Այս էսսեն որպես ելույթ 1926թ. հունվարի 30-ին ներկայացվել է Քենթի Հեյս Քորթ Քամըն դպրոցում և այդ տարվա վերջին հրատարակվել «The Yale Review» ամսագրում, ապա՝ 1932թ. որոշակի փոփոխություններով վերահրատարակվել է Վուլֆի «The Second Common Reader» էսսեների ժողովածուում։ Էսսեն անգլերենից թարգմանեցին Նոնա Դավթյանը և Նորայր Մանվելյանը՝ Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի թարգմանական ծրագրի շրջանակում։ Թարգմանությունը բնագրի հետ համեմատեց և խմբագրեց Շուշան Ավագյանը։
Առաջին հերթին ուզում եմ շեշտել վերնագրումս հնչող հարցադրումը։ Նույնիսկ եթե կարողանայի ինքս ինձ համար պատասխանել այդ հարցին, պատասխանը կվերաբերեր միայն ինձ, և ոչ թե ձեզ: Իրոք, կարդալու վերաբերյալ միակ խորհուրդը, որը մեկը կարող է տալ ուրիշին՝ որևէ խորհուրդ չընդունելն է, բնազդներին հետևելն է, ինքնուրույն դատողություններ անելն է և ինքնուրույն եզրահանգումներին գալն է: Եթե այսպես ենք պայմանավորվում, ապա կարող եմ ազատորեն առաջ քաշել մի քանի գաղափար և առաջարկություն, քանի որ թույլ չեք տա, որ դրանք սահմանափակեն անկախությունը, որն ընթերցողի ամենակարևոր հատկությունն է: Ի վերջո, ի՞նչ օրենքներ կարելի է սահմանել գրքերի վերաբերյալ։ Վաթերլոյի ճակատամարտը, անշուշտ, հստակ օր է տեղի ունեցել, բայց արդյո՞ք «Համլետը» ավելի լավ պիես է, քան «Լիրը»: Ոչ ոք չի կարող ասել: Ամեն ոք պետք է այդ հարցը պարզի ինքն իր համար։ Հեղինակություններին, որքան էլ մորթիավորված ու զգեստավորված լինեն, ընդունել մեր գրադարաններ և թույլ տալ, որ մեզ թելադրեն ինչպես կարդալ, ինչ կարդալ, ինչ արժեք տալ մեր կարդացածին, նշանակում է ոչնչացնել ազատության ոգին, որը շունչն է այդ սրբարանների: Մնացած բոլոր տեղերում հնարավոր է կաշկանդված լինենք օրենքներով և սովորույթներով—այնտեղ դրանք չկան:
Սակայն ազատություն վայելելու համար, եթե այս ծեծված արտահայտությունը ներելի է, մենք պետք է, իհարկե, վերահսկենք ինքներս մեզ։ Չպետք է անօգնական կերպով և անգիտակցորեն վատնենք մեր ուժերը, ջուր շաղ տալով կես տնով մեկ՝ վարդի մեկ թուփ ջրելու համար, այլ պետք է հենց տեղում ճշգրտորեն և ուժգնորեն ուղղություն տանք: Սա, հնարավոր է, առաջին դվարություններից է, որին բախվում ենք գրադարանում: Ո՞րն է «հենց տեղումը»: Թվում է՝ կուտակված խառնակությունից բացի, ուրիշ ոչինչ չկա: Բանաստեղծություններ և վեպեր, պատմություններ և հուշագրություններ, բառարաններ և տեղեկատուներ. գրապահարանին միմյանց են հրմշտում աշխարհի բոլոր լեզուներով, տարբեր բնավորության, ռասայի և տարիքի տղամարդկանց և կանանց կողմից գրված գրքեր: Իսկ դրսում ավանակն է զռռում, կանայք բամբասում են ջրհանի մոտ, մտրուկները՝ վազում դաշտերով։ Որտեղի՞ց պետք է սկսենք: Ինչպե՞ս պետք է կարգուկանոն հաստատենք այս բազմաբնույթ քաոսում և, այսպիսով, խորին և մեծագույն բավականություն ստանանք մեր կարդացածից:
Հեշտ է ասել, որ եթե գրքերը դասակարգված են՝ գեղարվեստական արձակ, կենսագրություն, պոեզիա, ուրեմն կարող ենք տեսակավորել դրանք և յուրաքանչյուրից վերցնել այն, ինչ յուրաքանչյուրը մեզ պետք է հստակորեն տա։ Այնուամենայնիվ, քչերն են գրքերից պահանջում այն, ինչ գրքերը կարող են մեզ տալ: Որպես կանոն՝ գրքերին մոտենում ենք մշուշված ու երկատված մտքերով` պահանջելով գեղարվեստական արձակից՝ իրականը, պոեզիայից՝ արհեստականը, կենսագրությունից՝ հաճոյախոսություն, պատմությունից՝ մեր նախապաշարմունքների հաստատում: Եթե կարդալիս կարողանայինք վտարել բոլոր նմանատիպ կանխակալությունները, հիանալի սկիզբ կլիներ: Մի՛ թելադրեք ձեր հեղինակին, փորձեք դառնալ ձեր հեղինակը: Եղեք նրա գործընկերն