Ջուլիետա Կաժոյան | Մեծ հայը

1960 թվականն էր։ Վիլյամ Սարոյանը եկել էր Հայաստան։ Սա նրա երկրորդ այցն էր։ Առաջինը 1935 թվականին էր, երբ լույս էր տեսել նրա առաջին գիրքը, երբ մի քանի ամսում նա դարձել էր Ամերիկայի ամենաշատ ընթերցված, աղմուկ հանած գրողը, երբ ինքը, իր խոսքով դարձել էր «հռչակավոր ու հարուստ»։
Վաթսունականներին Երևանում արտասահմանցի անվանի հայ մտավորականի հանդիպելը հազվադեպ բան էր։ Որքան հիշում եմ, Սարոյանը առաջիններից էր։ Նրանից հետո, ավելի ուշ, հայրենիք պիտի գային Շառլ Ազնավուրը, Մետրոպոլիտեն օպերայի երգչուհիներ Լիլի Չուգասզյանը, Լուսին Ամարան… Մեզ համար նրանք նոր աշխարհ էին, նոր մտածողություն՝ անսպասելի, զարմանալի, հետաքրքիր։
Սարոյանի հետ հանդիպումը տեղի էր ունենալու Արվեստի աշխատողների տանը։
Մեր մեծ հայրենակցին տեսնելու, նրա կենդանի խոսքը լսելու համար նշանակված օրը Մաշտոցի պողոտայի վերջնամասում գտնվող սրահի մուտքի մոտ ստվար բազմություն էր հավաքվել։ Դահլիճն արդեն լեփ-լեցուն էր, ոչ միայն նստելու, այլև կանգնելու տեղ չկար և կազմակերպիչները դռները փակեցին։ Շատերը մնացին դրսում։
Եկավ սպասված պահը. բեմահարթակի վրա ինքն, հռչակավոր գրողը՝ բարետես ու հմայիչ, մուգ գույնի կոստյումով, հայկական սև, թավ բեղերով։
Փոքր-ինչ մտախոհ՝ բարևեց և հետո՝ առաջին խոսքերը. «Ես անոնց հետ եմ, որ դրսում մնացին»։
Ահա այդպես՝ անսպասելի, շիտակ, առանց սեթևեթանքի։
Հիմա՝ տարիների հեռվից, մոռացել եմ՝ հանդիպումը որքա՞ն տևեց՝ մեկ ժա՞մ, երկու՞, բայց հիշում եմ՝ ավարտից հետո պարզվեց, որ դրսում մնացածները դեռ այնտեղ էին ու սպասում էին Սարոյանին։
Հետո դրսում ու ներսում եղածներս նրա հետ տեղափոխվեցինք մոտակա պուրակը, ուր այսօր կանգնած է նրա հուշարձանը, և հանդիպումը երկար շարունակվեց այնտեղ…
Հայաստան գալուց առաջ՝ օգոստոսի վերջին օրը, իր ծննդյան հիսուներկուերորդ տարեդարձը Սարոյանը նշել էր Մոսկվայում. «Մի երգահանի տանն էի, ով նստեց դաշնամուրի մոտ և նվագեց մի փոքրիկ կտոր, որը համադրել էր մի հին հայկական երգից։ Հաճելի էր լսել այդ, մի խառնուրդ՝ տխրության և բարկության, մի քիչ էլ հակված դեպի սերը։ Հենց որ երգահանը դադարեց նվագել, ես ասացի. «Նորից նվագեք»։ Երեսուներեք հոգի էինք երգահանի տանը և որոշ պատճառով ամեն ոք շփոթվեց իմ խնդրանքից։ Բայց երգահանն անմիջապես նորից սկսեց նվագել այդ կտորը, այս անգամ՝ մի տարբերությամբ, նախկինից ավելի լավ էր նվագում, իսկ ես հիսուներկու տարեկան էի և նստած էի այնտեղ մինչև վերջին վայրկյանը։
Հավաքույթից հետո՝ իմ իջևանած հյուրանոցը վերադառնալիս, նկատեցի, որ առավոտվա երկու և կեսն էր։ Քայլում էի Կարմիր հրապարակով, կամրջի վրայով, որովհետև նույն ձևով քայլել էի 1935 թվին, երբ քսանյոթ տարեկան էի։ Ես սիրում եմ քայլել կամրջով՝ նայելով ցած, գետի ջրին։ Ես քայլում էի մինչև լույսը բացվելը և փորձում էի մտածել, թե ինչու էի լաց լինում վերջերս»։
Դժվար չէ ենթադրել, որ այդ օրը, Մոսկվայում, գրողը հյուրընկալվել է Արամ Խաչատրյանի տանը, իսկ երգը, որ նրա ներաշխարհը լաց լինելու աստիճան տակնուվրա էր արել, «Որսկան ախպերն» էր։
Որ այդ երգը և ընդհանրապես մեծ կոմպոզիտորի ստեղծագործությունը նման հուզական ներգործություն կարող են ունենալ հայ մարդու վրա, բնական է։ Բայց զարմանալի է ու դժվար պատկերացնելի այն, որ հայկականության, սեփական ակունքների հետ նման սերտ կապ և որակներ է կրել մի անձնավորություն, որը ծնվել է, հասունացել Ամերիկայում, և որպես գրող ձևավորվել մի միջավայրում, որի ազդեցությամբ շատ ավելի դյուրին կլիներ սեփական լեզուն ու ինքնությունը կորցնելը, քան դրանք պահպանելը։
Ավելին՝ նա ինքն իրեն համարում էր հայ գրող և ոգին, որ մղել է նրան գրելու, հայկականն է, ու իր գրական վաստակի լավագույն տարրը համարում է հենց հայկականությունը։ Ահա այդ կարևորագույն տարրն է, որը մեզ՝ ընթերցողներիս վրա նույն հուզական ներգործությունն է ունենում, ինչն ապրել է ինքը մեր մյուս հանճարեղ հայի հայկականությամբ լեցուն ստեղծագործությունը լսելիս։
Սովորաբար ասում են՝ յուրաքանչյուր մարդ գալիս է իր մանկությունից։ Սարոյանն էլ՝ նույնը, իր ողջ կյանքում այն տանում էր իր հետ։
… Դեռ երեք տարեկան էլ չկար, երբ մահացավ հայրը։ Մայրը՝ ապրուստի միջոց չունենալով, փոքրիկ Վիլլիին, եղբոր և երկու քույրերի հետ տանում է որբանոց։
Առաջին հուշերը որբանոցի կյանքից են։ Իր խոսքով՝ «ցավի, ընկճվածության և մերժման հետ հիշողությունը շուտ է գալիս»։
«Երբ դու զրկվում ես քո հորից՝ նրա մահով, քո մորից՝ պարտադրողաբար, և գտնվում ես տարօրինակ հոտ ունեցող մի տեղ, որ կոչվում է որբանոց, առաջին պատկերը, որ հիշում ես, բաժանմումն է քո մորից։ Դու դեռ երեք տարեկան չկաս, մայրդ հեռանալուց առաջ ասում է. «Դու հիմա մեծ մարդ ես, ամոթ է լաց լինելը»։ Դու իսկույն վերջ ես տալիս քո լացին, ասում ես՝ մայրս իրավունք ունի, ես մեծ մարդ եմ։ Հետո հսկիչն է գալիս, նա սխալ տեսք ունի և քեզ առաջնորդում է դեպի քո նեղլիկ անկողինը»։
«Այդ տուն չէր։ Այդ ոչինչ էր և ոչ մի տեղ։ Բայց այդ մի փոքր ավելի քիչ ոչինչ էր և ոչ մի տեղ, երբ եղբայրս երևաց, և մենք կանգնեցինք ու խոսեցինք։ Իսկ այդ դեռևս ավելի քիչ ոչինչ էր, երբ իմացա, որ երկու քույրերս աղջիկների ննջարանում էին, և մենք տեսնելու էինք նրանց ժամանակ առ ժամանակ։ Ի՜նչ լավ բան է մի փոքր տղայի համար ունենալ մեծ եղբայր։ Ի՜նչ լավ բան է ունենալ երկու մեծ քույր։
Ի՜նչ լավ բան է կիրակի օրերը՝, կեսօրից հետո մորդ մեկ ժամով այցի գալը, նստել խոտերի վրա, սարի լանջին, որ նայում է Սան Ֆրանցիսկոյի ծոցին, և ուտել, ինչ որ մայրդ բերել էր Սան Ֆրանցիսկոյից, որտեղ նա աշխատում էր որպես տնտեսուհի մի լավ ընտանիքի մոտ։ Ի՜նչ անհավատալի բան. բոլորս մի ժամով միասին լինել, տեսնել մեկս մյուսին, լսել խոսակցություն շատ բաների մասին։ Երբ մեծ քույրս հայերեն էր խոսում մորս հետ, հատկապես մեղմ ձայնով։ Ես վստահ էի՝ այդ մի գաղտնի բան կլիներ մեր մասին։ Մայրս լսում էր ուշադիր, հետո մեղմ պատասխանում հայերեն։
Եվ հետո ասում էր անգլերեն. «Վիլլի, դու մանանեխ կուզե՞ս քո ապխտի սենդվիչի վրա»։ Ես տեսնում էի՝ նա քսում էր մանանեխը, փակում հացը և տալիս ինձ։ Հետո ես միայն ուտում էի և ուրիշ ոչինչ»։
Այսպիսի հինգ տարի որբանոցում մնալուց հետո ութ տարեկան Վիլլին եղբոր և երկու քույրերի հետ վերադառնում է Ֆրեզնո։ Ֆրեզնոն փոքրիկ Հայաստան էր։ Այնտեղ էին ապրում Բիթլիսից, Վանից, Մուշից գաղթած բարեկամներն ու հարևանները։
«Ան գիտություն, որ տեսա իմ ծերուկ ժողովրդի մեջ, շատ ծեր չէին՝ 40-50 տարեկան էին, բայց այն ատեն, որ պզտիկ ես՝ ծերուկ կերևան, շատ դուրըս եկավ, շատ սիրեցի։ Շատ սիրեցի իրենց հասկացողություն, սիրեցի իրենց հավատարմություն, և իրենց գիտություն հավաքվեցավ իրենց առակներու մեջ։ Այդ ազդեցություն իմ գրության մեջ մեծ է, ավելի, քան թե ես գիտեմ, որովհետև այդ տեսակ ազդեցություններ, որ կանուխ տարիներեն են, կըլլան մաս մի մարդու վարմունքի»։
Ովքեր էին իր վաղ մանկության տեսած, իր բառերով՝ «բարի, ազնիվ, միամիտ ու աշխատասեր մարդիկ»։
Նախ և առաջ՝ մայրը.
