Ուան Ծիասինը ժամանակակից Չինաստանի այն եզակի բանաստեղծներից է, ով իր առօրյային ուշադրություն դարձնելու արվեստի միջոցով փորձում է մեզ ներկայացնել մարդկության պատմության ամենացավոտ թեմաները։ Նրա՝ Փոլ Ցելանի ու Օսիպ Մանդելշտամի թարգմանություն – երկխոսությունների հետքերը կարելի է տեսնել ամենուր, միևնույն ժամանակ վայելելով բնությանն ու գեղեցկությանը ուշադրություն դարձնող Չինական դասական պոեզիայի համը։
«Մանկություն» բանաստեղծությունը պատմության դառը սխալի մեջտողում հայտնված մի երեխայի պատմություն է, որը հենց ինքը բանաստեղծն է։
Ռոբերտ Ծատուրյան
նվիրում եմ հորս ու մորս
1
Ամառ, 1966 թվական,
հունձքը ծածկել էր հորիզոնը
թաքցնելով գաղտնիքը թուխ ճագարների․
արքայադուստրն ու սիսեռը,
որին ես այդպես էլ չհավատացի
ու երբ մենք անցնում էինք գյուղի ճանապարհով, եզերքի թեղիի հաստ բնի վրա
մի նոր պաստառ էր հայտնվել,
ուսուցիչ Ֆընը աչքերը չռեց՝ միալար ճչաց․
«Ապստամբությու՜ն, ապստամբությու՜ն»։
Մենք էլ առաջացանք ու կարդացինք․
«Մեր պայքարն արդա՛ր է»,
բայց ես չհասկացա դրա իմաստը,
ո՛չ էլ հատկապես ուսուցիչ Ֆընի
լիադեմ ապշանքը։
Փոխարենը ինձ ցնցեց
գայլը, որ հանկարծակի դուրս պրծավ դաշտից
ու կրակի նման մխրճվեց գետը
ինձ զարմացրեց բլիթը, որ գտա
Կարմիրների անցած ճանապարհին
սկզբում կարծելով թե մի կլորավուն քար է,
ու տշեցի այն։
Իձ զարմացրեց երկինքի կապույտը
ու գետից բռնած այն մեծ լոքոն,
որն ուներ ծերունու բեղեր
ու մի թեթև գրավչություն։ Մի գալար,
ու այն դուրս ցատկեց ձեռքերիս միջից,
ու երբ ես ամբողջ ուժով քաշեցի թելը՝ նույն վայրկյանին
ես շոշափեցի գետն ամբողջությամբ։
2
Հազիվ էի ինը տարեկան։
Էդ հիասքանչ ամռանը
հայրս դադարեց ստուգել տնայիններրս,
ու ամենօրյա հիերոգլիֆների վրձնիս հարվածները,
անսովոր էր սկզբում, մինչև իմացա,
որ դպրոցում սկսել են ծաղրել «Մտավոր կրթությունն առաջնայինն է» թեզը։
Ու մենք վազեցինք ամբողջ ամառ,
առավոտից իրիկուն խաղալով գետի ափին
ալիքների հետ
(մայրս ասում է արևից սևացել տղմաձուկ էի դարձել)
ճաշից հետո սլանում էինք դեպի կամուրջը
կռիվ-կռիվ խաղալու,
երկու ծայրերի քարե կամարների տակ
փոխնիփոխ դառնում էինք «Ազգայնական» կամ «Կոմունիստ»,
գրոհու՜մ, խփու՜մ, սպանու՜մ
մինչ ծառերի խավարի միջից
հանկարծ կհայտնվեր պայծառ լուսինը։
Հետո մի քանի շան հաչոց, ու մեծերը
երեխեքի ականեջները ձգելով
մեկ առ մեկ
քարշ էին տալիս տուն։
Մի ամբողջ սքանչելի ամառ էսպես էլ անցավ,
մանկության աղաղակները
հավերժ թողնելով այնտեղ։
(գետի խավար ջուրն էլ կարկաչում էր կամրջի տակ)
Հետո մի օր սխալ դեղ կուլ տվեցի,
ու երկու օր շշմած նստեցի դռան շեմին,
դրանից հետո մոռացա Չինարենի փինյինը, որ չորս տարեկանից վարժ գիտեի
ու ստիպված էի նորից սովորել,
մինչև ցիկադաների ճռճռացող ձայնը