ու հանցակիցը։ Եթե հենց սկզբից երկմտում եք, վերապահություն ցուցաբերում և քննադատում, ապա ինքներդ ձեզ խոչընդոտում եք ձեր կարդացածից առավելագույն արժեքի ստացմանը: Բայց եթե հնարավորինս լայն բացեք ձեր միտքը, ապա՝ առաջին իսկ նախադասությունների ոլորաններից ու պտույտներից, գրեթե անըմբռնելի նրբագեղության նշաններն ու ակնարկները ձեզ կհասցնեն այնպիսի մարդու ներկայության, որը նման չէ ուրիշին: Մտասուզվեք դրա մեջ, ծանոթացեք դրան և շուտով կհասկանաք՝ հեղինակը ձեզ տալիս է կամ փորձում է տալ շատ ավելի որոշակի մի բան: Վեպի երեսուներկու գլուխները, եթե նախ դիտարկում ենք ինչպես վեպ կարդալ, շինության պես ձևավորված ու կարգավորված ինչ-որ բան ստեղծելու փորձ են, սակայն բառերն ավելի անշոշափելի են, քան աղյուսները. կարդալն ավելի երկար ու բարդ գործընթաց է, քան տեսնելը: Թերևս վիպասանի տարրական աշխատանքը հասկանալու ամենաարագ ձևը ոչ թե կարդալն է, այլ գրելը, այսինքն՝ բառերի վտանգների ու դժվարությունների հետ անձամբ փորձեր կատարելը: Վերհիշեք, ուրեմն, մի որևէ դեպք, որը ձեզ վրա առանձնահատուկ տպավորություն է թողել. թե ինչպես փողոցի անկյունում, գուցե, անցաք միմյանց հետ զրուցող երկու մարդկանց կողքով: Մի ծառ տարուբերվեց, էլեկտրական լույս պարեց. զրույցի երանգը զավեշտալի էր, բայցև ողբերգական. պահն այդ ասես բովանդակում էր մի ամբողջ տեսություն, լիակատար հղացում:
Բայց երբ փորձեք այն վերստեղծել բառերով, կտեսնեք, որ մասնատվում է հազար ու բյուր հակասական տպավորությունների: Ոմանք պետք է մեղմվեն, մյուսները՝ շեշտվեն. հավանաբար, ընթացքում ամբողջությամբ կկորցնեք հույզի վերահսկողությունը: Այնուհետև ձեր լղոզված ու թափթփված էջերից շրջվեք դեպի ինչ-որ մեծ վիպասանի՝ Դեֆոյի, Ջեյն Օսթինի, Հարդիի առաջին էջերը: Հիմա դուք ավելի լավ կկարողանաք գնահատել նրանց վարպետությունը: Մենք ոչ միայն ուրիշ անձի՝ Դեֆոյի, Ջեյն Օսթինի կամ Թոմաս Հարդիի ներկայության մեջ ենք, այլև ապրում ենք ուրիշ աշխարհում: «Ռոբինսոն Կրուսոյում» դեգերում ենք հարթ, մեծ ճանապարհով, մի բանը տեղի է ունենում մյուսի ետևից. փաստը և փաստի հերթականությունը բավարար է։ Բայց եթե բաց երկինքն ու արկածները Դեֆոյի համար ամեն ինչ են, ապա Ջեյն Օսթինի համար ոչինչ են: Նրանը հյուրասենյակն է, մարդիկ են՝ խոսելիս, և նրանց կերպարները բացահայտող խոսակցության բազմաթիվ հայելային արտացոլանքները: Եվ եթե հյուրասենյակին և դրա արտացոլած պատկերներին ընտելանալուց հետո դիմենք Հարդիին, ապա ևս մեկ անգամ շրջադարձվում ենք: Մեր շուրջը ճահիճներ են, իսկ վերևում՝ աստղեր: Մտքի մյուս կողմն է այժմ ցուցադրված՝ մութ կողմը, որն առաջ է գալիս առավելապես միայնության մեջ, ոչ թե լուսավորը, որը երևան է գալիս մարդկանցով շրջապատված ժամանակ: Մեր հարաբերությունները ոչ թե մարդկանց, այլ բնության և ճակատագրի հետ են։ Այնուամենայնիվ, որքան էլ տարբեր են այս աշխարհները, յուրաքանչյուրը ներդաշնակ է ինքն իր հետ: Աշխարհներից յուրաքանչյուրի ստեղծողը զգուշորեն պահպանում է իր տեսանկյան օրենքները, և որքան էլ նրանք մեզ վրա մեծ լարում գործադրեն, երբեք մեզ չեն շփոթեցնի, ինչպես հաճախ դա անում են վատ գրողները՝ նույն գրքում երկու տարբեր տեսակի իրականություն ներկայացնելով: Այսպիսով, մի մեծ վիպասանից մյուսը գնալը` Ջեյն Օսթինից Հարդի, Փիքոկից Թրոլոփ, Սքոթից Մերեդիթ, նշանակում է ոլորվել և արմատախիլ արվել, այս ու այն կողմ նետվել։ Վեպ կարդալը դժվար և բարդ արվեստ է։ Բացի նուրբ ընկալման մեծ կարողությունից, պետք է նաև ընդունակ լինեք երևակայության մեծ համարձակության, եթե ցանկանում եք օգուտ քաղել այն ամենից, ինչ ձեզ տալիս է մեծ արվեստագետը՝ վիպասանը:
Բայց մեկ հայացքը դարակի վրա դրված տարասեռ ընկերակցությանը ձեզ ցույց կտա, որ գրողները շատ հազվադեպ են «մեծ արվեստագետ» լինում, ավելի հաճախ գիրքն ընդհանրապես չի էլ հավակնում արվեստի գործ լինել: Այս կենսագրություններն ու ինքնակենսագրությունները, օրինակ, մեծ մարդկանց կյանքերը, վաղուց մահացած ու մոռացված մարդկանց կյանքերը, կիպ շարված են վեպերի ու բանաստեղծությունների կողքին. պե՞տք է արդյոք հրաժարվենք դրանք կարդալուց, որովհետև «արվեստ» չեն, թե՞ կարդանք, բայց կարդանք այլ կերպ, այլ նպատակով։ Կարդանք նախ և առաջ բավարարելու այն հետաքրքրասիրությո՞ւնը, որը մեզ երբեմն տիրում է, երբ երեկոյան կանգնած ենք ինչ-որ տան առջև, որտեղ լույսերը վառված են և վարագույրները դեռևս իջեցված չեն, և տան յուրաքանչյուր հարկ մեզ ցույց է տալիս մարդու կենսագործունեության տարբեր հատվածներ: Հետո կլանվում ենք այս մարդկանց կյանքերով. ծառաները բամբասում են, պարոնները՝ ընթրում, աղջիկը հագնվում է երեկույթի համար, ծեր կինը` գործում պատուհանի մոտ: Ովքե՞ր են: Ի՞նչ են նրանց անունները, զբաղմունքը, մտքերն ու արկածները:
Կենսագրություններն ու հուշագրությունները պատասխանում են նման հարցերի, լուսավորում են անթիվ նման տներ. դրանք մեզ ցույց են տալիս, թե ինչպես են մարդիկ զբաղվում իրենց առօրյա գործերով, աշխատում, ձախողում, հաջողության հասնում, ուտում, ատում, սիրում, և ապա՝ մահանում: Եվ երբեմն, մինչ հետևում ենք, տունն աղոտանում է, երկաթե բազրիքները՝ անհետանում, և մենք ծովում ենք՝ որսում, նավարկում, վայրենիների ու զինվորների մեջ ենք՝ մեծ արշավների մասնակցելիս։ Կամ եթե ուզում ենք մնալ այստեղ՝ Անգլիայում, Լոնդոնում, տեսարանը փոխվում է. փողոցը նեղանում է, տունը դառնում՝ փոքր, իրար գլխի լցված, շեղանկյուն պատուհաններով ու գարշահոտ: Տեսնում ենք մի բանաստեղծի՝ Դոնին, որը ստիպված է հեռանալ այսպիսի մի տնից, որովհետև պատերն այնքան բարակ են, որ երբ երեխաները լաց են լինում, նրանց ձայները կտրում-անցնում են պատերի միջով: Կարող ենք հետևել նրան գրքերի էջերում ընկած ուղիներով մինչև Թվիքենհամ, ապա՝ Լեյդի Բեդֆորդի պարտեզը՝ ազնվականների ու բանաստեղծների հայտնի հավաքատեղին, իսկ հետո մեր քայլերն ուղղել դեպի Ուիլթոն՝ այն հոյակապ տունը կանաչ բլրակավոր հարթավայրում, և լսել՝ ինչպես է Սիդնին քրոջ համար կարդում «Արկադիան», և նորից թափառել ճահճուտներում և տեսնել հենց այն տառեղներին, որոնք պատկերված են այդ հայտնի սիրավեպում, հետո նորից ճամփորդել դեպի հյուսիս այդ մյուս լեյդի Փեմբրոքի` Անն Քլիֆորդի հետ, դեպի նրա վայրի մորուտները, կամ նետվել քաղաք ու զսպել մեր ուրախությունը՝ տեսնելով Գաբրիել Հարվիին իր սև թավշյա կոստյումով՝ Սպենսերի հետ պոեզիայի մասին վիճելիս: Ոչինչ այնքան գրավիչ չէ, որքան Եղիսաբեթյան Լոնդոնի հերթագայվող խավարի և շքեղության մեջ խարխափելն ու սայթաքելը: Բայց այնտեղ մնալ չկա։ Թեմփլներն ու Սվիֆթները, Հարլիներն ու Սթ. Ջոնները մեզ կանչում են իրենց մոտ. ժամեր կարելի է անցկացնել նրանց հետ՝ վերլուծելով վեճերն ու վերծանելով կերպարները, և երբ հոգնենք նրանցից, կարող ենք շարունակել զբոսնել՝ անցնելով ադամանդներով պճնված սևազգեստ տիկնոջ կողքով դեպի Սամուել Ջոնսոնը, Գոլդսմիթը և Գարրիքը, կամ ցանկության դեպքում անցնել նեղուցն ու հանդիպել Վոլտերին և Դիդրոյին, տիկին Դյուդեֆանին, հետո նույն կերպ վերադառնալ Անգլիա՝ Թվիքենհամ (ինչպե՜ս են որոշ վայրեր և անուններ կրկնվում), որտեղ ժամանակին Լեյդի Բեդֆորդի պարտեզն էր և որտեղ ավելի ուշ ապրում էր Փոուփը, և հասնել Ուոլփոլի տուն Սթրոբերի Հիլում: Բայց Ուոլփոլը մեզ ծանոթացնում է մի նոր բազմության հետ. այնքան