«Մի անգամ տանը նստած՝ կաշխատիմ, կլսեմ, որ մայրս դրացի անգլուհու՝ միսիս Մերիի հետ կխոսի։ Իրար ածուներեն բաներ մը ցույց կուտան, բան մը կխոսին. Մայրս՝ հայերեն, անգլուհին՝ անգլերեն։ Հետո կամաց-կամաց անոնց խոսակցությունն իջավ-իջավ ու մարեց։ Դուռը աղմուկով բացեց մայրս ու ներս մտավ.
– Բարկացած կերևիս,- ըսի։
– Եվ իրավունք ունիմ բարկանալու,- ասաց մայրս,- ինչ տեսակ կին է այս մեր դրացի անգլուհին, երկիրը՝ լուսավոր երկիր, ամեն տեղ՝ գիրք, թերթ, դպրոց, ուսումնարան, քսանհինգ տարի է՝ այստեղ կապրի, ինչու՞ հայերեն չի խոսեր…»։
Արամ քեռին.
«Նշանավոր մարդ է մեր Արամը, այնչափ նշանավոր, որ իր վատ, ծուռ ու շիտակ անգլերենով սկսավ փաստաբանություն ընել։ Առաջին անգամ, երբ գողի մը կպաշտպաներ, ես ներկա էի։ Անանկ հիմար-հիմար բաներ ըսավ, որ ամոթեն մեկ քանի անգամ գետին մտաելա։ Հայ ժողովրդի տանջանք, թուրքական կոտորած, Վան, Բիթլիս, արյուն… Դատավորներ կուլան, ժողովուրդ կուլա, գողն ալ կուլա։ Մենակ ես եմ, որ ինձի կուտեմ, և ինքն է, որ գլխուն կզարնե, կուրծքին կզարնե, սեղանին կզարնե, բայց մտքին մեջ հարկավ կխնդա։ Գողին արդարացուցին։ Այդպես քանի մը դատ շահեցավ։
Կսիրեմ Արամ քեռիս»։
Հետագայում որդին Արամ քեռու անունը կկրի, թոռը հոր՝ Արմենակ Սարոյանի, իսկ դուստրը մեծ մոր՝ Լուսնթագ Կարօղլանյանի անունը։
Լուսնթագ մեծ մոր անունը ամեն տեղ է՝ գրավոր և բանավոր պատմություններում, հայաստանյան հանդիպումների ժամանակ, զանազան հարցազրույցներում։
Ահա «Բաղնիքը» վերնագրով մի պատմություն.
«…Լողանալը մեր հայրենի երկրի ձևով էր ու որոշված Լուսնթագի կողմից, որը մի որոշ ժամանակ մեր լողանալու կառավարողն էր։ Այսպես ասած, մինչև մեր արբունքի տարիքը, նա համառում էր լողացնել եղբորս ու ինձ, երբ որ մեր տանն էր մնում, որը բավական հաճախ էր լինում, որովհետև նա ավելի շատ սիրում էր մորս, քան իր մյուս աղջիկներին։ Ավելի շատ սիրում էր խոսել մորս հետ, հանգիստ կատակներ, հիշողություններ, երգեր, բամբասանք՝ նսեմացնելով ինքնահավաններին ու հիմարներին։ Երբ վերջապես մեր արբունքի տարիքում նա հանկարծ տեսավ դրա ապացույցն ու ասաց. «Այսպես ահա, մի ուրիշ տղամարդ ես, ամեն ինչ ճիշտ իր տեղում, եթե կարելի է ծռվիր առաջ, որ ես չտեսնեմ այդ սարսափելի բանը, երբ քսում եմ մեջքդ»։
«Նրա ձեռքերը կոշտ էին, ուժեղ ու շարժուն, և նա շարունակ քրթմնջում էր աշխարհի մասին և խելոքի ու հիմարի դերը աշխարհում։ Գլուխը երկու անգամ օճառում ու մաքրաջրում էր, հետո մեջքը։ Նա չէր գոհանում մինչև կարմրում էր, հետո հարձակվում էր թևերի ու ձեռքերի վրա, անվերջ մրթմրթալով. «Ամբողջովին ոսկոր ու կաշի, փայտի նման, Թագուհի, ինչո՞ւ նա միս չունի ոսկորների վրա»։ Բայց նա իսկապես չէր սպասում որևէ պատասխան մորիցս, որ խոհանոցից ջուր էր բերում։ Լողանալու տաշտի մեջ, ջրի հատակում կարելի էր տեսնել կեղտը, որը միշտ էլ շատ էր լինում։ Եթե շատ չէր լինում, մեծ մայրս անհանգստանում էր, թերևս կարծելով, որ կորցրել է իր փորձառությունը, որպես աշխարհում ամենահայտնի տղա լողացնող»։
«Մեծ մայրս, երբ իրավամբ ծերացել էր և կարոտում էր Բիթլիսին, նրա միտքը սկսել էր մոլորվել մի քիչ և երբ այցելում էր աղջկան՝ մորս, երբեմն-երբեմն սովորություն ուներ մեղմորեն ասել. «Աղջի, շալդ գցիր, եկ գնանք զբոսնելու աղբյուրի գլուխը, հետո գնանք քրոջդ՝ Սիմայի մոտ»։ Աղբյուրի գլուխը անգլերենով նույնը չի կարող լինել, ինչ որ հայերեն է, դա այն վայրն էր, ուր բոլոր Բիթլիսցիները գնում էին ջուր բերելու և զբոսնելու։
Իսկ մենք Ֆրեզնոյում էինք, ինը հազար մայլ և այնքան շատ տարիներ հեռու Բիթլիսից»։
Սարոյանը ծնված օրվանից էր լսել Բիթլիսի մասին։ Այդ երևակայական քաղաքի մասին պատմող բազմաթիվ էջեր էր գրել և միշտ ուզել է երազը իրականություն դարձնել, իր աչքերով տեսնել այդ քաղաքը, շնչել նրա օդը, քայլել նրա ճամփաներով, որոնցով քայլել են հայրը, մայրը, սարոյանական ամբողջ գերդաստանը դարեր ի վեր։
Ուրախ էր, որ 1964 թվականին վերջապես իրականացավ տարիների իր երազանքը․ «Բիթլիսը գեղեցիկ էր, հրաշալի ու սքանչելի», բայց ինքը նաև շատ տխուր էր, որ Լուսնթագի պատմած «հայությամբ լեցուն Բիթլիսն արդեն տարբեր և դատարկ էր հայութենեն»։
1976-ի հոկտեմբեր ամիսն էր։ Երևանյան հրաշալի աշուն։ Շուկան բերնեբերան լիքն էր հայաստանյան աշնան բարիքներով։ Ընտրում ենք ամենահամեղ, ամենագեղեցիկ մրգերը։ Տեսագրման համար այդ օրերին հեռուստատեսություն էր գալու Վիլյամ Սարոյանը։ Քանի որ տեսագրությունն իրականացնելու էր մեր խմբագրությունը, որոշել էինք թանկագին հյուրին արժանավայել ընդունել։ Տեսակ-տեսակ մրգերից բացի, գնել էինք նաև «Ընտիր» տեսակի հայկական կոնյակ։ Գլխավոր խմբագիր Մանուկ Մնացականյանի աշխատասենյակում փոքրիկ «սեղան» էինք բացել՝ չմոռանալով, իհարկե, գրողի շատ սիրելի թեյը։ Բերել էինք նաև վարդի մուրաբա՝ թեյի հետ անուշ անելու։
Նշանակված ժամին եկավ հյուրը Վահագն Դավթյանի, Մանուկ Մնացականյանի, Ռազմիկ Դավոյանի, գրականագետ Լևոն Մկրտչյանի ուղեկցությամբ և գրողին մոտիկից տեսնել ցանկացող մեր աշխատակիցների հսկայական խմբով։
Փոքր աշխատասենյակը չէր կարող բոլորին տեղավորել։ Հյուրերին հրավիրում ենք սեղանի մոտ։ Սարոյանը նստում է։ Ուղեկից մեր բարեկամները տեղավորվում են քիչ հեռու, մեծահոգաբար մեզ՝ տանտերերիս զիջելով Սարոյանի հետ մոտիկից շփվելու հնարավորությունը։
Մի կողմ քաշված դիտում եմ. Վարպետին առաջին անգամ տեսնելուցս տասնվեց տարի է անցել։ Փոխվել էր։ Մազերն ու փարթամ բեղերը սպիտակել էին, բայց առաջվա պես առույգ էր ու առողջ՝ հայերենի նույն անուշ բարբառը շուրթերին։ Առաջվա պես ու դեռ ավելի հմայիչ ու գեղեցիկ։
Այս անգամ զգացմունքների արտահայտման մեջ ավելի համարձակ էինք, ինքն էլ հարազատորեն ավելի ջերմ ու մատչելի։ Երևի նաև այդ պատճառով էր նրա շուրջ գոյացած այս աղմուկ աղաղակն ու խենթ իրարանցումը։
