Լուսանկարը՝ Լուսի Սարգսյանի
Ինչ կարևոր է, թե ով է գրում պատմվածքը՝ մա՞րդ, թե շուն, հավատացեք, դրանից շատ բան չի փոխվում։ Շան փոխակերպման հնարքը հետապնդում է ինձ վաղուց, դեռ մանկուց, երբ կարդացի Մարկ Տվենի հուզիչ պատմությունը ձագին կորցրած շան մասին, որ հողում տնկած ու ծլարձակած կորիզի օրինակով ծառի տակ թաղված ձագի վերածնման հույսն էր փայփայում։ Ինձ թվաց, թե կենդանու աչքերով ամեն ինչ ավելի պարզ է ու ջինջ, առանց կեղծիքի ու երեսպաշտության, առանց անեծքի ու հայհոյանքի։ Մանավանդ այնպիսի ազնիվ արարածի՝ ինչպիսին շունն է։ Մի անգամ տուրք տվեցի գայթակղությանը հեղափոխության ժամանակ ու կարմիր վզկապը կապած ճշմարտության փոշին ռունգերիս առած գնացի հասա հաղթական հարթակին։ Վզկապը հպարտ ծածանվեց, ծածանվեց ու ինձ տարավ հանգրվանեց արքայական ապարանքում։ Բայց դե գիտեք, պապն ամեն անգամ գաթա չի ուտում, ու պատահում է, որ ինչ-որ մի բան այնպես չի գնում։ Սուտն ու կեղծիքը, ճիշտն ու սխալը շաղախվում են իրար, հատկապես պատերազմի ժամանակ, ու սրված ջիղը իրար է խառնում ամեն թաց ու չոր։ Իսկ երբ շան ավիշն ու ավյունն է պատում քեզ, ներծծվում ծակոտկեններիդ մեջ, ատելությունը հարթվում է, վերանում են նախապաշարումները, արժեզրկվում են անհեթեթ քաղաքական և կուսակցական դիրքորոշումները ու մարդկանց բնորոշ այլ պղտոր բաները։ Միայն բնությունն է մնում, մարդը, կենդանին, ու քամին կարող է հանգիստ փչել որ կողմից ուզենա, միևնույն է շան համար կլինի որպես բնական մի տարերք` զերծ թշնամուց ու յուրայինից, իր գվվոցով, իր ոռնոցով, լոկ հեռուներից բերող ու հեռու տանող ձայնուաղմուկով, քիմքը շոյող ու փայփայող համուհոտով։ Անձրևը կլինի անձրև, կարկուտը կարկուտ, ձյունն էլ ձյուն, թող տեղան որքան ուզում են, ոչ ոք մեղավոր չի փնտրի։ Մեկ մեկ էլ պայծառ արև դուրս կգա, ու դու կհաչես, որքան սիրտդ ուզի, առանց քեզ նետած քարից վախենալու։ Տանտերը կլինի տանտեր, հարևանը հարևան, վատ մարդը՝ վատ մարդ, գողը՝ գող։ Քամին քեզ օգնական, գյուղի երեխեքն էլ՝ քո պահապան հրեշտակները։
Ես սիրում էի մեր գյուղի երեխեքի կոշիկները, ամեն մեկն իր գույնն ուներ ու հոտը։ Բոլորինը անգիր գիտեի։ Կոշիկների հոտից արդեն գիտեի` ով ուր գնաց, ինչ արեց։ Ամբողջ օրը վազվզում էի նրանց հետ ու աջուձախ լպստում ձեռուոտ։ Շան իմ բաժին երջանկությունն էի վայելում, կամ այդքան չարչրկված շան բախտը, երբ մի օր աշխարհը շուռ եկավ։ Քամին վատ հոտ բերեց, երկինքը սևացավ, բարձր ձայներ լսվեցին ու դղրդոց։ Նույն օրը բոլորը կանաչեցին, դարձան թփերի ու ծառերի գույն, համարյա անտեսանելի։ Գունավոր շորերը իսպառ վերացան, մարդիկ միաձուլվեցին բնությանը ու ինչ-որ աղմկոտ փայտեր առան ձեռքները։ Այդ փայտերը պահում էին օդում ու ճարճատյուն էր լսվում։ Հենց