շատ տներ կան այցելելու և դռներ թակելու, որ հնարավոր է մի պահ վարանենք, օրինակ՝ միսս Բերրիսի դռան շեմին, երբ ահա Թեքերեյն է գալիս մեզ ընդառաջ: Նա Ուոլփոլի սիրած կնոջ ընկերն է, այնպես որ պարզապես գնալով ընկերոջից ընկեր, այգուց այգի, տնից տուն, անցել ենք անգլիական գրականության մի ծայրից մյուսը, և սթափվելով՝ նորից հայտնվում ենք այստեղ՝ ներկայում, եթե կարող ենք այդպես տարբերակել տվյալ պահը այն ամենից, ինչ նախկինում է եղել: Այսպիսով, սա այն ուղիներից մեկն է, որով կարող ենք ծանոթանալ նրանց կյանքերին ու նամակներին, կարող ենք ստիպել նրանց լուսավորել անցյալի բազմաթիվ պատուհաններ, կարող ենք հետևել մահացած հայտնի մարդկանց սովորություններին իրենց առօրյայում և երբեմն երևակայել, որ շատ մտերիմ ենք և կարող ենք անակնկալ կերպով երևան բերել նրանց գաղտնիքները, երբեմն էլ վերցնել նրանց գրած պիեսը կամ բանաստեղծությունը և տեսնել՝ արդյոք այն ա՞յլ կերպ է ընթերցվում հեղինակի ներկայությամբ: Բայց սա կրկին հարցեր է առաջացնում։ Պետք է ինքներս մեզ հարց տանք՝ որքանո՞վ է գիրքը ազդեցություն կրել գրողի կյանքից, որքանո՞վ է ապահով թույլ տալ, որ մարդը մեկնաբանի գրողին: Որքանո՞վ պետք է դիմադրենք կամ տեղի տանք այն համակրանքներին ու հակակրանքներին, որոնք տվյալ մարդն արթնացնում է մեր մեջ. բառերն այնքան զգայուն են, հեղինակի կերպարից այնքան ազդվող: Սրանք հարցեր են, որոնք ճնշում են մեզ, երբ ընթերցում ենք կյանքերն ու նամակները, և մենք պետք է գտնենք դրանց պատասխանը ինքներս մեզ համար, քանի որ ոչինչ այնքան ճակատագրական չէ, որքան ուրիշների նախասիրություններով առաջնորդվելը այսչափ անձնական մի հարցում:
Բայց մենք նաև կարող ենք մեկ այլ նպատակով կարդալ նման գրքեր՝ ոչ թե գրականության վրա լույս սփռելու, ոչ թե հայտնի մարդկանց հետ ծանոթանալու, այլ թարմացնելու և գործի դնելու սեփական ստեղծագործական կարողությունները։ Չէ՞ որ գրապահարանի աջ կողմում բաց պատուհան կա։ Որքա՜ն սքանչելի է դադարեցնել ընթերցանությունը և դուրս նայել: Որքան ոգևորիչ է տեսարանը՝ իր անգիտակցությամբ, անպատեհությամբ ու անվերջ շարժումով. մտրուկները վազում են դաշտով մեկ, կինը ջրհորի մոտ՝ լցնում է իր դույլը, ավանակը ետ է գցում գլուխը և արձակում իր երկար, սուր հառաչը: Ցանկացած գրադարանի մեծ մասը ոչ այլ ինչ է, քան տղամարդկանց, կանանց ու ավանակների կյանքում նմանատիպ թռուցիկ պահերի գրառումը: Յուրաքանչյուր գրականություն, հնանալով, ունենում է իր աղբի կույտը, անհետացած պահերի և մոռացված կյանքերի մասին իր գրառումը՝ պատմված թույլ և երերուն առոգանություններով, որոնք վերացել են: Բայց եթե տրվեք աղբ կարդալու հաճույքին՝ կզարմանաք, ձեզ իսկապես կհամակեն մարդկային կյանքի դուրս նետված ու փոշիացած մնացորդները: Դա կարող է լինել մի նամակ, բայց ինչպիսի՜ տեսողություն է այն տալիս: Դա կարող է լինել մի քանի նախադասություն, բայց ինչպիսի՜ տեսարաններ են դրանք մտաբերում: Երբեմն մի ամբողջ պատմություն ի մի է գալիս այնպիսի գեղեցիկ հումորով, պաթոսով ու ավարտվածությամբ, որ թվում է, թե ինչ-որ մեծ վիպասան է աշխատել դրա վրա, բայց գրողն ընդամենը մի ծեր դերասան է՝ Թեյթ Ուիլքինսոնը, որը հիշում է նավապետ Ջոնսի տարօրինակ պատմությունը, կամ ընդամենը մի երիտասարդ ենթասպա է, որը ծառայում է Արթուր Ուելսլիի ենթակայության տակ և Լիսբոնում սիրահարվում մի գեղեցիկ աղջկա, կամ ընդամենը Մարիա Ալենն է, որը դատարկ հյուրասենյակում թողնում է, որ ձեռքից վայր ընկնի կարվածքը և հոգոց հանում՝ երանի ընդունած լիներ բժիշկ Բըրնիի լավ խորհուրդն ու չփախչեր իր սիրեկան Ռիշիի հետ: Սրանցից և ոչ մեկն արժեք չունի, չափազանց արհամարհելի է, բայց այժմ՝ որքան կլանող. և ահա կրկին փնտրտել աղբակույտերի մեջ և գտնել մատանիներ, մկրատներ ու կոտրված քթեր՝ թաղված ահռելի անցյալում, և փորձել դրանք կտոր առ կտոր միացնել, մինչ մտրուկը վազվզում է դաշտով մեկ, կինը՝ լցնում իր դույլը ջրհորի մոտ, իսկ ավանակը՝ զռռում:
Բայց ի վերջո հոգնում ենք աղբ կարդալուց: Հոգնում ենք փնտրելուց այն, ինչ անհրաժեշտ է ամբողջական դարձնելու կիսաճշմարտությունը՝ ընդամենը այն, ինչ կարողացել են մեզ տալ Ուիլքինսոնները, Բանբըրիները և Մարիա Ալենները: Նրանք չեն ունեցել արվեստագետի վարպետության և ավելորդությունները ջնջելու ուժը, չեն կարողացել պատմել ամբողջ ճշմարտությունը նույնիսկ սեփական կյանքի մասին. նրանք տձևացրել են պատմությունը, որը կարող էր այնքան ձևավոր լինել: Փաստերն են միակ բանը, որ ունակ են եղել մեզ տալ, իսկ փաստերը գեղարվեստական արձակի ստորադաս ձևն են: Այսպիսով, մեծանում է մեր ցանկությունը վերջ տալու կիսատ ու մոտավոր ձևակերպումներին, դադարեցնելու մարդկային բնավորության մանրագույն երանգների փնտրտուքը և վայելելու գեղարվեստական արձակի ավելի հզոր վերացականությունն ու պարզ ճշմարտությունը: Այսպիսով, ստեղծում ենք տրամադրությունը՝ խիստ և ընդհանրացված, մանրուքից անգիտակ, բայց շեշտված ինչ-որ կանոնավոր, կրկնվող չափով, որի բնական դրսևորումն է պոեզիան, և ահա երբ գրեթե կարող ենք բանաստեղծություն գրել, ժամանակն է այն կարդալու:
Զեփյուռ, ե՞րբ պիտ փչես զիս կողմ,
Որ անձրևիկն արդ անձրևի։
Աստված, ո՜ւր էր սերս գոգս լիներ,
Ե՛ս ալ անկողնիս մեջ կրկին։
Պոեզիայի ազդեցությունն այնքան հուժկու է և անմիջական, որ տվյալ պահին բանաստեղծության թողած զգացումից բացի, այլ զգացում չկա։ Ինչպիսի անհատակ խորություններ ենք այցելում այդ ժամանակ, որքան հանկարծակի և ամբողջական է մեր ընկղմումը: Այստեղ ոչնչից չենք կարող բռնվել, ոչինչ չի կարող մեզ ետ պահել թռիչքից: Գեղարվեստական արձակի պատրանքը աստիճանական է, դրա ազդեցությունը` նախապատրաստված, բայց ո՞վ է այս չորս տողերը կարդալիս կանգ առնում հարցնելու, թե ով է դրանք գրել, կամ մտապատկերում Դոնի տունը կամ Սիդնիի գրասեղանը, կամ թակարդում նրանց անցյալի մթնաբանության ու սերունդների հաջորդականության մեջ: Բանաստեղծը միշտ մեր ժամանակակիցն է։ Մեր էությունը այս պահին կենտրոնացած է ու պրկված, ինչպես անձնական հույզերի ցանկացած ուժեղ ցնցման ժամանակ: Հետո, ճիշտ է, մեր մտքում զգացումը սկսում է ավելի լայն օղակներով տարածվել, հասնելով հեռավոր զգայարաններ, որոնք սկսում են ձայնարկել ու մեկնաբանել, և գիտակցում ենք արձագանքներն ու անդրադարձումները: Պոեզիայի ուժգնությունն ընդգրկում է զգացմունքների մի անհուն ծիր: Մեզ ընդամենը պետք է համեմատել այս երկտողի թափն ու անմիջականությունը`
Պիտ տապալվեմ ծառի պես ու փոսս գտնեմ`
Հիշելով միայն, որ վշտի մեջ եմ
հետևյալ տողերի երերուն ելևէջի հետ՝
Րոպեներն ընկնող ավազով են հաշվվում՝
Ասես լինենք ավազացույցում, ժամանակի ընթացքը
Մեզ մաշեցնում՝ հող է դարձնում, դիտում ենք այն,
Հեշտանքի դարն իր կերուխումն արած, տուն է
Դառնում ի վերջո, ամփոփվում վշտում, բայց կյանքը՝
Խռովքից հոգնած, հաշվում է ավազի յուր հատիկը,
Հառաչելով ողբում, մինչև կընկնի վերջինը,
Որ փորձանքներին հանգիստ պարգևի։
Կամ տեղադրել հետևյալի մտախոհ անդորրը՝
Լինենք մատղաշ կամ ալևոր,
Ճակատագիրը մեր՝ գոյի մեր սիրտն ու տունը,
Անեզր է և միայն այնտեղ է, որ
Կա հույսը, անվախճան հույսը,
Ճիգը, սպասումն ու տենչանքը,
Եվ ինչ-որ բան, որ պիտ հավերժ լինի
այս քառատողի կատարյալ ու անհատնում սքանչելիության կողքին՝
Երկինք ելավ լուսինն հուզիչ,
Եվ չկանգնեց նա ոչ մի տեղ.