Գործընկերներս շրջապատել են նրան, բաժակներ են լցնում, անուշեղեն հյուրասիրում։ Սարոյանի կողքին կամ թիկունքին կանգնած՝ լուսանկարվում են։ Հեռուստաընկերության լուսանկարիչ Էդիկ Արաբյանը չխկչխկացնում է սարքը։
Հանկարծ ընկերներս նկատում են, որ ես ասես իրենց հետ չեմ, և ուզում են իրենց երջանկությունից ինձ էլ բաժին հանել, կանչում են, որ միանամ իրենց խմբին։ Մոտենում եմ։ Սարոյանի կողքին դրված աթոռն ազատում են, որ նստեմ։
Մեր թանկագին հյուրը թեյ է խմում՝ վարդի մուրաբան ճաշակելով։ Ասում է՝ շատ է սիրում։ Պատմում է, որ մայրն էլ է պատրաստել, որ սիրում է նաև ընկույզի մուրաբա։
Նստած եմ կողքին։ Փոխվել է նրան նայելու դիտակետս։ Այնքան մոտ եմ նստած, որ «խոշոր պլանով» եմ տեսնում նրա գեղեցիկ կիսադեմը, լայն ճակատը, համաչափ դիմագծերը… Նայում եմ նրան ու ուզում եմ հասկանալ՝ մարդկային հմա՞յքն է ավելի մեծ, թե՞ գրողականը։ Գլուխ չեմ հանում։ Ավելի շուտ՝ երկուսն էլ մեծ են և անսահմա՜ն… Սկսում եմ շոյել քունքից դեպի ետ՝ մինչև վիզն իջնող մազերը։ Հետո չեմ հասկանում, թե ինչպե՞ս եմ համարձակվում համբուրել։ Սրան հաջորդում են առավել անհավանականն ու անսպասելին. այս անգամ արդեն ինքն է շուռ գալիս, պինդ գրկում ինձ և «իսկակա՜ն»՝ շրթունքներից, համբուրում… ներկաների պայթող ճիչերի ուղեկցությամբ։
Համբույրի լուսանկարը, ցավոք, չկա։ Երևի կատարվածից մեր գործընկերն էլ է շփոթվել և մոռացել անելիքը։ «Ուշքի է եկել» և նկարել արդեն հաջորդ պահը, երբ մեր ձեռքի բաժակները իրար զարնելուց հետո արդեն խմում ենք։
Ավաղ չի պահպանվել նաև այդ օրվա տեսագրությունը։ Բարեբախտաբար պահպանվել է նրա հետ զրույցի վերծանված տարբերակը։
Ափսոսում եմ նախ նրա կենդանի պատկերի յուրաքանչյուր անգնահատելի վայրկյանի կորստյան համար, ապա նաև տեսագրության այն հատվածի, ուր Սարոյանը պատմում էր իր զարմիկի հետ Նյու Յորքից մեքենայով Ֆրեզնո վերադարնալիս՝ ճանապարհին հորինած «Արի մեր տուն» (հետագայում Ամերիկայում մեծ հաջողություն վայելած) երգի մասին, ու ինքն էլ կատարում այն.
Իմ տունը, իմ տունը,
Ես քեզ կոնֆետներ կտամ,
Եկուր իմ տունը, իմ տունը,
Ես քեզ խնձոր, սալոր կտամ
Եվ մի ծիրան, հե՜յ։
Իմ գործընկերուհի Էմմա Ափինյանի հետ որոշում ենք Սարոյանին իր հավանած վարդի և ընկույզի մուրաբա տանել։ Գնում ենք «Արմենիա» հյուրանոց, ուր իջևանում էր սիրելի Վարպետը։ Սենյակում մենակ չէ, հյուրերը շատ են և բոլորն էլ ոտքի վրա։ Տարբեր անկյուններում, պատերի տակ, սեղանի վրա երկրպագուների նվիրած գունանկարչական ու գրաֆիկական պատկերներ են, հայկական հուշանվերներ, մրգերով լի զամբյուղներ։ Գրողն իր նշանավոր բաց գույնի անձրևանոցով է։ Կինոգործիչները եկել են «Իմ սիրտը լեռներում է» թատերգության հիման վրա նկարահանած իրենց ֆիլմը դիտելու համար նրան Կինոյի տուն տանելու։
Մեր տարածը դնում ենք սեղանին։ Վարպետն ուրախ ընդունում է նվերը, մոտենում, վերցնում, մեկ առ մեկ նայում, նորից դնում է սեղանին։ Դուրս ենք գալիս։ Ինքը գնում է, բոլորս՝ նրա ետևից։ Աստիճանավանդակի մոտ կանգ է առնում։ Մենք էլ ենք կանգնում։ Սարոյանը վերադառնում է սենյակ։ Ինչ-որ բան է մոռացել։ Հետևում ենք նրան։ Մտնում է, սեղանի վրայից վերցնում է մուրաբաներն ու տեղավորում պահարանի մեջ, փակում պահարանի դուռը և դուրս գալիս սենյակից։ Հիմա արդեն «ամենն իր տեղում է», կարելի է գնալ։
Սարոյանին տեսնելու, նրա հետ շփվելու վայելքը շարունակելու համար, ընկերուհուս հետ որոշում ենք հետևել նրանց։
Կինոյի տան մեծ դահլիճը կիսադատարկ էր։ Ցուցադրությունը հատուկ Սարոյանի համար էր կազմակերպված։ Իր ուղեկիցների հետ նա նստել էր միջին կարգերից մեկի կենտրոնական մասում, ես և ընկերուհիս՝ մեկ կարգ առաջ, փոքր-ինչ դեպի եզրային աթոռերը։ Այնպես որ, նրա յուրաքանչյուր բառ լսելի էր։ Ցուցադրությունն սկսվեց։ Հնչեց Առնո Բաբաջանյանի նույնանուն ներկայացման համար գրած երաժշտությունը։ Սարոյանի արձագանքը չուշացավ՝ «Ասի լավ է»։
Մի առիթով նա ասել է. «Իմ առաջին թատերգությունը՝ «Իմ սիրտը լեռներում է», երգ է»։ Իսկ այդ «երգի» սունդուկյանական բեմադրությունը դիտելուց հետո ասել. «Վարդան Աճեմյանը մեծ տաղանդ է… իմ պզտիկ երազեն մեծ լման բեմադրություն մը շինած է, հավնեցա, հիանալի է…»։
Ֆիլմի ցուցադրության ողջ ընթացքում Սարոյանը ոչ մի բառ չարտասանեց։ Ես էլ ոչինչ չեմ ասելու, թերևս միայն այն, որ ճիշտ կլիներ, եթե ֆիլմի հեղինակները ժամանակին հրաժարված լինեին այն Սարոյանին ներկայացնելու մտքից։ Ինչևէ․ ավարտվեց ցուցադրությունը։ Լռության ու խավարի ծանր րոպեներ…
Հանկարծ ճռռալով բացվում է դահլիճի վերին անկյունի դուռը։ Դրսի լույսը շեղակի մխրճվում է դահլիճի խավարի մեջ։ «Ասի շատ լավ է»՝ Սարոյանը կտրուկ ոտքի է ելնում և շարժվում դեպի դուրս։ Պետք էր տեսնել, թե նա անձրևանոցի փեշերը լայն բացած, ներքին դժգոհությունը հազիվ զսպելով, ինչ արագությամբ էր իջնում աստիճաններով։ Բոլորս հետևում էինք նրան։
Հետո, բուխարիկի սրահում, շրջապատել էինք նրան և երկար զրուցում էինք։ Հարցեր, պատասխաններ ամեն ինչի մասին՝ բացի քիչ առաջ դիտած ֆիլմի։
Այդպես էլ, մինչև վերջ, Վարպետը մեծահոգաբար, հեղինակներին ցավ չպատճառելու համար, խուսափեց իր կարծիքը ուղիղ հայտնելուց։ Նույնիսկ այն ժամանակ, երբ կինոռեժիսոր Գրիգոր Մելիք-Ավագյանը, մատը վերքի վրա դնելով, Վարպետին հարց տվեց ֆիլմի մասին։ Սարոյանը հակադարձեց. «Դուն ըսե, դուն ի՞նչ կարծիք ունիս…»։ Կինոռեժիսորը խուսանավեց։ «Ըշտը դուն պրծար»,- եղավ Սարոյանի արձագանքը։
… Մի օր մայրը խնամքով փաթաթած կապոցի հանգույցները բացել և ողջ պարունակությունը՝ հորից մնացած տետրերն ու ձեռագրերը, դրել է ինը, թե տասը տարեկան Վիլլիի առջև։
Առաջին բանը, որ զարմացրել է որդուն, այն է եղել, որ մայրը այդքան երկար, խնամքով պահել է հոր իրերը։ Չէ՞ որ կարելի էր նաև անօգուտ բան համարել աշխարհից արդեն այդքան երկար ժամանակ բացակայող մի գրողի գործերը պահելը։ Որդուն զարմացրել է նաև, որ մայրը հենց իրեն, ընտանիքի ամենակրտսեր անդամին էր արժանի համարել դրանք փոխանցել։
