Ստոկհոլմ, 7 դեկտեմբերի 2012 թ.
ԱՍԱՑՈՂԸ
Շվեդիայի ակադեմիայի հարգելի՛ անդամներ, տիկնայք և պարոնայք.
Բոլոր ներկա գտնվողները հեռուստատեսության կամ համացանցի միջոցով, թերևս, այս կամ այն չափով արդեն պատկերացում ունեն Գաոմայի` Չինաստանի հյուսիս- արևելքում գտնվող իմ հեռավոր հայրենիքի մասին: Գուցե տեսել եք իննսունամյա հորս, ավագ եղբայրներիս ու քույրերիս, կնոջս, աղջկաս և թոռնուհուս, ով արդեն մեկ տարեկան չորս ամսական է: Սակայն այն մարդուն, ում մասին ամենաշատն եմ մտածում այս պահին` մորս, դուք այլևս չեք տեսնի: Շատերը կիսեցին իմ փառքը այս մրցանակը ստանալուց հետո, շատերը, բացի մայրիկիցս: Նա ծնվել է 1922 թվականին և մահացել 1994ին: Թաղեցինք նրան դեղձենու այգում՝ գյուղից դեպի արևելք: Անցյալ տարի ստիպված էինք գերեզմանը տեղափոխել գյուղից ավելի հեռու, քանի որ այդ տեղով պիտի անցներ երկաթգիծը: Քանդելով գերեզմանը` տեսանք, որ դագաղն արդեն փտել է, և մորս աճյունը խառնվել է հողին: Այլևս ոչինչ չէր մնում անելու, քան գերեզմանի հողից խորհրդանշական մի մաս տեղափոխել նոր վայր: Հենց այդ ժամանակ զգացի, որ մայրս հողի հետ ամբողջություն է դարձել, և որ դիմելով հայրենի հողին` դիմում եմ հենց մորս:
Ես նրա ամենակրտսեր որդին եմ:
Առաջինը, որ հիշում եմ մանկությունից, այն է, թե մեր միակ թերմոսով ինչպես էի գնում համայնքի ճաշարան` տաք ջուր բերելու: Կիսաքաղց լինելուց նվազ էի, ճանապարհին թերմոսն ընկավ ձեռքիցս ու կոտրվեց: Սարսափելի վախեցա և ամբողջ օրը թաքնվեցի խոտի դեզի մեջ: Երեկոյան լսեցի, որ մայրս կանչում է ինձ, դուրս եկա դեզի միջից` պատրաստ ծեծվելու: Բայց մայրս չապտակեց ինձ, անգամ չբարկացավ: Նա միայն թեթևակի հարվածեց գլխիս ու ծանր հոգոց հանեց:
Ամենատանջալի հիշողությունս․ մորս հետ գնացել էինք հանրային ցորենի արտ` հասկ հավաքելու: Երբ հայտնվեց պահակը, բոլորը ցաքուցրիվ փախան: Մայրս իր փոքրիկ ոտքերով չէր կարողանում արագ շարժվել, լողլող պահակը հասավ նրան ու այնպես ապտակեց մորս դեմքին, որ նա տապալվեց գետնին: Հետո վերցրեց մեր հասկերը և շվշվացնելով հեռացավ: Մայրս նստել էր գետնին, շրթունքից արյուն էր հոսում, նրա դեմքի հուսահատությունը երբեք չեմ մոռանա: Շատ տարիներ անց շուկայում հանդիպեցի այդ պահակին, արդեն ալեհ եր ծերունու, ուզում էի նետվել ու վրեժխնդիր լինել, սակայն մայրս ետ պահեց ինձ. «Որդիս, այս ծերունին բոլորովին էլ նա չէ, ով հարվածեց ինձ»,- հանգիստ ասաց մայրս:
Խոր մխրճվել է հիշողությանս մեջ ևս մի բան: Աշնանակեսի տոնն է, և մայրս պելմենի էր եփել, յուրաքանչյուրիս` մեկ ափսե: Կեսօրին, երբ բոլորս նստել էինք սեղանի շուրջ, մեր տան դարպասներին մոտեցավ մի տարեց մուրացկան: Նրանից ազատվելու համար կես աման բատատ (քաղցր կարտոֆիլ) տվեցի: «Ինքներդ պելմենի եք ուտում,վրդովվեց նա, իսկ ինձ՝ ծերուկիս, բատատ եք հյուրասիրում, էս ի՜նչ տեսակ մարդիկ եք»: Այդ պահին բարկացա. «Մենք ինքներս էլ տարին ընդամենը մի քանի անգամ ենք պելմենի ուտում, այն էլ` մի փոքրիկ ափսե, մի՞թե դրանով կկշտանաս: Շնորհակալ եղիր, որ բատատ ստացար, իսկ եթե դուրդ չի գալիս, չքվիր»: Բայց մայրս կշտամբեց ինձ ու իր պելմենիներից մի ափսեի մեջ լցնելով` տվեց մուրացկանին:
Ինքս ինձ ամենից շատ մեղադրում եմ այն հիշարժան դեպքի առիթով, երբ օգնում էի մայրիկիս կաղամբ վաճառել, և կամա թե ակամա հաշվի մեջ խառնեցի մի տարեց գնորդի` մեկ ցզ յայո, տասը կոպ եկանոց: Վերահաշվելով շահույթս` գնացի դպրոց: Տուն վերադառնալով` մորս գտա ամբողջովին արցունքների մեջ, իսկ նա հազվադեպ էր արտասվում: Մայրս չսկսեց նախատել ինձ, այլ հազիվ լսելի արտաբերեց. «Ես ամաչում էի քո փոխարեն, որդի՛ս»:
Տասներկու-տասներեք տարեկան էի, երբ մորս մոտ բացահայտվեց թոքերի լուրջ հիվանդությունը: Սովի, հիվանդության և ուժից վեր աշխատանքի պատճառով մեր ընտանիքի համար սկսվեցին ծանր, մռայլ օրեր, և այլևս ոչնչի հույս չկար: Համակվում էի զազրելի կանխազգացում ներով, ինձ թվում էր, թե ցանկացած պահ մայրս կարող է վերջ տալ իր կյանքին: Աշխատանքից վերադառնալով` առաջին հերթին բարձր ձայն էի տալիս մորս, և երբ նա արձագանքում էր, հոգուս վրայից ասես քար էր ընկնում: Իսկ երբ չէր պատասխանում, ահաբեկված սկսում էի փնտրել նրան և՛ կողաշենքում, և՛ այնտեղ, ուր ցորենն ենք աղում: Մի անգամ տակնուվրա անելով ողջ տարածքը և չգտնելով մորս՝ նստեցի բակում ու սկսեցի հեկեկալ: Այդ պահին նա հայտնվեց ցախի կապը մեջքին և շատ վշտացավ իմ պատճառով: Ես չէի կարող խոստովանել իմ վախերի մասին, սակայն նա ասես տեսնում էր իմ ամբողջ ներքինը. «Մի՛ վշտացիր, որդիս, ասաց նա, թեև կյանքում ոչ մի ուրախ բան չկա, բայց մինչև դժոխքի տիրակալը չկանչի ինձ, ոչ մի տեղ չեմ կորչի»:
Ես այնքան էլ գեղեցիկ չեմ ծնվել: Իմ անդուր արտաքինի պատճառով գյուղում շատ հաճախ ծաղրուծանակի էի ենթարկվում, իսկ դպրոցում` նաև բռունցքի հարվածներ ստանում կռվարար համադասարանցիներիցս: Երբ արցունքների մեջ կորած տուն էի գալիս, մայրս սկսում էր մխիթարել ինձ. «Դու ամենևին էլ անճոռնի չես: Մի՞թե քիթ կամ աչք չունես: Ձեռքերդ ու ոտքերդ տեղում են, ո՞ւր է այստեղ անճոռնիություն: Իսկ եթե բարի գործեր կատարես, նույնիսկ այլանդակը գեղեցիկ կդառնա»: Իսկ հետո, երբ տեղափոխվեցի քաղաք, անգամ պատահում էր, որ կրթված մարդիկ էին ծիծաղում արտաքինիս վրա թե թիկունքի՛ցս, թե երեսի՛ս: Բայց հիշում էի մորս խոսքերն ու հանգիստ ներողություն խնդրում:
Մայրս անգրագետ էր և շատ էր հարգում նրանց, ովքեր կարդալ գիտեին: Մենք դժվար էինք ապրում և հաճախ չգիտեինք, թե վաղն ինչ ենք ուտելու, բայց նա երբեք չէր մերժում գիրք կամ գրենական պիտույքներ գնելու իմ խնդրանքը։
Մի անգամ, երբ շուկա եկավ մի հեքիաթասաց, նրան լսելու համար ծլկեցի՝ մոռանալով հանձնարարված աշխատանքի մասին, և մայրս դժգոհ մնաց ինձից։ Նույն օրը երեկոյան, երբ նա ձեթի ճրագի ներքո կարկատում էր մեր շորերը, չդիմացա ու սկսեցի պատմել լսածս։ Սկզբում լսում էր անհամբերությամբ, քանի որ, ըստ նրա, ասացողները անլուրջ մարդիկ են ու զբաղվում են անարժան գործով. ի՞նչ բարի բան կարող են ասել նրանք: Բայց կամաց-կամաց իմ պատմությունները սկսեցին հետաքրքրել նրան, և այդ օրվանից շուկայի օրերին ինձ ոչինչ չէր հանձնարարում. դա շուկա գնալու և ինչ-որ նոր բան լսելու լուռ համաձայնություն էր: Մորս իր բարության դիմաց երախտապարտ լինելու, ինչպես նաև հիանալի հիշողությամբ փայլելու համար ես կենդանի ու պատկերավոր վերապատմում էի նրան ցերեկը լսածս:
Շուտով ինձ այլևս չէին բավարարում ասացողների պատմությունները պարզապես շարադրելը, ու ես սկսեցի դրանք ծաղկեցնել: Վերափոխում էի մորս ճաշակով, ձևավորում սյուժեն, երբեմն անգամ փոխում էի վերջաբանը: Արդեն միայն մայրս չէր, որ լսում էր ինձ, իմ լսարանում ընդգրկվել էին նաև ավագ քույրերս, մորաքույրս և նույնիսկ տատիկս: Պատահում էր` լսելով հերթական պատմությունը` մայրս խոր անհանգստությամբ ասում էր` ոչ այն է դիմելով ինձ, ոչ այն է խոսելով ինքն իր հետ. «Ի՞նչ կդառնաս, որդիս, երբ մեծանաս: Մի՞թե շատախոսությամբ ես վաստակելու օրվա հացդ»:
Ես հասկանում էի, թե ինչն է նրան անհանգստացնում, որովհետև մեր գյուղում ասող-խոսող երեխաներին չէին գնահատում, կարծում էին, թե նրանք մի օր փորձանք կբերեն թե՛ իրենց, թե՛ իրենց ընտանիքի գլխին: Մանուկ հասակում մասամբ ինձ նման էր փոքրիկ շատախոսը «Ցուլերը» պատմվածքից, ում գյուղում տանել չէին կարողանում: Մայրս հաճախ պատժում էր ինձ շատախոսելու պատճառով, նա հավատում էր, որ ես կլինեմ քչախոս, ճիշտ երեխա, ում վրա կարելի է հույս դնել: Սակայն իմ մեջ արթնացավ ոչ միայն խոսելու ապշեցուցիչ ունակություն, դա նաև ինչ-որ բան ասելու անհաղթահարելի ցանկություն էր, ինչը, անկեղծ ասած, անվտանգ չէր: Պատմողի իմ ընդունակությունները մորս ուրախություն էին պարգևում, բայց միևնույն ժամանակ նրան տանջում էին խոր կասկածները:
Ասացվածքն ասում է. «Ավելի հեշտ է տեղաշարժել լեռները կամ շրջել գետի հունը, քան փոխել մարդու էությունը»: Չնայած ծնողներիս ջերմեռանդ հորդորներին, շատախոսելու բնածին հակվածությանս չեմ դավաճանել, այստեղից էլ, կարծես իբրև ծաղր ինքս իմ հանդեպ, անունս` Մո Յան: Նախնական դպրոցը ես այդպես էլ չավարտեցի, ծանր աշխատանքի համար դեռ շատ փոքր էի, ուժերս չէին հերիքում, ուստի ինձ համար որոշված էր` տավարն արածացնել խոտածածկ գետի ափին: Կովերին ու այծերին քշելով դպրոցի դարպասների կողքով` տեսնում էի բակում խաղացող նախկին համադասարանցիներիս, և ամեն անգամ սիրտս պարուրվում էր թախիծով: Դա ստիպեց ինձ խորապես տոգորվել այն մտքից, թե որքան ծանր է մարդու, անգամ երեխայի համար կոլեկտիվից կտրվելը:
Ես թողնում էի խնամքիս տակ գտնվողներն արածեն ափին, ծովի պես անծայրածիր երկնքի ներքո, ուր, որքան կտրում էր աչքը, ձգվում էր մարգագետինը, ու չկար ոչ մի շնչավոր էակ շուրջը, ուր չէր հնչում մարդկային խոսքը, և միայն թռչունների դայլայլն էր լսվում: Ես միայնակ էի ու տխուր: Պառկում էի խոտերին ու նայում, թե ինչպես են ծուլորեն լողում ճերմակ ամպերը, և գլխումս բազմաթիվ արտասովոր մտքեր էին ծնվում: Մեր կողմերում բազմաթիվ պատմություններ էին պտտվում հրաշագեղ կանանց վերածվող աղվեսների մասին: Ես պատկերացնում էի, թե ահա ուր որ է կհայտնվի այդ գեղեցկուհիներից մեկը, որպեսզի ինձ հետ միասին արածացնի տավարը, սակայն նա այդպես էլ չէր հայտնվում: Թեև մի անգամ հենց քթիս առաջ թփուտների միջից դուրս թռավ հրաշեկ մի աղվես: Այնպես վախեցա, որ թրմփացի գետնին: Վաղուց արդեն նրա հետքն էլ չկար, իսկ ես դեռ նստել ու դողում էի: Երբեմն պպզում էի կովի կողքին` տեսնելով իմ շրջված արտացոլանքը նրա աչքերի լազուրում, զրուցում էի երկնքի թռչունների հետ` նմանակելով նրանց ճռվողյունը, իսկ երբեմն էլ հոգեկան ապրումներս պատմում էի ծառերին: Բայց ո՛չ թռչունները, ո՛չ ծառերը ինձ ուշադրություն չէին դարձնում: Տարիներ անց, երբ արդեն գրող էի, շատ երևակայական մտքեր այն տարիներից ընդգրկվեցին իմ գրքերում: Շատերը մեծարում են ինձ հզոր պատկերավորության համար, իսկ որոշ գրասերներ էլ հույս ունեն, որ կբացահայտեմ այդ ունակությունը ձեռք բերելու գաղտնիքը: Ես կարող եմ միայն դառը քմծիծաղել:
Ինչպես ասել է Լաո Ցզին` հնագույն Չինաստանի մեծ իմաստունը. «Հաջողության մեջ թաքնված է անհաջողությունը, դժբախտությունը կարող է վերածվել երջանկության»: Մանուկ հասակում կիսատ մնաց ուսումս, մի բան էլ ավելի` իմացա` ինչ է սովն ու մենակությունը, տանջվում էի գրքի պակասից, և այդ ամենի պատճառով, նախորդ սերնդի գրող Շեն Ցունվենյուի նման, վաղ տարիքում շփվեցի կյանքի հսկա գրքի հետ: Հեքիաթասացին լսելու համար շուկա կատարած իմ այցերը հենց այդ վիթխարի գրքի էջերից մեկը դարձան:
Ինձ չհաջողվեց սովորել դպրոցում, մխրճվեցի մեծերի աշխարհը, և սկսվեց կյանքը ճանաչելու երկար ուղին, որն սովորում էի լսելով: Երկու հարյուր տարի առաջ իմ հայրենի վայրերում հայտնվել է Պու Սունլինը, մեծագույն տաղանդավոր ասացող, և մեր գյուղերում շատերը, այդ թվում նաև ես, նրա ստեղծած ավանդույթների շարունակողն ենք: Ուր էլ որ լինեի` բոլորի հետ միասին աշխատեի դաշտում, արտադրական մեծ բրիգադի գոմում կամ ախոռում, թե պառկած լինեի տաք կանայի վրա տատիկի ու պապիկի հետ և նույնիսկ, երբ օրորվում էի եզներով լծված սայլի վրա, ամենուր իմ ականջներում հնչում էին անհավանականորեն բազմաթիվ պատմություններ. ոգիների և փոխակերպուկների մասին կախարդական ավանդազրույցներ, պատմական ասքեր` հետաքրքիր ու գրավիչ: Այդ զրույցները, որոնք խիստ կապված էին մեր վայրերի բնությանը, ընտանիքների ու ցեղերի պատմությանը, իմ մեջ իրականության սուր զգացողություն էին արթնացնում: Նույնիսկ երազում չէի կարող պատկերացնել, Շեն Ցունվեն ճապոնացի գրող, քնարական արձակի հեղինակ, ով մեծ ուշադրություն է հատկացնում դասական ավանդույթներին, ստեղծագործության մեջ հոգեկան ազատության կողմ նակից Պու Սունլին նովելիստ Շանդունից, հեղինակն է հանրահայտ «Նոթեր արտասովորի մասին» ժողովրդական հեքիաթների ու լեգենդների հիման վրա գրված ֆանտաստիկ նովելների ժողովածուի ջեռուցվող պառկելատեղ ավանդական չինական տանը որ կգա մի օր, և այդ ամենը նյութ կդառնա իմ հորինվ ածքների համար: Այն ժամանակ ես պարզապես փոքրիկ տղա էի, ում խենթորեն դուր էին գալիս այդ պատմությունները, ով զմայլված լսում էր այն ամենը, ինչ պատմում էին: Այն ժամանակ ես, անկասկած, թեիստ էի և հավատում էի, որ շուրջն ամեն ինչ հոգի ունի: Վիթխարի ծառի հանդեպ ես կարող էի հարգանք տածել: Թվում էր՝ թռչունը կարող է ամեն վայրկյան վերածվել մարդու, իսկ անծանոթի տեսնելիս սկսում էի կասկածել` արդյո՞ք մարդու փոխակերպված կենդանի չէ: Երեկոյան, երբ աշխօրի ավարտից հետո տուն էի վերադառնում վիթխարի արտադրամասից, համակվում էի անասելի վախով, և համարձակության համար վազում էի ու բղավոցով երգում: Այդ ընթացքում ձայնս կտրվել էր, խռպոտել, և իմ համագ յուղացիների համար հավանաբար հեշտ չէր լսել այդ ամենը:
Այդպես քսանմեկ տարի ապրեցի իմ գյուղում` այդ ընթացքում ուրիշ ոչ մի տեղ չլինելով Ցինադոյից, ուր մի անգամ գնացի գնացքով ու քիչ էր մնում կորչեի սղոցարանի հսկայական կույտերի մեջ: Երբ մայրս հարցրեց, թե ինչ տեսա Ցինադոյում, տխուր խոստովանեցի` ոչինչ, միայն անտառի դարսակույտեր: Բայց Ցինադո կատարած հենց այդ ուղևորությունն իմ մեջ անհագ ցանկություն առաջ ացրեց հեռանալ հայրենի վայրերից ու տեսնել աշխարհը:
1976-ին զորակոչվեցի բանակ, լքեցի հարազատ վայրերը, դուննեյական Գաոմին, որ և՛ սիրում էի, և՛ ատում: Ուսերիս իրերիս պարկն էր` «Չինաստանի համառոտ պատմության» չորսհատորյակով. գնել էի այն փողերով, որ մայրս ստացել էր իր հարսանեկան զարդերի վաճառքից: Սկսվեց կյանքիս կարևոր փուլը: Պետք է խոստովանեմ, որ եթե չլիներ չին հասարակության երեսուն երկար ու ձիգ տարիների թափ առած զարգացումն ու աճը, եթե չլիներ բարենորոգումների ու թափանցիկության քաղաքականությունը, այնպիսի գրող, ինչպիսին ես եմ, կարող էր և չլինել:
Ապրելով միապաղաղ բանակային կյանքով` ոգևորությամբ ընդունեցի գաղափարական ազատագրումը և ութսունականների գրական վերելքը, ու պատմություններ լսել և վերապատմել սիրող տղայից վերածվեցի դրանք թղթին հանձնել փորձող մարդու: Այդ ուղին սկզբում անհարթ էր, այն ժամանակ դեռ չէի գիտակցում, թե ինչպիսի հարուստ գրական նյութ է իրենից ներկայացնում իմ քսանամյա կենսափորձը գյուղում: Այն ժամանակ կարծում էի, թե գրականությամբ զբաղվելը ենթադրում է գրել լավ, բարի գործեր կատարող մարդկանց, այսինքն` հերոսների մասին, որոնց գնահատելի արարքները պետք է ընդօրինակել: Ուստի թեև հրատարակել եմ մի քանի ստեղծագործություններ, այնուամենայնիվ դրանք գրական արժեք չունեին:
1984 թվի աշնանը ընդունվեցի Չինաստանի Ժողովրդաազատարար բանակի արվեստների Ակադեմիայի գրականության ֆակուլտետ (ՉԺԱԲ): Այնտեղ իմ հարգարժան ուսուցչի` հանրաճանաչ գրող Սյույ Խուայչժունի ղեկավարության ներքո գրեցի մի քանի վիպակ ու պատմվածք, ինչպիսիք են` «Աշնանային վարարում», «Ցամաքած գետը», «Թափանցիկ կարմրակող բողկ» և «Կարմիր գաոլյան»: Հենց «Աշնանային վարարում»-ում առաջին անգամ հայտնվեց դուննբեական Գաոմի բառակապակցությունը և այդ օրվանից թափառաշրջիկ գեղջուկ-բատրակի նման, ով ձեռք է բերել մի կտոր հող, ես՝ գրական թափառաշրջիկս, ի վերջո հանգրվան գտա։ Պետք է խոստովանեմ, որ իմ գրական աշխարհը՝ դումբեյական Գաոմին ստեղծելու գործընթացում շատ լուրջ ազդեցություն եմ կրել ամերիկացի Ուիլյամ Ֆոլկներից և կոլումբիացի Գաբրիել Գարսիա Մարկեսից։ Ոչ թե այն պատճառով, որ շատ էի կարդում թե՛ մեկին, թե՛ մյուսին, այլ ինձ ոգեշնչեց նրանց անօրինակ ոգին՝ հասկանալով, որ գրողը պետք է ունենա մի անկյուն, որ կպատկանի միմիայն իրեն։ Առօրյա կյանքում պետք է լինել համեստ ու զիջող, իսկ գրական ստեղծագործության մեջ՝ հպարտ ու ինքնակամ։ տարի հետևեցի այդ երկու վարպետներին, մինչև գիտակցեցի, որ անհրաժեշտ է հնարավորինս շուտափույթ ազատվել նրանցից։ Ահա թե ինչ եմ գրել այդ մասին էսսեներից մեկում՝ նրանք բոցավառվող երկու օջախ են, իսկ ես՝ սառույցի մի կտոր, ու եթե չափից դուրս մոտ հայտնվեմ, ապա կհալչեմ։ Ըստ իս՝ մի գրողը կարող է զգալ մեկ այլ գրողի ազդեցությունը միայն այն դեպքում, եթե հոգու խորքում նրանք ինչ որ տեղ նմանվում են միմյանց, այն ինչ կոչվում է «Միասին են բաբախում սրտերը»։ Ուստի թեև հիմնավորապես չեմ ծանոթացել նրանց ստեղծագործություններին, սակայն մի քանի էջ կարդալով հասկանալի դարձավ, թե նրանք ինչ են անում և ինչպես։ Դրանից հետո պարզ դարձավ՝ ինչ և ինչպես պիտի ես անեմ։