Մեղմիկ ելնում էր նա դյութիչ՝
Կողքին աստղեր՝ երկու կամ մեկ¬—
կամ այս տան հիասքանչ պատրանքի կողքին՝
Եվ անտառի ուրուն
Կդեգերի անդադրում,
Երբ, վարը՝ բացատում,
Աշխարհից այս այրվող,
Քնքուշ մի հուր
Կթվա նրան
Քրքում ստվերում։
—խորհրդածելու համար, թե որքան բազմակերպ է բանաստեղծի արվեստը. նրա ուժը մեզ դարձնելու միաժամանակ և՛ դերակատար, և՛ հանդիսատես, նրա ուժը կերպարներին շարժելու ասես ձեռնոց հագած լինի, և լինելու Ֆալստաֆ կամ Լիր, նրա ուժը խտացնալու, ընդարձակելու, հաստատելու մեկընդմիշտ։
Ընդամենը պետք է համեմատել, այս խոսքերով գաղտնիքը բացահայտված է և ընթերցանության իրական բարդությունն ընդունված: Առաջին գործընթացը՝ առավելագույն ընկալումով տպավորություններ ստանալը, ընթերցանության գործընթացի միայն կեսն է. գրքից լիակատար բավականություն ստանալու համար այն պետք է ավարտվի մեկ այլ գործընթացով: Պետք է կարծիք ձևավորենք այս բազմաթիվ տպավորությունների շուրջ, պետք է այս երերուն կառուցվածքներից ստանանք այնպիսինը, որը լինի ամուր ու մնայուն: Բայց ոչ անմիջապես։ Սպասեք, որ ընթերցանությունից գոյացած փոշին նստի, ընդհարումն ու հարցադրումը հանդարտվեն. քայլեք, խոսեք, պոկեք վարդի չորացած թերթիկներ կամ ննջեք: Հետո հանկարծ, մեր կամքից անկախ, քանզի Բնությունը այսպես է նախաձեռնում այդ անցումները, գիրքը կվերադառնա, բայց այլ կերպ: Այն իր ամբողջությամբ դուրս կլողա մտքի մակերես: Իսկ գիրքն իր ամբողջությամբ տարբերվում է սովորաբար առանձին-առանձին բառակապակցություններով ընկալված գրքից։ Այժմ մանրամասներն ընկնում են իրենց տեղերը: Տեսնում ենք կառուցվածքը սկզբից մինչև վերջ. այն ախոռ է, խոզանոց կամ մայր տաճար։ Հիմա արդեն կարող ենք համեմատել գիրքը մեկ այլ գրքի հետ, ինչպես համեմատում ենք շենքը՝ շենքի հետ: Բայց համեմատության այս գործողությունը նշանակում է, որ մեր վերաբերմունքը փոխվել է. մենք այլևս գրողի ընկերները չենք, այլ նրա դատավորները, և ինչպես չենք կարող որպես ընկեր չափազանց համակիր լինել, այնպես էլ որպես դատավոր չենք կարող չափազանց խիստ լինել: Արդյոք նրանք հանցագործներ չե՞ն` գրքերը, որոնք վատնել են մեր ժամանակն ու համակրանքը, արդյոք նրանք հասարակության ամենանենգ թշնամիները չե՞ն, ապականողներն ու պղծողները, այդ գրողները կեղծ ու կեղծված գրքերի, որ վարակում են օդը նեխումով ու ախտով: Ուրեմն եկեք խստապահանջ լինենք մեր դատողություններում. եկեք յուրաքանչյուր գիրք համեմատենք իր տեսակի մեջ լավագույնի հետ: Մեր կարդացած գրքերի կառուցվածքներն ահա կախված են մտքում՝ ամրապնդված մեր իսկ դատողություններով, որ արտահայտել ենք դրանց մասին—«Ռոբինսոն Կրուսո», «Էմմա», «Վերադարձ դեպի հայրենիք»: Համեմատեք վեպերը սրանց հետ—նույնիսկ ամենավերջին ու աննշան վեպն իրավունք ունի գնահատվելու լավագույնների հետ: Եվ նույնը պոեզիայի դեպքում, երբ չափով արբեցումը մարի և բառերի շուքն անհետանա, մեզ կվերադառնա մի տեսական կառուցվածք, և այն պետք է համեմատել «Լիրի», «Փեդրայի», «Նախերգանքի» հետ կամ եթե ոչ սրանց, ապա ցանկացած բանի հետ, որը լավագույնն է կամ մեզ թվում է լավագույնը իր տեսակի մեջ: Եվ կարող ենք վստահ լինել, որ նոր պոեզիայի և գեղարվեստական արձակի նորությունը ամենամակերեսային հատկանիշն է, և որ պետք է միայն թեթևակի փոփոխենք և ոչ թե վերակազմենք չափանիշները, որոնցով գնահատել ենք հինը:
Այսպիսով, անմտություն կլիներ ձևացնել, թե ընթերցանության երկրորդ մասը՝ դատելը, համեմատելը, նույնքան պարզ է, որքան առաջինը` միտք բացելը անթիվ-անհամար տպավորությունների կուտակման համար: Առանց գիրքը դիմացդ դնելու շարունակել կարդալը, մի ստվեր-կառուցվածքը մյուսի հանդեպ պահելը, բավականին շատ կարդալուց և բավականաչափ հասկանալուց հետո նման կենդանի և լուսաբանող համեմատություններ անելը դժվար է, և դեռ ավելի դժվար է առաջ գնալ ու ասել. «Գիրքը ոչ միայն այս տեսակի է, այլև այս արժեքն է ներկայացնում. ահա այստեղ այն թերանում է, իսկ այստեղ՝ հաջողում. սա վատ է, իսկ սա՝ լավ»: Ընթերցողի պարտականությունների այս մասը կատարելու համար անհրաժեշտ է այնպիսի երևակայություն, խորաթափանցություն ու գիտելիք, որ բարդ է պատկերացնել բավարար կարողությամբ օժտված որևէ մտածողություն. նույնիսկ ամենաինքնավստահ մարդու համար անհնարին է գտնել իր մեջ ավելին, քան այդ կարողությունների ծիլերն են: Արդյոք ավելի խելամիտ չէ՞ր լինի՝ անտեսել ընթերցանության այս մասը և թույլ տալ քննադատներին՝ գրադարանի այդ զգեստավորված ու մորթիավորված հեղինակություններին, մեզ համար որոշել գրքի բացարձակ արժեքը: Բայց որքա՜ն անհնարին է: Մենք կարող ենք ընդգծել համակրանքի արժեքն ու կարդալիս փորձել ամբողջ էությամբ անձնատուր լինել: Բայց գիտենք, որ չենք կարող ամբողջությամբ համակրել կամ ամբողջությամբ խորասուզվել. մեզանում մշտապես մի դև է ապրում, որը շշնջում է՝ ատում եմ, սիրում եմ, և մենք չենք կարողանում նրան լռեցնել: Իսկապես, հենց մեր այդ սիրելու և ատելու պատճառով է, որ մեր հարաբերությունը բանաստեղծների ու վիպասանների հետ այնքան մտերմիկ են, որ մեզ համար անտանելի է մեկ այլ մարդու ներկայությունը։ Եվ նույնիսկ եթե արդյունքները խորշելի են, իսկ մեր դատողությունները՝ սխալ, այնուամենայնիվ մեր ճաշակը, զգայության ազդակը, որը ցնցումներ է ուղարկում մեր միջով, մեր գլխավոր լուսաբանողն է. մենք սովորում ենք զգալու միջոցով, չենք կարող ընկճել մեր սեփական առանձնահատկությունը առանց աղքատացնելու այն: Բայց ժամանակի հետ գուցե կարողանանք ընտելացնել մեր ճաշակը, գուցե կարողանանք այն ենթարկել որոշակի վերահսկողության: Երբ այն ագահորեն և առատորեն կսնվի ամեն տեսակի գրքերով` պոեզիա, գեղարվեստական արձակ, պատմություն, կենսագրություն, և կդադարի կարդալ, և այս բազմազանությանից, ապրվող աշխարհի անհամատեղելիությունից կփնտրի մեծ հեռավորություններ, կտեսնենք, որ այն սկսում է մի փոքր փոխվել, այն այդքան էլ ագահ չէ, այլ՝ ավելի անդրադարձող: Այն մեզ կսկսի բերել ոչ միայն դատողություններ որոշակի գրքերի վերաբերյալ, այլ կասի՝ կա մի հատկություն, որն ընդհանուր է որոշ գրքերի համար: Լսե՛ք, այն կասի, սա ի՞նչ անվանենք։ Այդ ընդհանուր հատկանիշը երևան հանելու համար այն հավանաբար կկարդա «Լիրը», իսկ գուցե հետո՝ «Ագամեմնոնը»: Այսպիսով, ընդունելով մեր իսկ ճաշակը որպես ուղղորդիչ՝ կխիզախենք որոշակի գրքի սահմաններից դուրս փնտրել այն հատկանիշները, որոնք խմբավորում են գրքերը, կտանք դրանց անուններ և այդպիսով կձևակերպենք մի կանոն, որը կարգուկանոն է մտցնում մեր ընկալումների մեջ: Այդ խտրականությունից մենք ավելի խորունկ ու հազվագյուտ հաճույք կստանանք: Բայց քանի որ կանոնը ապրում է միայն այն ժամանակ, երբ մշտապես խախտվում է հենց գրքերի հետ շփումից, իսկ ոչինչ ավելի հեշտ ու բթացնող չէ, որքան կանոններ ստեղծելը, որոնք գոյություն ունեն վակուումում՝ իրականությունից կտրված, այս դժվարին փորձի մեջ մեզ հավասարակշռության բերելու համար ճիշտ կլինի դիմել այն շատ բացառիկ գրողների օգնությանը, որոնք ունակ են լուսաբանել