Տետրերը, ուր հայրը գրառել էր իր բանաստեղծություններն ու տեքստերը, պատրաստել էր իր իսկ ձեռքերով՝ վաճառատանը, փաթեթավորման համար նախատեսված կամ այլ պատահական թերթերից։ Յուրաքանչյուր տետրի կազմին եղել է վերնագիր ու իր՝ հեղինակի անունը՝ Արմենակ Սարոյան։
Կապոցի մեջ, բացի տետրերից, օրագրերից, եղել են նաև գրքեր, որոնցից և ոչ մեկը առնչություն չի ունեցել գրականության, բանաստեղծության հետ։ Այստեղից էլ որդու հետևությունը. թե հայրը երկյուղի ու մեղքի զգացողություն է ունեցել՝ հանկարծ շրջապատն իր բանաստեղծություն գրելը թեթևամտություն ու անլրջություն չհամարի։
«Ես չէի կարող կարդալ հայերեն գրվածները, նայում էի դրանց և փորձում էի հավատալ, որ դրանք նրա լավագույն գրվածքներն էին։ Ես սքանչանում էի, ես սիրում էի հասարակ թուղթը, որ այնքան լավ էր մնացել և որոնք երբեք գրելու համար չէր եղել։ Ես սիրում էի թանաքը, որով գրել էր և բառերն իրենք։ Գեղեցիկ գրությունը, մտածված կերպով իրարից հեռավորությունը և պարզությունը։ Ամեն ինչ, բացի մտքից – անհաջողություն, կորուստ և վախճան։
Նա չէր հաջողել, ես կհաջողեմ։ Երբ որ ինքն ու ես գրում էինք այն ժամանակ, մենք չհաջողեցինք, որովհետև նա մենակ էր, բայց այժմ մենակ չի և մենք կհաջողենք»։
Իր ողջ գիտակցական կյանքում նա այլևս երբեք չբաժանվեց հորից։
Ահա 33 թվականին տպագրած մի բանաստեղծություն, որ հոր հանդեպ տածած սիրո, ցավի ու կարոտի ճիչ կարելի է համարել։

ՎԱՆԱ ԼԻՃ

Օ՛, Վանա լիճ, օ՛, դու ներցամաքում մեր ծով,
Քեզ նայել է հայրս իր հայացքով հրկեզ,
Մեր հին ցեղի արյան որդիական փորձով
Ազնիվ մեր աղոթքը միավորում է մեզ։
Իմ արյանն է անցել այն սրբազան դողը,
Որ ցնցում էր հորս նրա արյան եռքում՝
Երբ նա տոչորվելով անմարդկային ցավից,
Ստիպված էր լքել իր հայրենի հողը,
Գնալ դեպ արևմուտք՝ պոկված իր անցյալից։
Օ՛ լիճ, մորմոքների մեր սուրբ խորհրդանիշ,
Ուժգնացող ցավի ակունք դու մեր անքուն,
Թեև հայրենիքից հայրս գնաց ընդմիշտ,
Թեև մահացել է,
Բայց ես նրա ջահել ուրվականն եմ կանգուն։
Եվ կանգնած է նա միշտ ծովում զով մշուշիդ
Ուրվականի դիմաց կարոտի բեռի,
Ողբում, լաց է լինում անձրևիդ հետ, մուժիդ,
Օ՛ լիճ, և՛ ավազան սգի, և՛ ցավերի ։
Հոր հետ էր ամենուրեք, անգամ ստեղծագործելիս։

«Նստած եմ իմ սենյակում, ապրում եմ կյանքս ու գրամեքենագրում։ Իսկ կողքիս հայրս է, որ այս աշխարհը լքել է այնքան տարիներ առաջ։ Երկու թե երեք վայրկյանը մեկ նայում եմ նրա տրտում դեմքին, ուզում եմ իմանալ, թե ինչ է նա այս ամենի մասին մտածում։ Սա հայելու մեջ նայելու պես է, որովհետև տեսնում եմ անձս։ Ես գրեթե այն տարիքին եմ, երբ նա լուսանկարվել էր, և ես ունեմ ճիշտ այն բեղերը, որ ուներ նա այն ժամանակ։ Ես պաշտում եմ այս մարդուն»։
1928 թվականին քսան տարեկան Վիլյամ Սարոյանը հորեղբայր Միհրանից պարտք վերցրած 200 դոլարով գնում է Նյու Յորք։
«Գնացել էի այնտեղ, որովհետև գաղթական էի։ Բոլոր գաղթականները գնում են Նյու Յորք։ Հայրս գնաց Նյու Յորք, ես ինչու՞ չպիտի գնայի։ Գնացի այնտեղ, որպեսզի կատարելագործեմ իմ գրելաոճը»։
Նյու Յորք հասնելուն պես պարզվում է, որ պայուսակը կորել է։ Նրան փրկում է Լուսնթագ մեծ մոր հնարամտությունը՝ ունեցած գումարը թոռան հագուստի ներսի կողմում կարելը։
Նյու Յորք հասնելու հաջորդ օրն իսկ փոստահեռագրատանը աշխատանք է գտնում։ Առավոտյան 6-ից մինչև ժամը 3-ը աշխատանքի էր, իսկ երեկոյան գնում էր գրադարան գիրք կարդալու։ «Եթե հանրային գրադարանի բոլոր գրքերի հեղինակները գտել էին, թե ինչ ձևով գրեն, ես նույնպես պետք է գտնեմ այն»։
Մի օր, Նյու Յորքում, ձյան տակ շրջելիս, ընկերոջն ասել է. «Փիթ, ահա ոճ, մի իսկական ոճ, ձյան իջնելը ամենաընտիր ոճն է, որ տեսել եմ և եթե սովորեի գրել այն ձևով, որ ձյունն է իջնում, ես հռչակ ու հարստություն վաստակած կլինեի»։
Այսինքն՝ երազել է գրել այնպիսի թեթևությամբ, ինչպես ձյան փաթիլն է երկնքից իջնում՝ անբռնազբոս, խաղաղ ու ներդաշնակ հոսողությամբ։
Նա հասել է իր երազանքին։ Հենց սկզբից, առաջին իսկ տողից իր գրավիչ կախարդանքով բռնում է ձեռքդ ու հանդարտ թեթևությամբ տանում իր լուսավոր ու սիրով լեցուն աշխարհը։
«Ասում են՝ ընտանեկան երջանկությունն ամեն ինչի վերջն է։ Ասում են՝ տղան ամուսնանում է աղջկա հետ, այդ արդեն բոլորն է, վերջը։ Բայց մի՛ հավատաք դրան, այդպես չէ, ամենևին էլ վերջը չէ, այլ սկիզբը, ոչ մի բան չի սկսվում, քանի դեռ տղան չի ամուսնացել աղջկա հետ, քանի դեռ սա չի հղիացել ու չի սկսել փթթել օրեցօր, քանի դեռ տղայի սիրտը բերնեբերան չի լցվել սիրով նրա հանդեպ ու նրա ներսում սաղմնավորվող կյանքի հանդեպ ու ողջ շրջապատի հանդեպ։ Դա միայն սկիզբն է և ոչ թե վերջը։ Երբ տղան ու աղջիկը պատկանում են իրար, երբ նրանք միասնություն են կազմում, միայն այդ ժամանակ էլ սկսվում է իսկական կյանքը, և նա ծայր ու վախճան չունի, և բնական է՝ այստեղ չի կարող ոչ մի վախճան լինել, քանի որ նրանք միասին են ու կազմում են մեկ ամբողջություն, քանզի դա բնական է, դրանում է ողջ էությունը, ողջ աղմուկ-աղաղակը դրա պատճառով է, այդ մահն էր, որ ծնկի հարված ստացավ հետույքին, այդ կյանքն է սլանում, թափահարելով թևերը։ Ծնունդը վրա հասավ, դրախտ է երկրի վրա, ամեն ինչ երգում է ու պարում, գետակը ծիծաղում է, օվկիանոսը երջանկությունից ափերից դուրս է եկել, քամին համբույրներով է դիմավորում բոլորին, երկինքը բաց է արել իր գիրկը, ծառերը պարում են երջանկությունից, քարը երկարաձիգ ղողանջում է, գիշերը հեռանում է քնքուշ շշուկով՝ ջինջ օրն է ծագում։