Իմ խնդիրն իրականում բարդ չէ` գրել յուրովի և այն մասին, ինչ իմն է: Յուրովի` նշանակում էր շուկայի պատմիչների` ինձ քաջածանոթ շարժուձևով, այնպես, ինչպես պատմում էին տատիկս ու պապիկս, գյուղի ծերերը: Անկեղծ ասած` երբ շարադրում էի պատմություններս, երբեք չէի մտածում, թե ով կարող է լինել իմ ունկնդիրը. գուցե այնպիսի մարդիկ, ինչպիսին էր մայրս, կամ հենց ինքս: Իմ պատմվածքները սկզբում հիմնված էին սեփական փորձիս վրա: Վերցնենք օրինակ «Ցամաքած գետում» դնգստոց ստացած խենթուկին կամ «Թափանցիկ կարմրակող բողկ»-ում ոչ մի բառ չարտաբերած պատանուն: Ես իսկապես հորիցս խիստ հանդիմանություններ էի ստանում, երբ ինչ-որ բան այն չէի անում, և իսկապես դարբնի համար փուքս էի փչում կամրջի շինարարության ժամանակ: Ճիշտ է, անձնական փորձը չես փոխանցի պատմվածքի մեջ հենց այնպես, ինչպես դա իրականում եղել է, ինչքան էլ անսովոր լինի: Արձակում պետք է առկա լինի հորինվածք, պետք է լինեն պատկերավորություններ: Ընկերներիցս շատերի համար իմ լավագույն ստեղծագործությունը «Թափանցիկ կարմրակող բողկ»-ն է: Ո՛չ հակադրվում եմ, ո՛չ էլ համաձ այնում, բայց կարծում եմ, որ «Թափանցիկ կարմրակող բողկը» ամենախորհրդանշականն ու իմաստով ամենախորն է իմ գրվածքների մեջ: Այդ թխահեր պատանին տառապանքներ կրելու իր գերմարդկային ունակությամբ ու զգացմունքայնությամբ իմ ամբողջ գրական ստեղծագործության ոգին է: Հետագայում բազմաթիվ կերպարներ եմ ստեղծել, սակայն նրանցից ոչ մեկն այնքան մոտ չէ իմ հոգուն, ինչպես նա: Կամ եթե այլ կերպ արտահայտվեմ` գրողի ստեղծած բոլոր հերոսների մեջ կա մեկը, որ առաջատար է: Այդ մեկն ինձ համար այդ անխոս պատանին է: Ոչ մի բառ չխոսելով` նա վստահորեն իր ետևից տանում է ամենատարբեր մարդկանց, և Դունբեյական Գաոբիի բեմում տեղի է ունենում կրքոտ ներկայացում։
Ինքդ քո մասին շատ բան չես պատմի, ու երբ սեփական փորձի պաշարը սպառվում է, ստիպված ես լինում պատմել ուրիշների մասին։ Նրանք բոլորը հույսով սպասում են ինձ եղբայրս, կինս ու աղջիկս – բոլորն էլ հայտնվում են իմ ստեղծագործությունների էջերում: Դրվագներում մասնակցում են բազմաթիվ համերկրացիներ՝ դուննեյական Գաոմիից: Իհարկե, գրական մշակումից և ստեղծագործությունների հերոսների վերածվելուց հետո նրանց կերպարները գերազանցում են իրական նախատիպերին:
Իմ վերջին` «Գորտը» վեպում հիշատակվում է մորաքրոջս կերպարը: Նոբելյան մրցանակը ստանալուց հետո բազմաթիվ լրագրողներ սկսեցին հետապնդել նրան հարցազրույց տալու խնդրանքներով: Սկզբում նա համբերությամբ պատասխանում էր հարցերին, բայց շուտով դա նրան սարսափելի ձանձրացրեց, ու նա մեկնեց գավառական քաղաք` թաքնվելու որդու մոտ: Իսկապես վեպը գրել եմ` նկատի ունենալով նրան, սակայն մորաքույրս վեպի հերոսուհուց տարբերվում էր ինչպես երկինքը երկրից: Վեպում նա քմահաճ է ու բռնակալ, իսկ երբեմն էլ գրեթե նմանվում է մեծ ճանապարհների ավազակներին, այնինչ իրական կյանքում մորաքույրս բարեհաճ է ու բարեհամբույր, կնոջ ու սիրող մոր օրինակ: Մորաքրոջս կյանքը տարեց հասակում երջանիկ էր ու հագեցած, իսկ վեպում նա տարիների հետ կորցնում է քունը անտանելի հոգեկան տանջանքների պատճառով ու գիշերները ուրվականի պես թափառում էր իր սև խալաթով: Ես երախտապարտ եմ մորաքրոջս իր ներողամիտ վերաբերմունքի համար, նա բոլորովին չզայրացավ ինձ վրա, որ իրեն միանգամայն ուրիշ կերպ եմ պատկերել: Նրա հանդեպ մեծ հարգանք եմ տածում նաև այն բանի համար, որ նա ճիշտ է հասկանում ոչ այնքան հասարակ կապը գրական կերպարի և իրական մարդու միջև:
Երբ մահացավ մայրս, այնպիսի մեծ վիշտ ապրեցի, որ որոշեցի նրան վեպ նվիրել: Դա «Մեծ կուրծք, լայն հետույք» վեպն է: Երբ մտահղացումը ձև ստացավ, այնքան լի էի հույզերով, որ վեպի առաջին տարբերակը` կես միլիոն հիերոգլիֆ ծավալով, թղթին հանձնեցի ընդամենը ութսուներեք օրում:
«Մեծ կուրծք, լայն հետույք» վեպում անպատկառորեն օգտագործել եմ թեմաներ` կապված մորս կյանքին, սակայն մորս զգացմունքներն ու խառնվածքը գրքում կա՛մ ամբողջությամբ հորինված են, կա՛մ վերցված դուննեյական Գաոմիի բոլոր մայրերից: Ու թեև գրել եմ. «Նվիրում եմ երկնքում գտնվող մորս հոգուն», իրականում վեպը նվիրվում է երկնքի ներքո գտնվող բոլոր մայրերին: Դա այն նույն խելագար հավակնության դրսևորումն է, ինչպես իմ ձգտումը փոքրիկ դուննեյական Գաոմիով մարմնավորել ողջ Չինաստանն ու անգամ ամբողջ աշխարհը:
Յուրաքանչյուր գրողի ստեղծագործական գործընթաց ունի իր առանձնահատկությունները, մտահղացումն ու ոգեշնչման աղբյուրը իմ յուրաքանչյուր ստեղծագործության համար նույնպես միանման չեն: Մի մասը, ինչպիսին է «Թափանցիկ կարմրակողը», իրենց ծնունդով պարտական են հորինվածքի աշխարհին, մյուսները, օրինակ` «Սխտորե մեղեդիները», հիմնված են իրական իրադարձությունների վրա: Բայց միայն մարդու անձնական փորձը միահյուսելու շնորհիվ թե՛ հորինվածքի այդ աշխարհը, թե՛ իրականությունը դառնում են վերջին հաշվով գրական ստեղծագործություն` վառ արտահայտված անհատականություններով, բազմաթիվ արտահայտիչ մանրամասներով օժտված տիպական կերպարներով, հարուստ լեզվով ու օրիգինալ կառուցվածքով: Արժե նշել, որ հատկապես «Սխտորե մեղեդիներ»-ում գլխավոր հերոսներից մեկը իրականում գոյություն ունեցող պատմիչ է ու երգիչ: Ցավոք, օգտագործ ել եմ այդ ասացողի իսկական անունը, թեև, իհարկե, այն ամենը, ինչ նա անում է վեպում, հորինված է: Նման բան ինձ մոտ հաճախ է պատահում. նախ օգտագործում եմ իսկական անունները` հուսալով այդպիսով ձեռք բերել որոշակի մտերմություն հերոսների հանդեպ: Սակայն գիրքն ավարտելուց հետո, երբ պատրաստվում եմ փոխել նրանց անունները, ծնվում է մի զգացողություն, թե դա այլևս անհնար է: Ուստի պատահում է՝ գրքիս հերոսների նույն անունները կրող մարդիկ գալիս են հորս մոտ` արտահայտելու իրենց դժգոհությունը: Հայրս ներողություն է խնդրում և միաժամանակ կոչ անում սրտին մոտիկ չընդունել: «Ահա օրինակ առաջին արտահայտությունը «Կարմիր գաոլյանում»՝ «Հայրս ավազակային վիժվածք է ի ծնե», ինձ չի վշտացնում, ուրեմն դուք ինչո՞ւ եք անհանգստանում»:
Ամենամեծ դժվարությունը «Սխտորե մեղեդիները» գրելիս, ստեղծագործություն, ուր նկարագրվում է ժամանակակից հասարակության մեջ տեղի ունեցող իրադարձությունները, ինձ համար ոչ թե այն էր, թե կհամարձակվե՞մ արդյոք քննադատության ենթարկել հասարակության մութ երևույթները, այլ այն, որ բուռն հույզերի ու զայրույթի պատճառով գրականությանը կարող է հաղթել քաղաքականությունը, և վեպն այդ դեպքում կվերածվի հասարակության մեջ տեղի ունեցող իրադարձությունների մասին ակնարկի: Որպես հասարակության անդամ գրողն, իհարկե, ունի իր դիրքորոշումն ու տեսակետը, բայց ստեղծագործելիս նա պետք է հանդես գա իբրև հումանիստ, և մարդիկ նույնպես պետք է մարդ մնան: Լոկ այդ դեպքում գրականությունը կարող է ոչ միայն ետ մղվել ինչ-որ իրադարձությունից, այլև առաջ գնալ, ոչ միայն հետաքրքրվել քաղաքականությամբ, այլև հաղթահարել այն:
Երկար ժամանակ կյանքս լի է եղել զրկանքներով և հավանաբար դրա շնորհիվ եմ ձեռք բերել մարդկային էությունը բավական խորն ըմբռնելու ունակությունը: Ես գիտեմ` ինչ է իսկական քաջությունը, հասկանում եմ` ինչ է իսկական գթասրտությունը: Գիտեմ, որ յուրաքանչյուր մարդու հոգու խորքում կա մի մութ անկյուն, ուր դժվար է ասել, ինչն է ճիշտ և ինչն է սխալ, ինչն է բարի և ինչն է չար: Հենց այդտեղ է զարգանում գրողի տաղանդը: Եվ եթե ստեղծագործության մեջ ճշգրիտ ու կենդանի նկարագրվում է այդ հակասություններով լի մութ անկյունը, այն անկասկած դուրս է գալիս քաղաքականության շրջանակներից ու ապահովում գրական վարպետության բարձր մակարդակ:
Հավանաբար հոգնեցուցիչ է լսել` ինչպես եմ խոսում ու խոսում իմ ստեղծագործությունների մասին, նայց իմ կյանքը խիստ կապված է դրանց, և եթե չխոսեմ այդ մասին, ապա չգիտեմ` ուրիշ ինչի մասին խոսեմ: Ուստի հույս ունեմ, որ ինձ կներեք:
Իմ վաղ շրջանի ստեղծագործություններում հանդես եմ գալիս որպես ասացող, որ թաքնվում է գրական ոճի ներքո, սակայն սկսած «Սանդալենու մահապատիժ»-ից` վերջապես կուլիսներից բեմ դուրս եկա: Եթե իմ վաղ արձակը կարելի է անվանել զրույցներ ինքս ինձ, ոչ թե ընթերցողի հետ, ապա այս վեպում արդեն պատկերացնում էի, թե ինչպես եմ կանգնել հրապարակում և կենդանի ու պատկերավոր զրույցներ պատմում բազմաթիվ ունկնդիրներին: Դա համաշխարհային, բայց մեծամասամբ չինական գրական ավանդույթ է: Մի ժամանակ ակտիվորեն ուսումնասիրում էի արևմտյան մոդեռն գրականությունը և շարադրանքի ամենատարբեր ձևերի փորձարարությունն եր էի անում, բայց ի վերջո վերադարձա ավանդույթին: Իհարկե դա վերադարձ էր ոչ առանց նորի ներմուծմամբ: «Սանդալենու մահապատժի» և հետագա վեպերի ոճը շարունակում է չինական դասական արձակի ավանդույթներն ու միաժամանակ օգտագործում արևմտյան գրական փորձը: Գրականության բնագավառում նորարարությունը հիմնականում նման միահյուսման արդյունք է: Դա ոչ միայն հայրենական գրական ավանդույթների միաձուլում է այլ երկրների գրական ձևերի հետ, այլև արվեստի այլ տեսակների ներգրավում: «Սանդալենու մահապատիժ» վեպում օրինակ, առկա է պեկինյան օպերայի հանրահայտ տեղական բազմազանություն, իսկ իմ մի քանի վաղ գործերի կենարար միջավայրը նրբագեղ արվեստներն էին, երաժշտությունը, անգամ ակրոբատիկան:
Վերջում թույլ տվեք մի քանի բառ ասել «Կյանքը տառապանք է, մահը փրկություն չէ» վեպի մասին: Վեպի չինական խորագիրը վերցված է բուդդայական սուրբ գրքերից, և, որքան ինձ հայտնի է, տարբեր երկրների թարգմանիչները գլուխ են կոտրում, ինչպես փոխանցել այն: Ես բուդդայական կանոնների այնքան էլ մեծ գիտակ չեմ, և իմ պատկերացումը բուդդիզմի մասին բնականաբար միանգամայն մակերեսային է: Այդ վերնագիրն եմ ընտրել, որովհետև, ինչպես ինձ թվում է, բուդդիզմի հիմնական գաղափարների մեծ մասը ճշմարիտ կերպով համաշխարհ ային գիտակցություն է, և բուդդիստի աչքերով մարդկանց աշխարհում շատ երևույթներ բացարձակ անիմաստ են: Այս տեսանկյունից մարդկանց աշխարհը լի է տրտմությամբ: Բայց իմ վեպը քարոզ չէ. այնտեղ ես գրում եմ մարդու ճակատագրի ու մարդկային զգացմունքների, մարդկային սահմանափակության ու ներողամտության, ինչպես նաև այն մասին, թե ինչ ջանքեր են գործադրում մարդիկ և ինչպիսի զոհերի են գնում երջանկություն գտնելու և իրենց հավատը պաշտպանելու համար: Լան Լյանը` վեպի հերոսը, որ միայնակ դեմ է կանգնում դարաշրջանի նոր ուղղություններին, ըստ իս` իսկական հերոս է: Այդ կերպարի նախատիպը հարևան գյուղից մի գյուղացի էր: Մանուկ ժամանակ հաճախ էի տեսնում, թե ինչպես էր մեր տան կողքով նա հրում փայտե անիվներով ճռռացող սայլը: Սայլը քաշում էր կաղ ջորին, իսկ ջորուն հրում էր այդ գյուղացու` վիրակապերով փաթաթված, փոքրիկ ոտքերով կինը: Այն ժամանակվա կոլեկտիվ հասարակության մեջ այդ անսովոր աշխատանքային գործիքն այնքան տարօրինակ ու հնացած երևույթ էր, որ մեզ` երեխաներիս նրանք թվում էի խրտվիլակ ծաղրածուներ, որ գնում են ժամանակի հրամանին հակառակ: Դա մեզ մոտ այնպիսի զայրույթ էր արթնացնում, որ մենք նրանց վրա քարեր էինք նետում: Շատ տարիներ անց, երբ սկսեցի գրել, այդ գյուղացին ու այդ պատկերը հառնեցին ուղեղիս մեջ, ու ես հասկացա, որ մի օր նրա մասին գիրք կգրեմ, որ վաղ թե ուշ նրա մասին կտեղեկացնեմ աշխարհին: Բայց միայն 2005 թվականին, երբ բուդդայական մի տաճարի պատին տեսա Սանսարի անիվի նկարը, ինձ համար պարզ դարձավ, թե հատկապես ինչպես պիտի գրեմ այդ գիրքը:
Նոբելյան մրցանակի ստացումը որոշակի բանավեճի հանգեցրեց: Նախ որոշեցի, որ այդ բանավեճի օբյեկտը պետք է լինեմ ես, սակայն աստիճանաբար հասկացա, որ դա ինձ հետ ոչ մի կապ չունի։ Ես հետևում էի շուրջս ընթացող ներկայացմանը, ինչպես հանդիսատեսը թատրոնում: Տեսնում էի, թե ինչպես են մրցանակակրին ողողում ծաղիկներով, քարեր նետում նրանց վրա և պարուրում աղբով: Վախենում էի, թե նրան կճզմեն, բայց նա քմծիծաղով դուրս սողաց ծաղիկների ու քարերի տակից, մաքրեց կեղտը, հանգիստ մի կողմ քաշվեց ու դիմեց ամբոխին:
Գրողի համար արտահայտվելու լավագույն միջոցը իր բառերը թղթին հանձնելն է: Այն ամենը, ինչ ուզում եմ ասել, կգտնեք իմ գրքերում: Բանավոր ասված խոսքը քամին կտանի, իսկ վրձնով գրված խոսքը դարեր կապրի: Հուսամ` համբերություն կունենաք կարդալու իմ գրքերը, թեև, իհարկե, չեմ կարող ստիպել ձեզ կարդալ դրանք: Եվ անգամ եթե կարդաք, վստահ չեմ, թե կփոխեք ձեր կարծիքը իմ հանդեպ: Դեռ չի եղել այնպիսի մի գրող, ում ստեղծագործությունները դուր գան բոլորին, առավել ևս այնպիսի ժամանակներում, ինչպիսին այսօրն է: Կնախընտրեի այլևս ոչինչ չխոսել, բայց այսօր, այս առիթով ստիպված եմ խոսել, ուստի մի քանի բառ էլ կասեմ:
Ես ասացող եմ և ուզում եմ պատմել հետևյալ պատմությունները:
1960 ականներին, երբ սովորում էի երրորդ դասարանում, դպրոցի բոլոր աշակերտներով գնացինք ցուցահանդես, որը նվիրված էր հին հասարակության տանջանքներին, այնտեղ ուսուցչի կարգադրությամբ բոլորս դառն արտասվեցինք: Որպեսզի ուսուցիչս տեսնի, թե ինչ լավ տղա եմ ես, արցունքներս չէի սրբում: Ու հանկարծ նկատեցի, որ համադասարանցիներիցս մեկը թքում է ձեռքերի մեջ ու թուքը տարածում երեսով մեկ, որպեսզի ձևացնի, թե լաց է եղել: Իսկապես լացողների ու լացել ձևացնողների մեջ տեսա նաև մի տղայի, որի երեսին մի կաթիլ արցունք չկար, ոչ մի ծպտուն չէր հանում, անգամ դեմքը չէր փակում ձեռքերով: Նա պարզապես նայում էր մեզ լայն բաց արած աչքերով, ուր ոչ այն է զարմանքի, ոչ այն է շփոթվածության արտահայտություն էր: Ցուցահանդեսից հետո այդ աշակերտի վարքի մասին տեղեկացրի ուսուցչին, և նա խստորեն պատժվեց: Տարիներ անց, երբ ուսուցչի մոտ զղջացի այդ մատնության համար, ուսուցիչն ասաց, որ այդ օրը նույն հարցով իրեն տասնյակ աշակերտներ են դիմել: Համադասարանցիս մահացավ դրանից տասը տարի անց, և ամեն անգամ, երբ հիշում եմ նրան, խիղճս տանջում է: Այդ դեպքից ես մի կարևոր ճշմարտություն բացահայտեցի. երբ շուրջը բոլորը լացում են, ինչ-որ մեկն էլ կարող է լաց չլինել: Մանավանդ երբ արցունքները ձևական են:
Մի պատմություն ևս: Ավելի քան երեսուն տարի առաջ դեռ ծառայում էի բանակում: Մի օր երեկոյան, երբ նստած էի սենյակում ու կարդում էի, բացվեց դուռն ու ներս մտավ մի բարձրահասակ սպա: Նա նայեց ինձնից մի փոքր առաջ ու քթի տակ մռթմռթաց. «Հըմ, ոչ մի շնչավոր…»: Իսկույն վեր թռա տեղիցս ու բղավեցի. «Ես մարդ չե՞մ, ինչ է»: Իմ հայացքի ներքո նրա ականջները կաս-կարմիր կտրեցին, և նա շփոթված հեռացավ: Ես հետո երկար ժամանակ քայլում էի ինքս ինձնից գոհ` ինչ կտրիճն եմ ես, բայց շատ տարիներ անցան, ու դա տանջում է ինձ:
Իսկ այժմ վերջին պատմությունս, այն շատ տարիներ առաջ պատմել է պապս: Մի անգամ ութ որմնադիր, որ մեկնել էին աշխատելու, ամպրոպից թաքնվում են հինավուրց տաճարում: Լսվում էր որոտի ճայթյունը, տաճարի դռներից այն կողմ մեկը մյուսի ետևից որոտով դղրդում էին հրե գնդերը, իսկ օդում կարծես նույնիսկ լսվում էր վիշապի ոռնոցը: Բոլորը քարացել էին տեղներում, գունատվել: «Հավ անաբար մեզնից ինչ-որ մեկը սարսափելի արարք է գործել ու առաջ է բերել երկնքի զայրույթը: Թող այդ արարքի տերը դուրս գա տաճարից ու անձամբ կրի պատիժը, որպեսզի փրկի անմեղներին»: Բնականաբար ոչ ոք չցանկացավ դուրս գալ: Այդ ժամանակ ինչ-որ մեկն էլ առաջարկեց. «Քանի որ ոչ ոք չի ցանկանում դուրս գալ, ուրեմն եկեք դուրս նետենք մեր գլխարկները: Ում գլխարկը դուրս կընկնի, ուրեմն նա էլ գործել է այդ արարքը, նրան էլ կխնդրենք դուրս գալ և ընդունել պատիժը»: Նրանք սկսեցին վեր նետել իրենց ծղոտե գլխարկները: Յոթ գլխարկ քամու շնորհիվ կրկին տաճարի մեջ ընկան, և միայն ութերորդը` դուրս: Բոլորը ճնշեցին այդ ութերորդին, որպեսզի դուրս գա ու կրի պատիժը, իսկ երբ նա, ինչպես և սպասվում էր, հրաժարվեց, բռնեցին ու դուրս շպրտեցին դարպասից: Բոլորդ էլ հավանաբար արդեն կռահեցիք, թե ինչպես ավարտվեց այդ պատմությունը, հենց այդ մարդուն դուրս նետեցին, հին տաճարը փլվեց:
Ես ասացող եմ:
Պատմություններիս շնորհիվ Նոբելյան մրցանակ ստացա գրականության ոլորտում։
Մրցանակը ստանալուց հետո շատ իրադարձություններ տեղի ունեցան, և դա առավել ամրապնդեց իմ հավատը ճշմարտության ու արդարության հանդեպ։
Այսուհետ ևս շարունակելու եմ պատմել իմ պատմությունները։
Շնորհակալություն բոլոր ներկաներին։
Թարգմանությունը ռուսերենից՝ Շաքե Երցյանի
Արատատպված է «Նարցիս» հանդեսից