այդ օրերին էր, որ վերևից անտեսանելի բաներ սկսեցին թափվել, քարի պես էին, բայց ավելի արագ էին գալիս։ Միայն հոտով էի զգում, հաչում էի ու մերոնք՝ մեր տան մարդիկ արագ իջնում էին նկուղ։ Չգիտեմ` ովքեր էին նետում քարերը, ասում էին` իբր գողերն են, բայց չէի հասկանում, թե ինչու են գողերը այդպես աղմուկ-աղաղակով գալիս։ Սուսուփուս, կուզեկուզ սողալու փոխարեն, երկնքից էին փորձում թափվել մեր գլխին։ Հենց այդ օրերից մեկն էր, որ քնո՞վ ընկա, թե՞ ինչ եղավ, հոտառությունս ինձ դավաճանեց ու վերևից իջնող քարերը չիմացա թե ինչպես եկան եկան ու լցվեցին մեր մեծ բնի ու այնտեղ ծվարած մարդկանց վրա։ Այդ օրը մերոնց կոշիկները մնացին շեմին։
– Պատերազմ է սկսվել,- աղաղակեց մի գյուղացի։
Չիմացա, թե ինչ էր նշանակում, բայց հասկացա, որ վատ բան է։ Հոտառությամբ զգացի, ամենուր ներկա արյան տաք շունչը հուշեց։ Վատ բաներ էլի էին եղել, վատ մարդիկ էլի էին եկել, բայց սրանք այն գողերը չէին, մեր իմացած սովորական վատ մարդիկ չէին։ Սրանք ուրիշ էին, վատերից ավելի վատը, սրանցից սատկած առնետի գարշահոտ էր բուրում, մանավանդ մինչև արյան հոսելն ու լերդանալը։ Երբ արյունը լերդանում էր, հոտը ցնդում էր, ու դատարկ պատյան էր մնում այսուայնկողմ թափթփված։ Շրջակա անտառներում, կածանների երկայնքով դեռ շատ պիտի տեսնեի այդպիսի անհոտ պատյաններ, որ մնացել էին մարդկանց փոխարեն։ Նրանք, որ մեր գյուղից են, եթե հավատանք մեր հարևանին, երկինք են գնում, իսկ ավելի ուշ նրանց հոգիները մտնում են այլ մարդկանց մարմինների մեջ։ Երբ հոտոտում ես ու հոտ չի գալիս, ուրեմն սատկել են, մարդկանց լեզվով ասած՝ մեռել։ Մեր տան մարդիկ բոլորը կորցրել էին հոտը, այսինքն չկային այլևս, ինչքան որ հասկացա։ Թե ուր էին գնացել, չգիտեմ, երևի երկինք, ինչպես հարևանն էր ասում։ Իսկ գողերը, ըստ նրա, երկինք չէին գնում, այլ մնում էին վարազին կեր ու մտնում հողի տակ։
Մեր մեծ բույնը, որտեղ ապրում էին մերոնք, լրիվ այրվել էր ու մոխիր դարձել։ Եթե մեր տան մարդիկ հոտը կորցրեցին ու գնացին երկինք, ապա ես կորցրեցի անունս։ Մինչ այդ ես գյուղի բոլոր մարդկանց սիրելին էի։ Այնինչ հիմա, որ ինձ կանչող չկա, գյուղի պահապան հրեշտակներն էլ անհետացել են, մնացել եմ անանուն թափառական մի շուն։ Ամենաշատը ինձ սիրում էր Գոռիկը, բացում էր մեծ բնի դուռը, ներս կանչում, ոսկոր շպրտում, հետո միասին թավալվում էինք պարտեզում ու ծտերի հետևից վազվզում։ Ի՜նչ օրեր էին։ Երբ քարերի տարափը լցվեց մեր մեծ բնի կամ ինչպես մարդիկ էին ասում՝ տան տանիքին, փոշին պարուրեց աչքերս։ Ոտքս կաղում էր, ոչինչ չէի տեսնում, միայն հոտառությունս էր տեղը, ու շուտով փլատակների տակից ռունգերս խտտեց Գոռիկի կոշիկների բույրը, բայց կոշիկներից բացի ոչինչ չկար, միայն մի դատարկ պատյան, որ առաջ Գոռիկի մարմինն էր եղել։ Հետո եկան հարևանները, կանաչ շորերով մարդիկ փորեցին-փորփրեցին ու գնացին։ Երեք օր հետո ես մոտակա աղբակույտից գտա Գոռիկի կոշիկները և խնամքով բերեցի այնտեղ, որտեղ, ինչպես կարծում էի, պիտի վեր հառներ մի նոր տուն, ու տունն ունենար դռան մի շեմ։ Ու եթե կա տուն, անպայման կլինեն երեխաներ, ու մեկի անունը հաստատ Գոռիկ կլինի։ Կոշիկներն իհարկե երկար չմնացին, գյուղացիները խնդմնդացին, որոշները լաց եղան, իսկ մեկն էլ ասաց, թե շները թեև հիմար են ու հումորի զգացողություն չունեն, բայց հոգի ունեն, հավատարիմ են ու չեն դավաճանում։
Երբ աշխարհը շուռ եկավ, շատերը գնացին երկինք, գյուղը դատարկվեց ու հուժկու քամին քշեց տարավ ամեն ամեն բան, ես էլ դարձա մի անտեր շուն, կեսկաղ ու կեսկույր թափառական։ Մինչև այն օրը, երբ քամուն ապավինած մի կերպ հասա խրամատ։ Խրամատը մի տեղ է, որտեղ հավաքվում են կանաչ հագած մարդիկ, բոլորը աղմկոտ փայտեր ունեն ու կոչվում են զինվոր։
– Խփենք սրան, շատ չտանջվի,- առաջարկեց մի զինվոր,-դժվար երկար ձգի, վրան հալ չկա, ոչ տեսնում ա, ոչ լսում։
– Տվեք ինձ, ես կպահեմ, շուն ա, կլավանա,- ասաց մեկ այլ զինվոր, ում Աղաս էին կանչում։
Երբ Աղասը գրկեց ինձ և իր ծոցը տարավ, ես Գոռիկի հոտն առա։ Մեր գյուղի հարևանը ճիշտ էր ասում, Գոռիկի հոգին եկել ու պատսպարվել էր Աղասի մարմնում, որ հիմա տաքացնում էր ինձ։ Աղասը ինձ բամբակով ջուր էր տալիս, իր ամանից բաժին հանում, իր ծոցում էլ քնացնում։ Նա իմ նոր տերն էր, ես այլևս անտեր չէի։ Ու մի օր էլ տիրոջ իրավունքով կանչեց.
– Ջոնի, ինձ մոտ։
Ճիշտն ասած իմ նոր անունը անակնկալի բերեց ինձ, թեև իսկական անունս արդեն մոռացել էի։ Իհարկե նման չէր մեր գյուղի շան անուններին, բայց բարեհունչ էր, իմ կարծիքով մեր ազնվացեղ արյունակիցներին հարիր ու տարբերվող։
– Ջոնի, բռնի ռումբը,- կատակում էր Աղասը։
– Ջոնի ինքնաթիռը,- խնդմնդում էր մի զինվոր։
– Ջոնի գռադը,- խաղը շարունակում էր մեկ ուրիշը։
– Գողերն եկան, բռնի շուտ,- հրահանգում էր Աղասը, որ Գոռիկի հոգին էր պատսպարել իր մարմնում։
Բամբակով բերանիս մեջ կաթեցրած ջուրը, Աղասի ամանից կերած ճաշը ու գրկի ջերմությունը ոտքի հանեց ինձ, աչքերիս փառը նահանջեց, ռունգերիս խցանումը բացվեց, կոտրված ոտքս կպավ։ Ապաքինվելուց հետո երկնքից թափվող ամեն ինչի հոտը շան պես զգում էի ու ձենս գցում գլուխս։ Ասում էին մեր բաժին ռումբը ամենալավը ես եմ զգում։ Մի զինվոր կատակում էր իբր սմեռչն ու բայրաքթարը մեր գեներալներից լավ եմ ջոկում։ Զինվորներն ինձ ասում էին փրկիչ, գլուխս պաչում։ Բայց դե փրկիչն ինչքան էլ հաչա, մարդն անզգույշ կենդանի է։ Եթե չի ուզում փրկվել, ոչ մի փրկիչ չի փրկի։ Ամենաշատը պաչում էր Էն զինվորը, որ առաջարկել էր ինձ խփել, իբր շատ չտանջվելու