Եթե կգտնվեն մարդիկ, որոնք ձեզ կասեն, թե ընտանեկան երջանկությունը վախճանն է, եթե կասեն, թե դրանից մարդիկ բթանում են, թե դա ոչ մի լավ բան չի տալիս – ո՛չ ուժ, ո՛չ գիտելիքներ – մի՛ հավատաք, նրանք երջանկություն չեն ճաշակել։ Եթե նրանք ձեզ կասեն՝ համբույրները հիմարների բաժինն են, պատասխանեցեք՝ դա սուտ է։ Եթե ձեզ կասեն՝ պաշտումը հիմարների բաժին է՝ անվանեցեք նրանց շանորդիներ ու ասացեք, որ ստում են։ Ձեզ կասեն՝ քնքշությունը թուլություն է, իսկ դուք պատասխանեցեք՝ դուք տղամարդ չեք։ Ձեզ կասեն՝ ցավը բարձր է վայելքից, պատասխանեցեք՝ ո՛չ ուղղակի ընդհակառակն։ Լավը սկիզբն է։ Վատը դեռ վախճանը չէ, դա պարզապես խոչընդոտ է։ Ինչ որ ճշմարիտ է, անմահ է։ Ոչ մի բան այնպես ճշմարիտ չէ, ինչպես սերը։ Սերը ամեն ինչի գագաթնակետն է, բարձրագույն մեծությունը, եզակի ու միակ։
Սիրեցեք աստծուն։ Սիրեցեք կնոջը ձեր։ Սիրեցեք որդուն ձեր։ Սիրեցեք մերձավորին ձեր։ Սիրեցեք թշնամուն ձեր – այդ շանորդուն – սիրեցեք ինչ ուզում է լինի։ Հնարավորություն տվեք թշվառին ուղղվելու՝ սիրեցեք նրան»։
Հատվածը «Վեսլի Ջեկսոնի արկածները» վեպից է։ Պարզ ու բնական, թեթև ու անշտապ, ինչպես «ներշնչելն ու արտաշնչելն է» (Սա Սարոյանի պատմվածքների երկրորդ ժողովածուի վերնագիրն է)։ Պարզությունը պարզունակը չէ, ոչ էլ թեթևությունը թեթևը, ներգործուն ինչպես հանճարեղ երաժշտություն։
«Եթե կա գրող, ուրեմն կա գրելաոճ, և որ գրողն ինքը ավելի մեծ կարևորություն ունի, քան գրելաոճը»։
Ամենակարևորը գրողն ինքն է և իր ինքնությունը։ Սարոյանը չի կարող իր «ինքնության մասին մտածել հայությունից դուրս։ Սա ինձ համար այնքան հիմնական է, որքան առաջին կայծը կյանքի։ Ես պարտական եմ ամեն բան այն անպատմելիին, որ մեր յուրաքանչյուրի ներսում է և որ գալիս է յուրաքանչյուրի էությունից՝ և՛ ընտա-նիքի մի մասից, և՛ հողի մի մասից, և՛ մշակույթի մի մասից»։
Այսինքն՝ նա չի դավաճանել ինքն իրեն, իր ընտանիքին, իր արմատներին, իր ինքնությանը, իր «ես»-ին, իր հորն ու մորը։ Տերն է նրանց հիշատակների, տերն է իր նախահայրերի, տերն է իր ծերուկների ու նրանց պատմությունների։ Տերն է որդու և դստեր, տերը կորցրած Բիթլիսի, իր տոհմի և ազգի, իր մշակույթի, իր արմատների և նրանց լեզվի… Հիմա արդեն ընդմիշտ ու հավերժ՝ վկա նրա գրական ողջ ժառանգությունը։
Գրեցի այս տողերն ու հիշեցի մեր մյուս հանճարեղ գրողի՝ Հրանտ Մաթևոսյանի Սարոյանի մասին գրած խոսքը, որը տարիներ անց որպես նախաբան պետք է դրվեր իր կողմից կազմած Սարոյանի երկերի ժողովածուում։
1994 թվականին, երբ «Երևան» հեռուստաֆիլմերի ստուդիայի պատվերով Վիլյամ Սարոյանի մասին ֆիլմ պետք է նկարահանեի, խնդրանքով դիմեցի Հրանտին խոսք գրել այդ ֆիլմի համար։
Գրեց։ Արժանի ու վայել խոսք՝ մեծ գրողը մեր մյուս մեծության մասին։ Սարոյանի մասին մեզանում երբևէ գրված բացառիկ, եթե չասենք ամենալավագույն տեքստը։
Մեջբերեմ մի հատված.
«Եվ թեպետ մարդկության երթը այսօր բռնակալների ու խաբեբաների, անճարակների ու հավակնոտների, գծուծների ու ոխակալների, պատենավորների ու անպաշտպանների, հաղթողների ու պարտվողների նույն ծանր թափորն է, ինչ էր իր արևային ջերմ ու տևական կենդանությամբ. – բայց մոցարտյան մի սիմֆոնիա, խաղաղ արև-անձրևի մի տարի այդ թափորի վրա, մի Վիլյամ Սարոյան մեկ և նույն այդ թափորի մեջ՝ բավական են, որ մայր բնության խորհուրդը բարի և մարդկային երթը շքերթ կոչվեն»։
Առաջին անգամ այս խոսքը ամբողջությամբ տպագրվեց «Գրական թերթ»-ում Հրանտ Մաթևոսյանի՝ 60-ամյակին նվիրված համարում, փոքրիկ ծանուցումով՝ «Խոսք գրված Ջուլիետ Կաժոյանի ֆիլմի համար»։ Շոյված եմ, նաև հպարտ, որ այս մնայուն արժեքի ստեղծման գործում իմ փոքրիկ մասնակցությունը կա։
Հեռուստատեսությունում իմ երկար աշխատանքային տարիների ընթացքում բազմաթիվ անգամ եմ անդրադարձել մեր մեծագույն գրողի կյանքին ու ստեղծագործությանը, սակայն «Վերջին հարցազրույցը» անվանումը կրող վավերական պատումը առաջինն ու ամենապատասխանունն էր, որովհետև եթեր էր գնալու՝ Վիլյամ Սարոյանի աճյունը մայր հողին հանձնելու օրը՝ 1982 թվականի մայիսի 29-ին։ Հաղորդմանը նախապատրաստվել եմ այն պահից, երբ Սարոյանի կտակից հայտնի դարձավ, որ իր աճյունի մի մասը խնդրել է հուղարկավորել Հայաստանում՝ իր նախնիների հողում։
Հաղորդման սցենարը գրելիս, ցուցադրական նյութեր՝ վավերագրական կինոժապավեններ, անգլերեն և այլ լեզուներով հրատարակված գրքեր, Սարոյանի կյանքին, հատկապես ընտանիքին և մանկությանը վերաբերող լուսանկարներ հավաքելիս շատշատերի օգնությանն եմ դիմել։ Եվ տարիների այս հեռավորությունից, թեև ոմանք արդեն մեզ հետ չեն, իմ խորին երախտապարտությունն եմ ուզում հայտնել, որ օգնել են ինձ՝ այդ նվիրական օրը, մեծ հայի հիշատակին ձոնված հաղորդումը դարձնել արժանավայել ու ներկայանալի։ Իմ խոնարհումն եմ ուզում բերել լուսանկարիչ Պողոս Պողոսյանին, ով իր սարոյանական հարյուրավոր լուսանկարների նմուշներից անշահախնդիր թույլ տվեց ընտրել ցանկացածս լուսանկար, ցանկացածս քանակությամբ։ Սիրով ուզում եմ հիշել Խորեն Աբրահամյանին, Սոս Սարգսյանին, Գուժ Մանուկյանին, որոնք Սարոյանի ստեղծագործությունների վարպետ մատուցմամբ զարդարեցին եթերը։
Ուզում եմ մեծագույն երախտագիտությունս հայտնել շատ սիրելի Հրանտ Մաթևոսյանին, որի փոխադրության շնորհիվ, հեռուստադիտողի համար այդ օրն առաջին անգամ հնարավոր եղավ հնչեցնել Սարոյանի հանճարեղ «Հայը և հայը» պատմվածքը։
Կանցնեն տարիներ։ Կգան Սարոյանի վիթխարի տաղանդի նոր երկրպագուներ և իրենց համար յուրովի կբացահայտեն մեծ գրողին ու կհասկանան, որ նրա պարզ, դյուրամատչելի, առաջին հայացքից հեշտ թվացող գրավչության ներքո իրականում անքննելի, զարմանալի, հաճախ նաև հակասական ու բարդ մի հսկայական աշխարհ կա պահված։
«Թերևս այն ամենը, ինչ գրել եմ, աղոթք է եղել ու թեպետ այսքան տարի գրելուց հետո որոշ բան պիտի սովորած լինեի, այնուամենայնիվ չգիտեմ՝ ինչպես գրեմ։