կգալարվեր գլխիս մեջ։
3
Այսպիսով մտանք աշուն, ու այն օրը
երբ սրընթաց քամին նորից փչեց՝
ես լսեցի մի կատաղի ծիծաղ,
խաղահրապարակում նախ նկատեցի մի խելագար կնոջ
հալածվելով ամբոխի կողմից, շորերը նրա
խելագար ծիծաղի հետ երկնքից կախված,
հետո տեսա նրա ձյան պես սպիտակ մարմինը
նրա ցեխոտ ուսերն ու դեմքը
նրա ճոճվող կրծքերը, ու ոտքերի արանքի
այն տարօրինակ սև բիծը։
Երբ մոտեցա նայելու՝ ցնցվեցի
տեսնելով մեր դասղեկ ուսուցիչ Ֆընին։
Հետո միայն իմացա,
նա խելագարվել էր երբ Կարմիրները կոտրել էին նրա ամուսնու`
ուսուցիչ Լիի ոտքը։ Lրիվ խելագարվել էր։
Այդ օրվանից սկսած երբ շեղվում էի դասից,
ականջիս հնչում էր
խաղահրապարակի այն կատաղի ծիծաղը, իսկ
երբ փակում էի աչքերս, տեսնում էի այն տարօրինակ սև ամպը,
իսկ դեմքս
շիկնում։
Ու ամեն անգամ երբ հանդիպում էի ուսուցիչ Լիին,
խուսափում էի։
(Ու՞ր էր կորել ուսուցիչ Ֆընը)
Մի կիրակի օր, երբ մորս հետ գետի ափին շոր էինք լվանում
հանկարծ մի ուժեղ քամի պոռթկաց
չորացող սավաններն ու շորերը օդը բարձրացնելով,
մայրս բղավեց, որ վազեմ բռնեմ,
բայց ես մի քայլ անգամ չկարողցա անել։
Ուսուցիը Ֆը՛նը, Ուսուցիչ Ֆը՛նը
օդում պտտվող շորերի ներքո
հավերժ չքացավ։
4
Հաջորդ ամառ էլ գետի ափ չեինք գնում։
Էդ տարի ախպերս ծնվեց,
անունը՝ Փոքրիկ Զինվոր։
(Նրա առաջի բառերը եղան Մաո պապիկ,
հետո նոր պապա ու մամա)
Դպրոցում ամեն ինչ աշխույժ էր
մե՛կ Կարմիրներն էին գալիս կուտակվում,
մե՛կ ինչ-որ մարդիկ կրծքները ծեծում։
Բայց հորս «Հարցը»
ինձ ևս խանգարեց դառնալ Փոքրիկ Կարմիր։
Ու այդպես ես հրաժարվեցի տանը հաց ուտել.
մայրս գտներ ինձ, հարվածեր հետույքիս,
տուն չէի գնում։
Իսկ հետո՞ն։ Հետո միայն կարող էի նայել դասընկերներիս,
խումբ խումբ, կարմիր ժապավանները կապած,
անգամ Լիու Հաիբոն՝ մանկության խաղընկերս,
դադարել էր ինձ դուրս կանչել,
նա արդեն մազերը հյուսել էր երկու մասի,
գոտկատեղից էլ կապել մի լայն կաշվե գոտի,
կողքովս անցնելիս էլ միտումնավոր բարձրացնում էր քիթը։
Այսպես ես սկսեցի մենակ խաղալ,
սիրահարվել էի երկաթե օղակ պտտելուն,
ամբողջ ուժով պտտում–տանում էի մինչև սարի դոշը
ոտքից գլուխ քրտնած, գլորում այն ցած
վազում ու բռնում
ու նորից բարձրացնում։
Ա՜խ իմ փայլփլուն օղակ,
չսայթաքես դու, չգլորվես դեպի ձորի խորքերը, թե գլորվես,
էլ ո՞վ հետս կվազի։
5
Հետո եկան էն ահռելի սառցակտորները։
Երբ քեռուս մոտ քաղաք էի գնացել՝
պատահաբար խառնվեցի երթին, որ
տանում էին գետից որսած մի դիակ։
Չհամարձակվեցի երկար նայել,
նրա ոտքերը, այտուցվել էին դարձել
տակառից էլ հաստ,
ու մարմնից տարածվող նեխածահոտը
խառնվել էր ֆորմալինի ծակծկող հոտին,
դիակին չորս կողմն էլ ցցված՝
սառույցի վիթխարի կտորներ,
ավելի մեծ քան ես երբևէ տեսել էի։
– Հե՛տ տվեք մեր մարտական ընկերներին!
– Արյան դիմաց արյուն!