համար։ Մի զինվոր աընդհատ ասում էր, որ պատերազմը խաղ չէ, որ պատերազմը կենաց մահու պայքար է, ուր ամեն ոք, նույնիսկ թափառական մի շուն, ունի իր ուրույն դերը, ու ես հպարտանում էի ներքուստ։ Պատերազմը խաղ էր, թե չէ, չգիտեմ, երկնքում էր, հողի վրա էր, թե այլուր՝ չգիտեմ, բայց մի օր, առանց սեթևեթանքի եկավ ու մտավ մեր խրամատը։ Չհասցրեցի հաչալու փորձ անել իսկ։ Երբ գռադը Աղասին կիսեց, դրեցին ինչ-որ մեքենայի մեջ ու տարան։ Արյունը խփեց գլխիս։ Բերանս առա Աղասի ճտքավոր կոշիկները ու պոկվեցի մեքենայի հետևից։ Եթե Աղասը մեռնի, իր հոգին ի՞նչ կլինի, ում բաժին կհասնի։ Իսկ Գոռիկի հոգի՞ն, որ իր մարմնում էր պատսպարվել։ Բայց մտածելու ժամանակ չկար, պետք էր վազել ու վազել, առանց հետ նայելու։
Այդ պահից սկսվեց մի երկար-բարակ ճանապարհորդություն տարբեր կանաչ մարդկանց հետ, Աղասի հետևից։ Հոտերի միջոցով, ապավինած քամու ողորմածությանը ես գնացի-գնացի ու մի լուսավոր օր մի մեծ լուսատախտակի վրա տեսա ինքս ինձ։ Մի մարդ, որ լրագրող էր, պատմում էր Ջոնիի ոդիսականը, մի շան, որ հարյուրավոր կիլոմետրեր է անցել վիրավոր տիրոջ հետևից ու եկել հասել ամենամեծ քաղաքի ամենամեծ հիվանդանոցի բակը։ Լրագրողն ասում էր, որ շունը բնազդով զգացել է այն մարդկանց, ովքեր շփվել են իր տիրոջ` կամավորական զինվոր Աղասի հետ ու նրանց ոտքերին ու ձեռներին խառնված կտրել-անցել է անհավանական հեռավորությունը։ Լրագրողը չէր պատմում մեր գյուղի մասին, փոշի դարձած մեր տան, Գոռիկի մասին, շեմին մնացած կոշիկների։ Ես ուզում էի գոռալ, որ նման բաներ էլ են աշխարհում կատարվել, բայց միայն մի տխուր կլանչոց էր դուրս թռչում կոկորդիցս։
Հիվանդանոցի բակը դարձել էր իմ երկրորդ տունը, ու դռան մոտ փակցրած նշանը իմ ամենօրյա հաչոցի թիրախը։ Հաչոց, որ գիշերները վերածվում էր մի տխուր ոռնոցի։ Այդ նշանը անխղճաբար գուժում էր, որ կենդանիներին հինանդանոց մտնելը խստիվ արգելված է։ Բայց արգելքները հաղթահարելու համար են, ու քանի որ ես հավատում էի հրաշքներին, այդ հրաշքը պիտի կատարվեր։ Սպիտակ խալաթներով մարդիկ պիտի բացեին դուռը և ներս թողնեին ինձ։ Ես պիտի ատամներիս տակ առնեի հեռու-հեռվից քարշ տված բերած Աղասի ճտքավոր կոշիկները ու հևասպառ սուրայի դեպի նրա հիվանդասենյակը։ Աղասը պիտի մեղմորեն շոյեր գլուխս, քրքրեր վզատակս ու ասեր, որ ես աշխարհի ամենահավատարիմ շունն եմ։ Աշխարհի միակ շունը, որ հումորի զգացողություն ունի։ Ես Աղասից Գոռիկի հոտը պիտի առնեի։ Հետո պիտի պաչեր գլուխս ու խոստանար, որ մինչև կյանքի վերջ միասին կլինենք, ուր էլ գնանք, որպես իսկական մարտական ընկերներ։ Մի բան էլ պիտի ասեր, որ պիտի չհասկանայի։ Պիտի ասեր, որ կոշիկները, լինեն ճտքավոր թե առանց ճիտք, իրեն այլևս երբեք պետք չեն գալու, իզուր էլ բերել եմ։