Ուզում եմ գրել ամեն ինչի մասին, բայց չգիտեմ որտեղից սկսել։ Իհարկե, տեսած կլինեք մարգագետիններում աճող փոքրիկ սպիտակ ծաղիկները, ի՞նչ կասեք նրանց մասին։ Նրանց չեմ կարող անտեսել, չէ՞։ Իսկ եթե ուզենամ նրանց մասին էլ գրել, որտեղ տեղավորեմ, անուններն անգամ չգիտեմ։ Ես օգնություն չեմ խնդրում, պարզապես ուզում եմ իմանաք, թե որքան դժվար է գրել ամեն ինչի մասին։ Մի օր փորձեք, կհասկանաք, թե ինչ եմ ուզում ասել։
Գուցե արդեն փորձե՞լ եք։
Ծանր է, չէ՞։»
Մեջբերումս սարոյանական իմ ամենասիրելի տողերից է։ Ընդհանրապես Սարոյանին ընթերցելը գերագույն վայելք է։ Անգամ նրա պատկերը լուսավոր ու ջերմ ազդակներ կարող է հաղորդել հոգուդ։ Էլ ի՞նչ ասես այն մարդկանց մասին, որոնք այս աշխարհում երջանիկ պատահականությամբ ծնվել ու հայտնվել են այնպիսի մի վայրում, որ հնարավոր է եղել տեսնել և նույնիսկ ավելին՝ շփվել նրա կենդանի գոյության հետ։
… Իմ մասնագիտությունն ինձ երջանիկ պահեր շատ է պարգևել։ Այդ օրն էլ դրանցից մեկն էր։ Տեսագրում էինք Վիլյամ Սարոյանին։ Հարցազրույցը վարում էր Վահագն Դավթյանը։ Ինձ էր բախտ վիճակվել նստել վահանակի մոտ, ընտրել ամենահարմար կադրերը և սեղմել անհրաժեշտ կոճակը։ Տեսագրության պատասխանատուները՝ ստեղծագործական և տեխնիկական ողջ կազմը շատ լավ գիտակցում էին, թե ինչ բացառիկ անձնավորության հետ գործ ունենք, որ տարիներին պահ տրվելու համար էր այդ տեսագրությունը, որ հաջորդ սերունդները նաև դրա հիման վրա պետք է պատկերացում կազմեին իրենց մեծ հայրենակցի մասին։
Այդ հարցազրույցը մի շքեղ ներկայացում էր, որի գլխավոր հերոսն ինքն էր՝ մեծն Սարոյանը։ Նա դա հասկանում էր նաև որպես մեծագույն դրամատուրգ և այդ ներկայացումը դարձնում էր տեսարժան ու գրավիչ։
Գերագույն հաճույք էր հետևել նրա մտքի ընթացքին, սրամիտ պատմություններին։ Հարցազրույցը վարող սիրելի բանաստեղծը, երբեմն հայտնվում էր ինքնամոռաց դիտորդի ու ունկնդրի վիճակում։
Մեկ ժամից ավելի տևողությամբ այս տեսագրությունը նախևառաջ բացառիկ է մեծագույն գրողի հայերեն խոսքով։ Բովանդակային իմաստով թանկ է նրա յուրաքանչյուր միտքը, անհրաժեշտ բառեր փնտրելու համար նրա յուրաքանչյուր դադարը։
Այնուամենայնիվ կառանձնացնեմ ինձ համար առավել ամենանախընտրելի հատվածները։
Նախ՝ Հրանտ Մաթևոսյանի մասին իր խոսքը, նրան համաշխարհային համբավի մեծագույն գրողների շարքին դասելը։
«Դուք ունիք այստեղ ահագին անձնավորություն մը, գրության մեջ աշխարհային, Հրանտ Մաթևոսյան, որ որևէ ազգ այստեղ լավ պատմություն գրող չկա։ Եվ անոր գրություն կնորոգե խորունկ ձևով, հայոց մասնակցել մարդկանց պատմության մեջ։ Ուրիշ մեկ մը ուրիշ ազգեն Հրանտ Մաթևոսյանի պես չի կրնա գրել, ինքը հայություն կգրե և այդ հայություն անանք ճշմարիտ է, որ ես թարգմանության մեջ՝ կարդացած անգլերեն, կզարմանամ, կուրախնամ և հպարտ կզգամ։
Շատ մը գրագետներ ունինք, բանաստեղծներ ունինք, պիտի ներեք ինձի, որ ես ամեն մեկեն քիչ մը կարդացել եմ թարգմանության մեջ, բայց այն ուժ, որ անհրաժեշտ, ահագին է կտեսնիմ, որ Հրանտ Մաթևոսյանի մեջ է։ Եվ կուրախնամ, որովհետև ազգ մի պիտի ընդունիք ասի՝ ազգ մի կգիտցվի աշխարքի մեջ, երբ որ արվեստը այն տեսակ ահագին կըլլա, այն ատեն ազգն ալ օտարի մտքի մեջ կմեծնա»։
Մեծագույն երջանկություն է ապրողներիս համար գիտակցել, որ այս խոսքերը ինքը՝ Հրանտ Մաթևոսյանն էլ է լսել։
Իր ինքնության մասին Սարոյանը բազմաթիվ անգամ է խոսել, տարբեր առիթներով և տարբեր հարցազրույցների ժամանակ։ Դրանք պահպանվել և մեզ են հասել գրավոր տեսքով։ Այս մեկն ուրիշ է, անգնահատելի, ինքն է խոսում, այս պահին և հայերեն։
«Սկսենք առաջվնե։ Ես միշտ հայ գրող եմ եղել, միայն իմ լեզուն անգլերեն է եղել։ Իմ գրություն չպիտի կրնար պատահեր, եթե ես չուրախնայի իմ հայությունով։ Շատ մը գրագետներ կճանչնամ եվրոպական և ամերիկական, որ հայ են, բայց իրենք կարևորություն չեն տար իրենց հայ ըլլալուն, ադի կպատվիմ, ամեն մարդ տարբեր է։
Ես միշտ մոտ եղած եմ իմ ընտանիքին, որ Սարոյաններն են, Կարօղլանյաններն են, Բիթլիսցիներուն, Մշեցի-վանեցիներուն, ընդհանուր Հայաստանին և Սովետական Հայաստանին վերջ միշտ մոտ զգացեր եմ այս քար, որ մեր ազգն է, այս ջուր, այս արև, այս ժողովուրդ։
Պիտի չկրնաս ըլլաս, ով որ ես, եթե մաս մը ըլլալը ուրանաս։ Պիտի չկրնաս լման հոգի ըլլալ, եթե ուրանաս մաս մի։ Չեմ գիտեր ինչ պատճառով, ըսենք թե ժամանակին հայ ըլլալը իմ ծննդի քաղաք Ֆրեզնո-Կալիֆորնիա, այդ տեսակ ուրախ ընդունված բան մը չէր։ Ան ժողովուրդ, որ հոն էին, հայեր վար կդնեին։ Եվ ադի ազդեցություն ունեցավ իմ վրաս, թե ես ձեր սխալ վար դնել չեմ ընդունիր և ես ձայնով ձեզի լուր կուտամ, թե ես այն ազգեն եմ, որ դուք վար կդնեք, ես հայ եմ։
Ես ըսի չուրանամ պիտի իմ հայություն։
Ուրեմն ես ահագին պարտք ունիմ իմ ընտանիքիս, հայ ազգ ու պատմություն, որ շարունակվել է հայ հող մի տեղ, որ Սովետական Հայաստանն է։ Չունենալ այդ ուժեր, ես դժվար պիտի գտնեի իմ գործ ընել»…
Որոշել էի հեռուստատեսությունում գտնվելու առիթն օգտագործել նրան կրկին հյուրասիրելու համար։ Նախապես տնից տարել էի թեյի պարագաներ, իհարկե, իմ թխած գաթան և աշնանային մրգեր։
Տեսագրությունից հետո բարձրացանք իմ աշխատասենյակը։ Սարոյանը հարցրեց անունս։ Ես, որ իմ ողջ կյանքում անվանս հետ երբեք հաշտ չեմ եղել, պահանջ-վածից ավելի անկեղծանալով՝ պատասխանեցի. «Վարպետ, անունս չեմ հավանում»։ Շատ զարմացավ՝ «Ինչո՞ւ, ի՞նչ է»։ Պատասխանեցի իրեն համար հարմար, փոքր-ինչ ձևափոխումով՝ «Ժուլիեթ»։ Միանգամից ուրախացավ. «Շատ լավ է, հայերը Շեքսպիրին շատ կսիրեն, ես ալ Վիլյամ եմ»։
Այդ օրվանից, մինչև նրա Հայաստանից մեկնելը, երկու անգամ էլ եմ հանդիպել, և նա անունս հիշում էր։
Շատ էր զարմացել փաթեթավոր թեյահատիկների վրա. «Սա ինչ հարմար բան է»։ Դեմ էր դրանց միանգամյա օգտագործմանը. «Ինչո՞ւ, կարելի է նորեն օգտագործել»։ Վահագն Դավթյանի հետ հազիվ էինք զսպում մեր ծիծաղը։ Իսկ ինքը շատ լուրջ էր և անկեղծ իր կարծիքի մեջ։
