Րիչարդ Րորթի | Մարդասեր մտավորականը. տասնմեկ դրույթներ

1989 թվականին տեղի ունեցած «Հումանիտար գիտությունները 1990-ականներին. տեսանկյուններ ազատ արվեստների, հետազոտության և կրթության վերաբերյալ» խորագրով գիտաժողովում հայտնի ամերիկացի նորպրագմատիկ փիլիսոփա Րիչարդ Րորթին ներկայացնում է մի բանախոսություն, որը նախ տպագրվել է գիտաժողովի նյութերի ընտրանիում, ապա տեղ գտել նրա 1999 թվականին հրատարակված «Փիլիսոփայություն և սոցիալական հույս» գրքում: Վերջինս մշակութային և քաղաքական ակնարկների ժողովածու է: Հաշվի առնելով ինչպես վերոհիշյալ գիտական միջոցառման, այնպես էլ գրքի թեմատիկ ուղղվածությունը` միանգամայն բնական է ամերիկացի փիլիսոփայի այս կարճառոտ ակնարկի քննության առարկայի ընտրությունը: Սխալ չի լինի ասել, որ այն որոշ առումով ինքնառեֆլեքսիա է` ծավալված ամերիկյան համատեքստի հետ սերտ առնչության մեջ, և ուրեմն` դրանից մեծապես ներազդված, սուր, գուցե տեղ-տեղ անողոք քննադատական լեզվով: Ուշագրավ է նաև բովանդակության ներկայացման ձևի ընտրությունը. տասնմեկ դրույթներ, որը կարծես հղում է դարձյալ տասնմեկ դրույթներով շարադրված գերմանացի փիլիսոփա Կ. Մարքսի «Դրույթներ Ֆոյերբախի մասին» գործին: Սրանով հանդերձ այս փոքրիկ ակնարկին հաջողվում է շոշափել ու վեր հանել ցանկացած հասարության համար բավական զգայուն հարցեր. հումանիտար գիտելիքի, այդ գիտելիքն արդյունավորողների ու տարածողների, դրանց հասարակական նշանակության ու դրանց հանդեպ հասարակական վերաբերմունքի վերաբերյալ և այլն:

1. Մենք չպետք է փորձենք սահմանել «հումանիտար գիտությունները»` հարցնելով, թե ինչ ընդհանրություն ունեն հումանիտար գիտությունների բաժինները, որ նրանց զանազանում է համալսարանի մնացած բաժիններից: Փոխարենը` կարևոր բաժանարար գիծն այն մեկն է, որ հատում անցնում է բաժիններն ու գիտակարգային միջավայրերը: Այն տարանջատում է մարդկանց, որոնք զբաղված են գիտելիքում ավանդ բերելու նպատակով լավ ըմբռնված չափանիշներին համապատասխանելու գործով, նրանցից, որոնք փորձում են ընդարձակել իրենց սեփական բարոյական մտապատկերները: Այս վերջինները կարդում են գրքեր, որպեսզի զարգացնեն իրենց դատողականությունը, թե ինչն է հնարավոր և կարևոր` կա´մ իրենց` որպես անհատների, կա´մ իրենց հասարակության համար: Անվանենք այս մարդկանց «մարդասեր մտավորականները»: Շատ ավելի այսպիսի մարդկանց հաճախ հայտնաբերում են մարդաբանության, քան թե` դասական լեզուների ու գրականության բաժնում, իսկ երբեմն էլ իրավագիտության դպրոցում, քան թե` փիլիսոփայության բաժնում:

2. Եթե մեկը հարցնի, թե ինչ բարիք են այս մարդիկ գործում, ինչ հասարակական գործառույթ են կատարում, ապա ո´չ «դասավանդումը», ո´չ էլ «հետազոտությունը» շատ լավ պատասխան չէ: Դասավանդման նրանց ըմբռնումը կամ գոնե դասավանդման այն տեսակը, որ նրանք իրականացնելու հույս ունեն, ճիշտ հենց գիտելիքի հաղորդակցումը չէ, այլ ավելի շուտ երեխաներին մտախռով անելը: Երբ նրանք դիմում են արձակուրդի կամ դրամաշնորհի համար, ապա իրենց այսպես կոչված հետազոտական նախագծերի նպատակների ու մեթոդների մասին ստիպված կարող են ձևաթղթեր լրացնել, բայց այն ամենն, ինչ իրականում ուզում են անել, մեկ այլ տիպի անձնավորություն դառնալու հույսով ավելի շատ գրքեր կարդալն է:

3. Ուստի մարդասեր մտավորականների իսկական հասարակական գործառույթն ուսանողների մեջ նրանց իսկ ինքնապատկերացումների և հասարակության վերաբերյալ, որին պատկանում են, կասկածներ ներարկելն է: Այս մարդիկ այն ուսուցիչներն են, որոնք օգնում են վստահ լինել, որ յուրաքանչյուր նոր սերնդի բարոյական գիտակցությունը մի քիչ տարբեր կլինի նախորդինից:

4. Սակայն երբ գործը հասնում է բարձրագույն կրթության համար հանրային աջակցության հռետորաբանությանը, ապա մենք շատ չենք խոսում այս հասարակական գործառույթի մասին: Մենք չենք կարող հոգաբարձուների խորհրդին, կառավարական հանձնաժողովներին և համանման կառույցներին պատմել, որ մեր գործառույթը մտախռով անելն է, մեր հասարակության շրջանում մեղքի զգացում առաջացնելը, նրան հավասարակշռությունից դուրս պահելը: Մենք չենք կարող ասել, որ հարկատուները մեզ գործի են ընդունում վստահ լինելու, որ իրենց երեխաները կմտածեն այլ կերպ, քան` նրանք: Ինչ-որ տեղ հոգու խորքում յուրաքանչյուրը, նույնիսկ միջին հարկատուն, գիտի, որ սա այն իրողություններից մեկն է, հանուն ինչի գոյություն ունեն քոլեջներն ու համալսարանները: Բայց ոչ մեկն իրեն չի կարող թույլ տալ սա բացահայտ ու հանրային կերպով ասելու:

5. Մենք` մարդասեր մտավորականներս, մեզ հայտնաբերում ենք մի դիրքում, որը համանման է «սոցիալական քարոզի» կամ «ազատագրական աստվածաբանության» հոգևորականության, քահանաների և եկեղեցու սպասավորների դիրքին, որոնք իրենք իրենց համարում են, որ տքնում են երկրի վրա Աստծո թագավորության կառուցման համար: Նրանց ընդդիմախոսները նրանց գործունեությունը բնութագրում են` որպես ձախական քաղաքական գործողություն: Նրանք ասում են, որ հոգևորականությանը վճարում են` փոխանցելու Աստծո խոսքը, բայց, փոխարենը, նրանք միջամտում են քաղաքականությանը: Մեզ մեղադրում են, որ մենք վճարվում ենք գիտելիքի մեջ ավանդ բերելու և այն հաղորդակցելու համար, մինչդեռ, փոխարենը, «քաղաքականացնում ենք հումանիտար գիտությունները»: Սակայն մենք չենք կարող ասուհետ նույնքան լրջորեն ընդունել չքաղաքականացված հումանիտար գիտությունների գաղափարը, որքան հոգևորականության շրջանում մեր գործընկերներն են լրջորեն ընդունում ապաքաղաքականացված որևէ եկեղեցու գաղափարը:

6. Մեզանից դեռ ակնկալում են ծիսակարգային մրմնջյուններ, որոնց սովոր են հոգաբարձուներն ու դրամավորող գործակալությունները` մրմնջյուններ «կատարելության օբյեկտիվ չափանիշների», «հիմնարար բարոյական ու հոգևոր արժեքների», «մարդկային կացությամբ առաջադրված հավերժական հարցերի» մասին և այլն, ճիշտ այնպես, ինչպես ազատական հոգևորականությունն իր ուղու մասին պիտի մրթմրթա ավելի վաղ և ավելի պարզ դարաշրջանում գրված համոզմունքների միջոցով: Բայց մեզանից նրանք, որոնք տպավորվել են վերջին մի քանի դարաշրջանների հակապլատոնական, հակաէապաշտական, պատմականացնող, բնականեցնող գրողներով (Հեգելի, Դարվինի, Ֆրոյդի, Վեբերի, Դյուիի և Ֆուկոյի պես մարդկանցով) պետք է կա´մ դառնան ցինիկ, կա´մ էլ պետք է մեր տանջված մասնավոր կառուցարկները զգեստավորեն այս ծիսական արտահայտություններով:

7. Հանրային հռետորաբանության և առաքելության մասնավոր իմաստի միջև այս լարումն ընդհանրապես կաճառը և մասնավորապես` մարդասեր մտավորականներին խոցելի է դարձնում հերետիկոս որսացողների նկատմամբ: Ուիլյամ Բենետի պես սնափառ քաղաքական գործիչները կամ երիտասարդ Ուիլյամ Բաքլիի («Աստվածը և Մարդը Յեյլում» գրքի հեղինակի) կամ Չարլզ Սայքսի («Պրոֆխաբեբայություն» գրքի հեղինակի) պես ցինիկ ժուռնալիստները կարող են միշտ մատնանշել պաշտոնական հռետորաբանության և իրական պրակտիկայի միջև եղած ճեղքերը: Սովորաբար այս հերետիկոսաորսություններն արագորեն դադարում են համալսարանի դասախոսական կազմի համերաշխությանը դեմ հանդիման: Ֆիզիկայի և իրավագիտության պրոֆեսորներին, մարդիկ, որոնց հետ ոչ մեկը չի ուզում վիճել, կարելի է վստահել` համախմբվելու ՀՊԱԸ-ի անդամների շուրջ, որոնք մարդաբանություն կամ ֆրանսերեն են դասավանդում, եթե նույնիսկ առաջինները ո´չ գիտեն, ո´չ էլ հետաքրքրված են նրանով, թե ինչ են անում վերջինները:

8. Հումանիտար գիտությունների մասին ընթացիկ իրարանցման մեջ, այնուամենայնիվ, հերետիկոս որսացողներն ավելի խոցելի թիրախ ունեն, քան` սովորաբար լինում է: Այս թիրախն այն է, ինչ Ալան Բլումն անվանում է «նիցշեականացված ձախություն» (“the Nietzscheanized left”): Այս ձախությունը մի անբնականություն է Ամերիկայում: Անցյալում ամերիկյան ձախությունը խնդրում էր մեր երկրին` հավատարիմ մնալ իր իդեալներին, մարդկային ազատությունն ընդլայնելու ուղով, որ մեր նախահայրերն էին քարտեզագրել, շատ ավելի հեռուն գնալ. այն ուղին, որը մեզ ստրկության վերացումից կանանց ընտրական իրավունքով, Վագների օրենքով և Քաղաքացիական իրավունքների շարժումով առաջնորդեց դեպի ժամանակակից ֆեմինիզմ և միասեռական ազատագրում: Բայց նիշեականացված ձախությունն ասում է երկրին, որ այն փտած է մինչև միջուկը, այսինքն` այն ռասիստական, սեքսիստական, կայսերական հասարակություն է, մեկը, որին մատնաչափ անգամ չի կարելի վստահել, մեկը, որի յուրաքանչյուր արտասանված խոսք պետք է անգթորեն կազմաքանդել:

9. Մեկ այլ պատճառ, որ այս ձախությունը խոցելի թիրախ է, այն է, որ արտասովոր կերպով ինքնասեևեռված ու ներաբնակ են, ինչպես նաև անիմաստ կերպով գերփիլիսոփայականացված: Այն լրջորեն է վերաբերվում Փոլ դը Մանի տարօրինակ ենթադրությանը, որ «գաղափարախոսության և ներառյալ քաղաքականության խնդիրներին կարելի է մոտենալ միայն քննադատական-լեզվաբանական վերլուծության հենքի վրա»: Կարծես այն ընդունում է Հիլիս Միլերի ֆանտաստիկ պնդումը, որ «[մարդկանց շրջանում համընդհանուր խաղաղության և արդարության] հազարամյակը կգար, եթե բոլոր տղամարդիկ ու կանայք դառնային դը Մանի իմաստով լավ ընթերցողներ»: Երբ նրանց հարցնում էին մեր երկրի ապագայի ուտոպիական ուրվագծի համար, նոր ձախականները պատասխանում էին Ֆուկոյի ամենատափակ դիտարկումներից մեկի հանգույն: Երբ նրան հարցրել են, թե ինչու երբևէ ուտոպիա չի ուրվագծել, Ֆուկոն պատասխանել է. «Ես կարծում եմ, որ պատկերացնել մեկ այլ համակարգ, նշանակում է ընդլայնել մեր մասնակցությունը ներկա համակարգում»: Դը Մանը և Ֆուկոն (և Միլերը հիմա) շատ ավելի լավն էին, քան` կենթադրեին այս տարաբախտ նկատառումները, բայց նրանց որոշ հետևորդներ շատ ավելի վատն են: Այս գերփիլիսոփայականացված ու ինքնասեևեռված ձախությունն աջական կողմում գերփիլիսոփայականացված ու ինքնասևեռված շտրաուսականների հայելային պատկերն է: Ժամանակակից ամերիկյան հասարակության հանդեպ երկու խմբերի արհամարհանքն այնքան մեծ է, որ երկուսն էլ իրենք իրենց անզոր են ներկայացնում, երբ գործը հասնում է ազգային, պետական կամ տեղային քաղաքականությանը: Սա նշանակում է, որ նրանք իրենց ողջ էներգիան ծախսում են ակադեմիական քաղաքականության վրա:

10. Ներկայումս երկու խմբերն էլ բեմականացնում են մի կեղծ պայքար այն մասին, թե ինչպես կազմել ընթերցանության ցուցակներ: Շտրաուսականներն ասում են, որ գրքեր որոշելու չափանիշը առանձնահատուկ կատարելությունն է, իսկ նիցշեականցված ձախերը, որ այն անաչառությունն է, այսինքն` կանանց, սևամորթների և Երրորդ աշխարհների հանդեպ անաչառությունը: Նրանք երկուսն էլ սխալ են: Ընթերցանության ցուցակները պետք է կազմվեն այնպես, որ նրբանկատ հավասարակշռություն պահպանեն երկու կարիքների միջև: Առաջինն ուսանողների` նախորդ սերունդները ներկայացնող ու այլ սոցիալական դասերից սերող մարդկանց հետ ընդհանուր հղման կետեր ունենալու կարիքն է, այնպես որ տատիկներն ու պապիկները և թոռնիկները, մարդիկ որոնք հաճախել են Ուայթուոթերում Վիսքոնսինի համալսարան և մարդիկ, որոնք հաճախել են Ստենֆորդի համալսարան, կկարդան շատ նույն գրքեր: Երկրորդն ուսուցիչների այնպիսի գրքեր դասավանդելու հնարավորության կարիքն է, որոնք հուզել են նրանց, հիացրել, փոխել են նրանց կյանքը, քան թե դասավանդելու հանձնախմբի կողմից ավանդված դասընթացի ծրագիր:

11. Կրթության փիլիսոփաները, բարի մտադրությամբ հանձնախմբերը և կառավարական գործակալությունները փորձել են հասկանալ, սահմանել և կառավարել հումանիտար գիտությունները: Այնուհանդերձ, հարցը հումանիտար գիտությունների` բավարար չափով արագ փոխվելու ընթացքը պահպանելն է այնպես, որ դրանք մնան անսահմանելի և անկառավարելի: Այն ամենը, ինչի կարիքն ունենք, որ դրանց այդքան արագ փոփոխվելը պահպանվի, հին ու բարի ակադեմիական ազատությունն է: Հաշվի առնելով հերետիկոս որսացողներին և «քաղաքականացման» նրանց բացականչություններին ուշադրություն չդարձնելու ազատությունը, ինչպես նաև պրոֆեսորների ասիստենտների յուրաքանչյուր նոր խմբի` բաժնի Հին Գվարդիային անտեսելու ու մերժելու ազատությունը, ում պարտական են իրենց աշխատանքով, հումանիտար գիտությունները կշարունակեն լավ մարզավիճակում լինել: Եթե այս օրերին դուք չեք հավանում տեղական անգլերենի բաժնի գաղափարախոսական եղանակը, ապա սպասեք մի սերունդ: Հետևեք, թե ինչ է տեղի ունենում նիցշեականացված ձախության հետ, երբ այն մոտավորապես 2010 թվականի ընթացքում փորձի ինքն իրեն փոխարինել: Ես պատրաստ եմ գրազ գալ, որ այդ տարի անգլերենում փիլիսոփայության ամենապայծառ դոկտորները կլինեն մարդիկ, որոնք, քանի դեռ ապրում են, երբեք չեն ցանկանա լսել «բինար հակադրություն» կամ «տիրապետող դիսկուրս» եզրերը:

Թարգմանությունն ըստ` Richard Rorty, “The Humanistic Intellectual: Eleven Theses,” in Philosophy and Social Hope, Penguin Books, New York, էջեր 127-130:

Թարգմանությունը անգլերենից՝ Նաիրա Մկրտչյանի