մեզ համար գրականությունը որպես արվեստ: Քոլրիջը, Դրայդենը և Ջոնսոնը՝ իրենց ընդունված քննադատության մեջ, և հենց իրենք՝ բանաստեղծներն ու վիպասանները՝ իրենց չընդունված ասույթներում, հաճախ զարմանալիորեն համաբան են՝ լուսավորելով ու ամրապնդելով այն անորոշ գաղափարները, որոնք պտտվում էին մեր մտքի մշուշապատ խորքերում: Բայց նրանք կարող են մեզ օգնել միայն այն դեպքում, եթե գանք նրանց մոտ լծված հարցերով ու առաջարկներով` ազնվորեն ստացած կարդալու ընթացքում: Նրանք ոչինչ չեն կարող անել մեզ համար, եթե խմբվենք իրար գլխի նրանց հեղինակության ներքո և ոչխարների պես պառկենք ցանկապատի ստվերում։ Մենք կարող ենք հասկանալ նրանց դատավճիռը միայն երբ այն բախվում է մեր սեփականի հետ և հաղթում:
Եթե իրոք այդպես է, եթե գիրք ընթերցելը՝ այնպես, ինչպես պետք է ընթերցել, պահանջում է երևակայության, ներըմբռնման և դատողության եզակի հատկություններ, հնարավոր է՝ եզրակացնեք, որ գրականությունը շատ բարդ արվեստ է, և մի ամբողջ կյանք կարդալուց հետո նույնիսկ դժվար թե կարողանանք որևէ արժեքավոր ներդրում կատարել դրա քննադատության մեջ։ Մենք պետք է ընթերցողներ մնանք. մեզ վրա չպիտի ուղղենք այն փառքը, որը պատկանում է այդ բացառիկ էակներին, որոնք նաև քննադատ են: Այնուամենայնիվ, որպես ընթերցող մենք ունենք մեր պարտականությունները և նույնիսկ մեր կարևորությունը: Չափանիշները, որոնք մենք բարձրացնում ենք և դատողությունները, որոնք անում ենք գաղտագողի ներթափանցում են օդի մեջ և դառնում մթնոլորտի մի մասը, որը գրողները շնչում են աշխատելիս: Ստեղծվում է ազդեցություն, որը թելադրում է նրանց, նույնիսկ եթե այն երբեք չի հրատարակվում: Եվ այդ ազդեցությունը, եթե այն լիներ լավատեղյակ, եռանդուն, անհատական ու անկեղծ, հնարավոր է՝ շատ արժեքավոր լինի այժմ, երբ քննադատությունն անհրաժեշտաբար տարկետված է, երբ գրքերը գրախոսվում են, ասես, կենդանիների շքերթ հրաձգարանում, և գրախոսն ունի ընդամենը մեկ վայրկյան, որպեսզի լիցքավորի, նշան բռնի ու կրակի, և հնարավոր է ներում ստանա, եթե ճագարներին շփոթի վագրերի հետ, արծիվներին՝ ընտանի թռչունների հետ, կամ ընդհանրապես վրիպի և իր կրակոցը վատնի հեռավոր դաշտում խաղաղ արածող մի կովի վրա: Եթե մամուլի անկանոն կրակոցների ետևում հեղինակը զգար, որ կա մեկ այլ տեսակի քննադատություն՝ այն մարդկանց կարծիքը, որոնք կարդում են, որովհետև սիրում են կարդալ, դանդաղ ու ոչ մասնագիտորեն, և դատում են մեծ համակրանքով, բայց նաև մեծ խստապանջությամբ, արդյոք դա չի՞ լավացնի նրա աշխատանքի որակը: Եվ եթե մեր միջոցով գրքերը կարող էին դառնալ ավելի ուժեղ, հարուստ ու բազմազան, ապա դա կլիներ մի նպատակ, որին արժեր հասնել:
Սակայն ո՞վ է կարդում որևէ նպատակի հասնելու համար, որքան էլ դա ցանկալի լինի: Չկա՞ն արդյոք զբաղմունքներ, որոնցով հետաքրքրված ենք որովհետև դրանք իրենք իրենցով լավն են, և չկա՞ն հաճույքներ, որոնք վերջնական են: Եվ արդյո՞ք սա դրանցից չէ: Երբեմն երազել եմ, առնվազն, որ երբ Դատաստանի օրը բացվի, և հզոր նվաճողները, իրավաբաններն ու պետական այրերը գան ստանալու իրենց պարգևները՝ իրենց թագերը, դափնիները, կոչումները՝ անջնջելիորեն փորագրված հավերժական մարմարի վրա, և երբ Ամենակարողը տեսնի մեզ մեր գրքերը թևի տակ մոտենալիս, ոչ առանց որոշակի նախանձի կդիմի Պետրոսին. «Տե՛ս, սրանք պարգևի կարիք չունեն: Մենք այստեղ որևէ բան չունենք նրանց տալու: Նրանք կարդալ են սիրել»։
Աղբյուրը` Virginia Woolf, How Should One Read a Book?