Փոքրիկ հյուրասիրությունն ավարտվեց։ Բոլորս էլ գոհ էինք ու շնորհակալ։ Սենյակից դուրս գալուց առաջ ես սեղանից մի նուռ վերցրի ու տվեցի Սարոյանին, ինքն էլ իր հերթին, մի տանձ՝ ինձ։
Միջանցքում հեռուստատեսության աշխատողների մի խումբ սպասում էր Սարոյանին։ Մեր լուսանկարիչ Էդիկ Արաբյանը դարձյալ իր գործին էր։ Ես և Վահագն Դավթյանը հեռվից դիտում էինք։
Մեր սիրելի բանաստեղծը, Սարոյանի բնորոշմամբ՝ «իմ աղբար Վահագնը», Հայաստանում նրա հիմնական ուղեկիցներից էր և առաջին անգամ չէր, որ ականատես էր Սարոյանի շուրջ նման բազմության ինքնաբուխ գոյության։
Նրա հետ շփվելը արվեստի տոն էր, լույսի ու բարության տոն։ Ինքն էլ՝ արվեստի կատարյալ ստեղծագործություն, բնության հրաշալիք, մեծ ու բարի, ազնիվ ու իմաստուն, փառահեղ ու գեղեցիկ։ Համոզվելու համար կարելի է դիտել Սարոյանի անհամար խմբակային լուսանկարները՝ համատարած, ի սրտե, անկեղծ ու անմոռաց բերկրանք։
Նույն բանը հիմա էր։
Բոլորը նկարվում էին, իսկ ես՝ ոչ։ Սարոյանը նկատեց ու դիմեց լուսանկարչին՝ «Ինձի Ժուլիեթի հետ առանձին նկարե»։
Նկարվում ենք. Վիլյամ Սարոյանն ու ես։ Նա իմ տված նռով, ես՝ իր նվիրած տանձով։ Սիրտ պատռող ուրախություն չի հորդում այս նկարից. մի խաղաղ ջերմութ-յուն կա ու անհատնում կարոտ։
Այս լուսանկարն ամեն անգամ ինձ արթնացնում է հուշերի թմբիրից ու հաստատում, որ նրա հետ կապված յուրաքանչյուր պահ երևակության արդյունք չէ, այլ իրականություն, որ պատահել է ինձ հետ։
Այս օրերին իմ գործընկերներ Արմեն Հովհաննիսյանն ու արձակագիր Մանուկ Մնացականյանը որոշել էին մկրտել իրենց երեխաներին և կնքահայր կարգել ոչ ավելի, ոչ պակաս՝ Վիլյամ Սարոյանին։
Եկեղեցուց՝ կնունքի արարողակարգից հետո, հավաքվել էինք Մանուկենց տանը։ Հիմնականում սուրբ մեռոնով օծված երեխաների ընտանիքի անդամներն ու բարեկամներն էին։ Փոքրաթիվ հյուրերի թվում այդ անմոռանալի հավաքույթին ներկա էի նաև ես՝ իմ ընտանիքով հանդերձ։
Դժվար չէ պատկերացնել հոգեվիճակն այն ծնողների, որոնք երեխա են կնքել և որոնց կնքահայրը համաձայնել է դառնալ մեր մեծագույն հայը, կամ ապրումներն այն տանտերերի, որոնք իրենց հարկի տակ հյուրընկալել են նրան։ Ներկաների մասին ի՞նչ ասեմ, պետք է մասնակցեինք այդ խնջույքին և մեծ գրողի սեղանակիցը լինեինք։ Ի դեպ, սեղանակից բառը ուղիղ իմաստով ամենից շատ ինձ էր վերաբերում ողջ երեկոյի ընթացքում ես նստած էի Սարոյանի կողքին։ Վերջինս նույնպես իրեն շատ լավ էր զգում։ Ուրախ հումորով մասնակցում էր ընդհանուր զրույցին, արձագանքում իրեն ուղղված հարցերին, իր հասցեին ասված մեծարման խոսքերին։ Կում-կում օղի էր խմում, հաճույքով օգտվում սեղանի համեղ ուտեստներից, դրանց մասին կարծիք հայտնում։ Հայտնի բան է. Սարոյանը հայկական ազգային ճաշատեսակների գիտակ էր և դրանք արժանի գնահատել գիտեր։ Հաճույքով ճաշակում էր հատուկ իր համար իմ թխած գաթան։ «Իմ մայր գաթա տվեց Նաջարի Լևոնին, և Նաջարի Լևոն ըսավ. «Մամի, քու գաթան համով հաց է»»։ Սա էլ՝ «պզտիկ» պատմություն իր կողմից։
Հրաշալի միջավայր, հետաքրքիր զրույց, կենացներ, երգ-երաժշտություն։ Հնչում էր Սերգեյ Կարապետյանի դուդուկը, Արմեն Հովհաննիսյանն էր նրան հրավիրել։ Սակայն անմոռանալին այն պահն էր, երբ Մանուկի հայրը՝ երկար տարիների մանկավարժ, համակրելի մի մարդ, ձեռքն առավ շվին ու նվագեց «Հովվի կանչը»։ Երբ քար լռության մեջ այդ հրաշալի կատարումն ավարտվեց, Սարոյանին բացատրեցինք, որ այս նվագով հայկական լեռնաշխարհում հովիվները հմայում և իրենց շուրջն էին հավաքում ոչխարներին, գառներին ու ուլերին… Սարոյանը բացականչեց. «Երանի այդ ոչխարներեն մեկն ես ըլլայի»։
Անվերջանալի էին Սարոյանին ուղղված հարցերը։
– Վարպե՛տ, Ձեր անսահման բարի գրականությունը օգնու՞մ է, որ աշխարհը բարի դառնա։
– Չեմ գիտեր, ե՛ս կբարիանամ։
– Վարպե՛տ, ամերիկյան գրականության ամենամեծ գրողն ո՞վ է այսօր։
– Ըշտը, պիտի ըսեմ, որ ե՛ս եմ։
Նման մի պատասխան, ավելի ընդարձակ, Սարոյանը տվել էր Կարիկ Պասմաճյանի հետ հարցազրույցում. «…իբրև հրատարակված մի գրող, ես դիմացել եմ 41 տարի։ Հրատարակված գործերս միայն նկատի առնելով՝ ես գոհ եմ և կարծում եմ, որ դրանք իրենց ամբողջականությամբ կարող են կանգնել բոլոր ժամանակների մեծերի կողքին։ Ես կարող եմ նաև անանձնական լինելով ասել, թե հիմա կամ որևէ այլ ժամանակ, որ մարդիկ գիրք են կարդալու, ոչ մի գրող ինձ չափ իրավունք չունի մտածելու, թե ինքը պիտի կարդացվի ավելի, քան ես։ Ես հավատում եմ իմ այս խոսքերին»։
Այդ օրվա հուշերից բացի, մի թանկագին մասունք էլ ունեմ։ Երեկոյի վերջում՝ Սարոյանի մեկնելուց հետո, սեղանից վերցրել եմ Սարոյանի օղու բաժակը, որի վրա մինչև այսօր իր մատնահետքերը կան։
1981 թվականի մայիս ամսվա առաջին օրերն էին։ Մելիք-Ադամյան փողոցի կառավարական շենքի նիստերի դահլիճում Հայաստանի գրողների միության համա-գումարն էր։ Լեփ-լեցուն դահլիճ, նշանակալից ու հանդիսավոր։ Այսքան տարիների հեռվից հիշում եմ անգամ, որ հիմնական զեկուցողը Վահագն Դավթյանն էր, և որ շատ բուռն քննարկում էր ընթանում։ Հանկարծ կարծես շարժումը կանգ առավ, սկզբում շշուկով, հետո ավելի հաստատուն, սև գույժը հոսեց դահլիճի միջանցքներով ու բոլորին առավ իր հորձանքի մեջ. Սարոյանը անբուժելի, ծանր հիվանդ է… օրերի հարց է…
Իր վերջին հայաստանյան հարցազրույցում խոստացավ, որ «1980-ին պատճառ մը պիտի գտնեմ, որ վերադառնամ», հետո ավելի մանրամասնեց՝ «թունել, որ պիտ երթա Սևանա լիճ, այդ առթվին ես կուզեմ գամ, որ տեսնիմ այդ ջրեր, որ կուգան Սևանա լիճ, որ այգեպաններուն ջուր բերեն»։
Խոստացավ 80-ին, բայց «վերադարձավ» երկու տարի ուշացումով՝ աճյունասափորով։
Նույն այդ 78 թվականի հարցազրույցը ավարտեց՝ «Կուզեմ, կփափագիմ ըսել ցտեսություն, և շնորհակալություն, և խաղաղություն, ինչպես որ բարեկամություն, ինչպես որ ամբողջ աշխարհ կփափագի ունենալ»։