Ականջիս լսվում էին գոռեցները,
աջքերիս առաջ էլ
այն շշմեցնող սառցե կտորները, ուռած
շողալով աչքերիս մեջ,
ծակող – կուրացնող։
Երբ հորս պատմեցի էս ամեն ինչը
նա մի պահ լռեց, ու ասաց․
– Գիտե՞ս տղաս, դիակը որ նրանք տեղափոխում էին՝
ավագ դպրոցի իմ դասընկերուհին էր,
նրանք բաժանվել էին երկու խմբի,
ծեծկռտուքը հասել էր մինչև գետի ափը,
ու նա գետն էր ցատկել, փորձելով լողալ-փրկվել,
բայց ընկերները նրան քարերով սպանել էին։
Նորից լռություն, ու հայրս մտաբերեց,
– Նրանք գոռում էին․ «Սատկացրե՛ք էդ խեղդվող շանը»։
Նույն այդ ամռանը
ես հրաժարվեցի մսից։
(Մայրս պատմում ա որ ես հաճախ էի շվարած նստում)
Ֆորմալինի անջնջելի հոտը քթիս մեջ, իսկ
աչքերիս առաջ էլ այն սառույցի կտորները
շարունակ լայնանում։ Մի օր
գոռալով վեր թռա քնիցս
երազիս տեսնելով սատկած շան կոկորդից դուրս սողացող
որդերի անվերջ մի կույտ։
6
Ու էսպես ևս մի աշուն,
մի նոր ուսումնական տարի։
Նոր կանաչ դպրոցական պայուսակ
ու մի պսպղան գրիչ։
Բայց դպրոցի գրանցման մատյանում
«Ընտանեկան դիրքը» տողը լրացնելիս
ևս մեկ անգամ զգացի
անասելի մի ցավ։
Վերջում պարզապես գրեցի «Ուսուցիչ»
շատ լավ իմանալով, որ
հորս կոչումը «Կալվածատեր» է,
մորս կոչումը՝ նույնպես, ու դեռ ավելին,
փոքր քույրս ու ես մի օր գտել էինք
հորս դպրոցական նկարը ազատագրումից առաջ,
ի զարմանս մեզ
նրա հետևի աթոռից կախված գլխարկի վրա
«Երիտասարդ ազգայնականներ լիգա»-ի խորհրդանիշն էր։
(Վերջում քույրս ու ես որոշեցինք ջնջել այն
հնարավոր ամենամուգ, սև թանաքով!)
Քաջությունս հավաքեցու ու հանձնեցի մատյանը,
բայց դասղեկիս աչքերում ես տեսա «Կալվածատեր» բառը
Լիու Հաիբոյի աչքերում էլ՝ նույնը։
Ես տեսա էս ամեն ինչը մի ակնթարթում,
նրանց սառը հայացքի ներքո ես
հանկարծ զգացի, որ
անուղղիելիորեն մեծացել եմ արդեն։
Կյանքն այլևս ուրիշ էր,
աշխարհն էլ առաջվա պես կախարդական չէր։
Ընթրիքից հետո մի անտանելի մենակություն էի միշտ զգում։
Հորս նշանակել էին հեռավոր մի գյուղի դպրոցի ուսուցիչ,
շաբաթը մեկ անգամ էր միայն տուն գալիս,
իսկ իմ աչքերի առաջ դեռ լողում էին այն սառցե կտորները։
Մաման ասում ա ես քչախոս էի դարձել, ու էլ
առաջվա կամակորը չէի
թեպետ շարունակում էի պտտել իմ երկաթե օղակը,
մի բլրից վազելով դեպի մյուսը։
Ա՛խ, էն ոսկեգույն մայրամուտը, էն գլորվող
զնգզնգոցը, փայլփլուն,
մինչև որ էտ էլ
ձեռքիցս տարան։
7
Մանկությունս հենց էսպես էլ անցավ,
հեռու հեռուներից իր հետ բերելով
էն դաշտի գայլին, իր հետ բերելով,
մանկական առաջին արկածն ու պատիժը
իր հետ բերելով
հանելուկ մնացած սառցակտորներ։
Հենց էսպես, 1966 թվական,
որին հաջորդեց 1967-ը, ու ես հիմա վերադարձել եմ էստեղ։
Ինչպես ահռելի սառցե բլուրներ մորս պատմած
կապույտ ծովի խորքերից հանկարծ հայտնվել են
այն երկու հաստ ոտքերը
բացելով ծովի բնակիչների բերանները,
Էս հանելուկը՝ առեղծվածային,
էլ չկա, կորավ ամեն ինչ,
մեր միակ ժառանգուությունը էն սառցե բլուրն ա,
բարձրանալով մեր բոլորի մանկությունից․․․
Պեկին, 2003
1. 1966 թվականը՝ Չինական Մեծ Մշակութային Հեղափոխության սկիզբն է։ Տասնամյա տևած խառնաշփոթը, որը միտված էր կապիտալիզմը հիմնովին արմատախիլ անելուն ու հին մշակույթից ձերբազատվելուն ունեցավ աղետալի հետևանքներ և դարձավ տասնյակ միլիիոնավոր մարդկանց մահվան պատճառ։ Ժամանակակից Չինաստանում իշխող Կոմունիստական կուսակցությունը չի խրախուսում դրա հրապարակային քննարկումը։
2. Փինյինը՝ 1950 թվականից սկսած Չինարեն հիերոգլիֆների լատինատառ գրադադարձության պաշտոնական համակարգն է։
3. Ազատագրումը՝ դա 1949 թվականի հեղափոխության պաշտոնական անվանումն է ընդունված կոմունիստների կողմից։
4. «Երիտասարդ ազգայնականներ լիգա». «Չինական Ազգայնական Կուսակցության» երիտասարդական թևը՝ կազմավորված Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ։ Չինական Մշակութային Հեղափոխության ժամանակ ցանկացած առանչություն այդ թևի հետ դատապարտվում էր իշխող Կոմունիստական կուսակցության կողմից։
Չինարենից թարգմանեց՝ Ռոբերտ Ծատուրյանը
