: Ուղեկցորդները դժվարությամբ պահեցին ձիերին: Անհանգիստ շարժվում էին: Միայն սկզբից երկրորդ ձին էր հանգիստ, մեծ աչքերը չէր շարժում, նա երկար, ներքև ձգվող բաշ ուներ, և մեջքին միջին տարիքն անցած բավականին հաղթանդամ մարդ էր նստած:
-Առաջին ձին,-շարունակում էր հաղորդավարը,- Գիտարա անունով, չորս տարեկան է, երկրորդ ձին` Վրաստանի և Այսրկովկասի բազմակի չեմպիոնը՝ Հավատարիմը, արդեն տասնմեկերորդ տարվա մեջ է:
Մարդիկ սկսեցին աղմկել, հաղորդավարը արագ վերջացրեց ձիերի կենսագրությունների թվարկումը ու գլխավոր մրցավարին նշան արեց: Ուղեկցորդները հրապարակից դուրս եկան: Ազդանշանի վրա հովատակները դանդաղ շարժվեցին տեղից: Օրորվելով մոտենում էին մեկնակետին: Մրցավարը հենց մեկնարկային գծի մոտ բարձրացրեց դրոշը, ու ձիերը տեղից պոկվեցին: Բղավոցներ ու աղմուկ-աղաղակ սկսվեց: Մարդիկ վեր թռան տեղերից: Հաղորդավարը սկսեց խոսել.
-Առաջինը գնում է Սալամուրան, երկրորդը` Ծանրաբարոն, երրորդը` Գիտարան, չորրորդը` Հավատարիմը:
Մարդիկ սուլում էին:
Հավատարիմի անունը հաղորդավարը երեք անգամ կրկնեց:
Տասնմեկ տարվա հովատակը չորրորդ շրջանում բոլորից առաջ ընկավ:
Մարդիկ տեղերից վեր թռան:
Հաղորդավարը հայտարարում էր.
-Դեռ տասնմեկ շրջան էլ կա, առաջ է գնում Հավատարիմը:
Հավատարիմը վերջին ուժերն էր հավաքում: Սրընթաց վարգում էր, բոլորից առաջ էր, և իր տիրոջը, որն իր շնորհիվ չեմպիոն ու վարպետ էր, մեջքին դրած տանում էր:
Վեց շրջան անցան:
Հավատարիմը կրկին առջևում էր:
Կատաղեց:
Նրա մոտենալը ծափահարությամբ էին դիմավորում, ոմանք գլխարկներն էին օդ թռցնում:
Հետևում` ինչ-որ տեղ, սուլում էին, ծիծաղում: Հետ մնացած Սալամուրան, սուլելուց բորբոքված, փորձում էր առաջ ընկնել, բայց հեծյալը պինդ բռնել էր սանձը:
Հավատարիմը բավական մեծ տարածությամբ առաջ ընկավ ուրիշներից, հիմա նա արագություն այլևս չէր կարող ավելացնել: Այսպես ևս երկու շրջան վազեց: Հոգնեց: Փորձեց արագություն ավելացնել:
Իզուր: Դանդաղեցրեց վազքը: Աչքերի փայլը մարեց:
Ծանրաբարոն նախ հասավ, հետո առաջ ընկավ:
-Հնարա՜նք է:
-Դեռ կթողնի, հետո առաջ կընկնի:
– Բա ո՜նց:
– Բա ո՜նց:
Գոչում էր ժողովուրդը:
Հիմա Գիտարան էլ անցավ Հավատարիմից:
Մտրակեցին:
Նա վերջին ուժերը հավաքեց: Ծանրաբարոյից առաջ ընկավ և գլխով հասավ առաջինին: Ձիարշավի ավարտին ընդամենը չորս շրջան էր մնում:
– Հավատարի՜մ:
– Կեցցե՜:
– Վա՛յ, քո ցավը տանեմ:
– Գնա՜:
– Գրազը դրանն է:
– Ինչպես միշտ:
– Բա ո՜նց:
– Բա ո՜նց:
Գոչում էր ժողովուրդը:
Հովատակը զգաց գովեստը, բայց իր կյանքում դա առաջին անգամ հաճելի չէր:
Այլևս առաջվա նման չուրախացավ: Նորից սկսեց հետ ընկնել:
Ձիարշավը լարվեց:
Ձիերը ձգվեցին:
Սալամուրան կամաց հասավ մնացածներին:
Հիմա ձիերը միասին էին վազում: Մրցույթի ավարտին ընդամենը երկու շրջան էր մնում: Հավատարիմին ևս երկուսն անցան, հետո մեկն էլ:
Նորից մտրակեցին:
Հիմա հարվածից էլ չնեղացավ:
Ոչ էլ ոգևորելն ազդեց:
Հիմա միայն անուժ թռչում էր օդի մեջ: Ուրիշները վերջին շրջանում մեծ տարածությամբ ետևում թողեցին նախկին չեմպիոնին:
Ինչ-որ մեկը նույնիսկ սուլեց:
Նրան մնացածներն էլ միացան:
Հիմա դրանից էլ չէր նեղանում հետ մնացածը: Դանդաղ քայլքով մոտենում էր վերջին, որտեղ իր հակառակորդներն ամբողջ տասը-տասներկու վայրկյան շուտ հասան:
– Սալամուրա՜ն:
– Ո՞րը:
– Սալամուրա՜ն:
– Որ ասում էի:
– Որ ասում էի:
– Երևում էր նրանից:
– Բա ո՜նց:
– Բա ո՜ց:
Բոլորի շուրթերին Սալամուրայի անունն էր:
-Քանի՞ տարեկան է,- հարցրեց բեղավոր քեռին:
-Կարծեմ` երեք,- պատասխանեց աշակերտի համազգեստով մի տղա և վազեց դեպի հաղթողը:
Հավատարիմը հաղթահարեց վերջին գիծը, հետո անցավ կանաչ դաշտ: Ուզում էր ավելի առաջ գնալ, բայց սանձը թույլ չտվեց: Որոշ ժամանակ այսպես կանգնած էր, հետո ինչ-որ տղա բռնեց սանձից ու անցկացրեց:
Մի քիչ հեռվում` ուրիշ ձիերի շուրջ, ժողովուրդն էր աղմկում:
Հավատարիմին հաճելի էր, որ իր մոտ ոչ ոք չկար:
Տասնմեկ տարեկան հովատակը մի ականջը թեքեց ու խունացած դաշտին նայեց:
Անորոշ զգաց, որ մի ժամանակ, երբ մարդկանց չէր ճանաչում, այնտեղ էր մեծանում ու շատ, շատ ուզեց վերադառնալ:
Երբ հայացքը թեքեց, իր առջև կանգնած էր տերը, ծխամորճ էր ծխում: Նրան ինչ-որ գզգզված մազերով մարդ մոտեցավ, ձեռքով դիպավ բերանին, հետո գլխով արեց:
-Տասներկուսի մեջ է,-ասաց նա
-Չէ՛, տասնմեկի մեջ,-ուղղեց տերը:
-Ի՞նչ տարբերություն,-ասաց նորից նա:
Հավատարիմը վիզը երկարացրեց, ուժասպառ խրխնջաց ու հայացքը նորից դաշտերին ուղղեց: Նրան հաճելի էր, որ աղմուկը իրենից հեռու էր, որ կանգնած էր մենակ, ու ոչ ոք չէր անհանգստացնում:
Գզգզված մազերով մարդը ձեռքը նորից սանձին գցեց:
Հիմա սրանից էլ չէր նեղանում մի ժամանակ հավատարիմ Հավատարիմը:
1956 թվական, նոյեմբերի 7
Թարգմանությունը վրացերենից՝ Ասյա Դարբինյանի