Համամարդկային, խորը բովանդակային իմաստ պարունակող այս բառերն արտասանում էր փոքր-ինչ հումորով, նույնիսկ իր սեփական անձի հանդեպ հեգնանքով, ասել ուզենալով, որ այնքան էլ մեծ նորություն չէ ասելիքը, միևնույն ժամանակ դրանք տևական դադարներով, իրարից անջատելով՝ հատկապես դրանց նշանակությունն էլ ավելի կարևորելու համար։
Վերջում ավելացրեց. «Եվ լռություն, մանավանդ լռություն…»։
Թախծոտ հայացքով ու մեղավորի մանկական ժպիտով, վերջին բառերն արտասանելուց հետո թեքվեց դեպի Վահագն Դավթյանը, գուցե հասկացնել կամենալով, որ դրանց մեջ խորը, հավերժության, ինչպես նաև համլետյան հնչերանգներ կան…
Նրա կյանքի վերջին տարիների և օրերի մասին մանրամասներ շատ ավելի ուշ պետք է իմանայինք, մահվանից հետո։
Դեռևս 79 թվականին էր հայտնաբերվել, որ Սարոյանը հիվանդ է քաղցկեղով։ Չնայած մտերիմների խնդրանքին ու պնդմանը՝ բուժումն անհապաղ սկսելու, նա հրաժարվել էր և մեկնել Փարիզ։ Վերադառնալուց հետո՝ 81-ի ապրիլի 22-ին, հարազատները նրան գտել են տանը, անգիտակից վիճակում, և տեղափոխել են հիվանդանոց։ Պատմում են, թե վերջին օրերին դուստրը՝ Լյուսին և որդին՝ Արամը, որոնք երկար տարիներ հոր հետ բացարձակապես ոչ մի կապ չեն ունեցել և հոր բնավորությունն իմանալով՝ վախ են ունեցել, որ նա իրենց չի ընդունի, այնուամենայնիվ, այցելել են մահամերձ ծնողին և, բարեբախտաբար, հայրն ընդունել է նրանց։
Չափազանց հուզիչ է մեծ գրողի Զաբել քրոջ դստեր՝ Ժակլինի պատմածը, որը հիվանդասենյակում Սարոյանի կողքին է գտնվել վերջին գիշերը. «Բացվեց առավոտը։ Արևն իր ճառագայթներով ողողեց սենյակը, և նա բացեց աչքերը։ Ես մոտեցա նրան, սեղմեցի նրա ձեռքը ափիս մեջ և ասացի. «Բարի լույս, քեռի Բիլլ։ Այսօր երկուշաբթի է, մայիսի 18-ը, առավոտյան յոթն է։ Արևը շողում է երկնքում, հրաշալի օր է»։
Նա շարժեց շրթունքները, ցանկացավ ինչ-որ բան ասել, բայց չկարողացավ։
– Դու կարիք չունես խոսելու, դու արդեն ասել ես ամեն ինչ, – ասացի ես։
Մի հատիկ արցունք քամվեց նրա աչքից և սկսեց գլորվել այտի վրայով։ Ես վերցրի թաշկինակը և խնամքով չորացրի այն։
– Մենք սիրում ենք քեզ, – ասացի ես, – դու շուտով տուն կվերադառնաս և ամեն ինչ լավ կլինի…
Այդ պահին նա այնքան խաղաղված ու երջանիկ թվաց ինձ։ Ես մտածեցի՝ ավելի լավ է դայակին կանչեմ։ Երբ վերադարձա նա այլևս չկար…»։
Մահվանից օրեր առաջ Associated Press-ից հեռաձայնել էին իրեն և հարցրել, թե կուզե՞ր անել որևէ հայտարարություն, պայմանով, որ հրապարակվեր մահվանից հետո։ Սարոյանն ասել էր՝ «Ամեն մարդ պետք է մեռնի։ Բայց ես միշտ կհավատայի, թե ինձի համար բացառություն մը պտի ըլլար։ Հիմա… Ի՞նչ…»։
…1978 թվականի նոյեմբերի 6-ն էր։ Հաջորդ օրը հանրապետության հրապարակում հոկտեմբերյան հեղափոխությանը նվիրված ամենամյա շքերթը դեռևս չսկսած, լուսաբացին, Սարոյանը պետք է դուրս գար «Արմենիա» հյուրանոցից և մեկներ Հայաստանից։
Որոշել էի վերջին անգամ անպայման տեսնել նրան։ Թխեցի նրա սիրելի գաթան ու կարկանդակներ, և երեկոյան գնացի հյուրանոց։ Մուտքի մոտ, ի ուրախություն ինձ, հանդիպեցի Հրանտ Մաթևոսյանին և միասին բարձրացանք վեր՝ Սարոյանի մոտ։ Այնտեղ էին արդեն Վահագն Դավթյանը, Սփյուռքի կոմիտեի նախագահ Վարդգես Համազասպյանը, Զորի Բալայանը և էլի մի քանի հոգի։ Բոլորը ոտքի վրա էին։ Պարզվեց՝ հավաքվել էին Վարպետի պատվին հրավիրված հրաժեշտի խնջույքին մեկնելու։ Շտապում էին։
Հենց ինձ տեսավ՝ ուրախացած ձայնեց. «Ժուլիեթ, արի, տես ի՞նչ պիտի քեզ ցուցունեմ»։ Մտանք հարևան սենյակը։ Տարբեր տեղերում մեկնելու համար պատրաստ իրեր էին դրված։ Մոտեցանք փոքրիկ սեղանին։ Կիսաբաց մաշված պատյանի մեջ գրամեքենան էր, կողքին իրար վրա դարսված թերթեր։ Դրանց արանքից թափանցիկ, մոմլաթե մի թղթապանակ հանեց ու բացեց։ Նախորդ անգամվա, բոլոր կողմերից պոկրտված, կլոր գաթայից մնացած փշրված մի կտոր՝ «Տե՛ս, հետս կտանիմ»… Գաթայի փոքրիկ կտորը դրել էր իրենից մշտապես անբաժան, ամենաթանկ իրի՝ գրամեքենայի հետ, և հիմա ճիշտ ժամանակն էր իմ ու իմ պատրաստած գաթայի հանդեպ իր վերաբերմունքը հայտնելու համար։
Ես էլ, ձեռքիս բերածը սեղանին դնելով, հանեցի նախօրեին հեռուստատեսությունում արված մեր լուսանկարն ու խնդրեցի մակագրել։ Բոլորս սպասում էինք։ Սարոյանը գրեց. «Քաղցր, թանկագին Ժուլիեթ, կարծում եմ, որ նրա գաթան ամենահամեղն է, որ ես երբևէ կերել եմ. Վիլյամ Սարոյան, նոյեմբեր 6, 1978, Երևան»։
Հետո, թանկագին նվերը վերցրած, բոլորի հետ դուրս եկանք սենյակից։
Իր նշանավոր անձրևանոցը հագին՝ չկոճկված, արձակ, ինքն էր առաջնորդում բոլորիս։ Աստիճաններով արագ իջնելիս մի պահ կանգ առավ, շրջվեց մեզ ու. «Գժռոտված եմ, գիտե՞ք ինչ ըսել է «գժռոտված» »։ Պատասխանում ենք։ Շարունակում է. «Ամբողջ օրը դուրս չէի եկել սենյակես»։ Մի վայրկյան հետո նորից է կանգնում։ Ընդառաջ է գալիս միջին տարիքի մի մարդ՝ ծղոտե զամբյուղը ձեռքին՝ աշնանային ընտիր մրգերով լիքը՝ խաղող, տանձ, խնձոր, ընկույզ… «Պարո՛ն Սարոյան, Ձեզ համար եմ բերել, ճանապարհին կուտեք»։ Ուրախացած վերցնում է։ Չգիտի ի՞նչ անել։ Կողմնորոշվում է։ Նորից աստիճաններով վերև է գնում։ Սպասում ենք։ Մոտենում է միջանցքում նստած հերթապահին, պահ է տալիս նրան ու նույնքան արագ վերադառնում։
Վերջապես հյուրանոցից դուրս ենք գալիս։ Ուղեկցողերից մեկը ցույց է տալիս այն մեքենան, ուր ինքը պետք է նստի։ Շտապ նստում է։ Դուռը փակվում է։ Մյուսներն էլ են նստում մեքենաները։ Ես կանգնած եմ իր մեքենայի կողքին։ Անելիքս չգիտեմ։ Մի բան գիտեմ՝ հիմա մեքենան կշարժվի ու ես այլևս, գուցե և էլ երբեք չեմ տեսնի նրան։ Հանկարծ բացվում է մեքենայի դուռը, Սարոյանը դուրս է գալիս, մոտենում ենք իրար ու գրկախառնվում… Այդպես հրաժեշտ են տալիս հարազատ ու միմյանց համար շատ թանկ մարդիկ։
Սարոյանի հետ իմ վերջին հանդիպումն էր…
Օրեր անց պետք է հանդիպեի Հրանտին, ու նա ասեր ինձ՝ Սարոյանը հրաժեշտի երեկոյին հարցրել է իրեն. «Ժուլիեթին ինչո՞ւ մեզ հետ չբերինք»։