Սկիզբը՝ այստեղ, այստեղ, այստեղ
Անցորդը
ԺԱՄԱՆԱԿ.
Ինչ-որ մի իրիկնաշաղ։
ՎԱՅՐ.
Ինչ-որ մի տեղ։
ԳՈՐԾՈՂ ԱՆՁԻՆՔ.
ԾԵՐՈՒՆԻ – մոտ յոթանասուն տարեկան, սպիտակած բեղեր ու մազեր, սև ու երկար զգեստ։
ԱՂՋԻԿ – մոտ տասը տարեկան, մանուշակագույն մազեր, սև աչքեր, երկար, սև ու սպիտակ վանդակավոր զգեստ։
ԱՆՑՈՐԴ – երեսունից քառասուն տարեկան, ուժասպառ ու անկոտրում, մռայլ հայացք, սև բեղեր ու խառը մազեր, ամբողջովին քրքրված սև շալվար ու վերնաշապիկ, բոբիկ ոտքեր մաշված կոշիկներում։ Կողքից կախված գրպան, մի մարդաբոյ բամբուկե փայտի վրա հենված։
Արևելքում՝ մի քանի ծառեր ու ավերակներ, արևմուտքում՝ ամայի գերեզմանոցի փլատակներ, իսկ մեջտեղում ճանապարհի նմանվող մի հետք։ Հողե խրճիթից դեպի այդ հետքը բացված դուռ, իսկ դռան կողքին՝ չորացած ծառի կոճղ։
(Աղջիկն ահա ուզում է օգնել ծառի կոճղին նստած ծերունուն վեր կենալ)։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Աղջի՛կս, աղջի՛կս։ Ինչու՞ կանգ առար։
ԱՂՋԻԿ – (Նայելով արևելք)։ Մա՞րդ է գալիս, նայի՛ր։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Նայելու կարիք չկա։ Օգնիր ներս գնալ, արևը շուտով մայր կմտնի։
ԱՂՋԻԿ – Թող… մի րոպե նայեմ։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Ա՜խ, երեխա երեխա։ Ամեն օր երկնքին ես նայում, հող ու քամի ես տեսնում, մի՞թե բավարար չի։ Դրանից ավելի գեղեցիկ ոչինչ չկա։ Անպայման ուզում ես տեսնել ինչ-որ մեկին։ Մայրամուտի ժամանակ երևացող ոչ մի բան քեզ օգուտ չի բերի… Արի ամեն դեպքում ներս մտնենք։
ԱՂՋԻԿ – Բայց ախր նա արդեն մոտ է։ Տե՛ս, մի մուրացկան է։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Մուրացկա՞ն։ Դժվար թե մուրացկան լինի։
(Անցորդն արևելքի խառը ծառերի միջից դուրս է ցատկում, մի պահ վարանելուց հետո շարժվում դեպի ծերունին։)
ԱՆՑՈՐԴ – Բարի երեկո, պարոն։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Բարի, բարի։
ԱՆՑՈՐԴ – Պարո՛ն, հազար ներողություն, ինձ մի բաժակ ջուր կտա՞ք։ Երկար քայլելուց հետո բերանս չորացել է, էս տեղերում էլ մի լճակ, մի ջրափոս չկա։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Հա, խնդիր չկա, նստիր։ (Աղջկան)։ Երեխես, մի բաժակ ջուր բեր, տես բաժակը մաքուր լինի։
(Աղջիկն անխոս ներս է մտնում խրճիթ։)
ԾԵՐՈՒՆԻ – Նստի՛ր, ճամփորդ։ Անունդ ի՞նչ է։
ԱՆՑՈՐԴ – Անու՞նս։ Չգիտեմ։ Ինչ հիշում եմ ես միշտ մենակ եմ եղել։ Չգիտեմ ի սկզբանե անունս ինչ է եղել։ Ես անընդհատ ճանապարհի վրա եմ, մարդիկ տարբեր անուններով են ինձ դիմում, զանազան անուններ, չեմ էլ հիշում։ Բացի այդ, չեմ հիշում, որ նույն անունը երկրորդ անգամ լսած լինեմ։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Լավ։ Իսկ որտեղի՞ց ես գալիս։
ԱՆՑՈՐԴ – (Երկմտելով)։ Չգիտեմ։ Ինչ հիշում եմ, այ, այսպես, քայլում եմ։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Լավ, իսկ կարո՞ղ եմ հարցնել թե ուր ես գնում։
ԱՆՑՈՐԴ – Իհարկե կարող ես։ Բայց, ես չգիտեմ։ Ինչ հիշում եմ, այ, այսպես, քայլում եմ, ինչ-որ մի տեղ եմ գնում, որն առջևում է։ Ես միայն հիշում եմ, որ երկար ճանապարհներ եմ անցել ու եկել հասել այստեղ։ Իսկ հետո պատրաստվում եմ շարժվել այս ուղղությամբ, (արևմուտքն է ցույց տալիս) դեպի առաջ։
(Աղջիկը զգուշորեն մի փայտե բաժակ է բերում ու տալիս նրան։)
ԱՆՑՈՐԴ – (Բաժակը վերցնելով)։ Շնորհակալ եմ, օրիորդ։ (Երկու կումով խմում է ջուրն ու բաժակը վերադարձնում)։ Շատ շնորհակալ եմ։ Սա իսկապես բացառիկ բարություն է։ Ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչպես շնորհակալություն հայտնել։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Պետք չէ այդքան երախտապարտ լինել։ Դա քեզ ոչ մի օգուտ չի բերի։
ԱՆՑՈՐԴ – Հա, ինձ օգուտ չի բերի։ Բայց ես արդեն վերականգնել եմ ուժերս։ Պետք է առաջ շարժվեմ։ Պարոն, դու հավանաբար երկար ես այստեղ ապրել, կարո՞ղ է իմանաս առջևում ինչ տեղ է։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Առջևո՞ւմ։ Առջևում գերեզման է։
ԱՆՑՈՐԴ – (Զարմացած)։ Գերեզմա՞ն։
ԱՂՋԻԿ – Չ՛է, չէ՛։ Այնտեղ լիքը շուշաններ ու մասրենիներ կան, ես հաճախ եմ գնում զբոսնելու, ծաղիկներին նայելու։
ԱՆՑՈՐԴ – (Արևմուտք նայելով, կարծես ժպիտով)։ Լավ է։ Այնտեղ լիքը շուշաններ ու մասրենիներ կան, ես էլ եմ շատ գնացել զբոսնելու, նրանց նայելու։ Բայց, ա՛յ այն գերեզման է։ (Դեպի ծերունին)։ Պարոն, ի՞նչ կա գերեզմանից անդին։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Գերեզմանից անդի՞ն։ Դա ես չգիտեմ։ Երբեք չեմ գնացել այնտեղ։
ԱՆՑՈՐԴ – Չգիտե՞ս։
ԱՂՋԻԿ – Ես էլ չգիտեմ։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Ես միայն գիտեմ հարավը, հյուսիսն ու արևելքը. որտեղից որ դու գալիս ես։ Ամենից շատ այս տեղերին եմ ծանոթ, դրանք երևի ձեզ համար էլ ամենալավ տեղերն են։ Չնեղանաս իմ շատախոսությունից, բայց իմ կարծիքով դու արդեն բավականին հոգնել ես, ճիշտ կանես հետ գնաս։ Նույնիսկ եթե առաջ էլ շարժվես, գուցե երբեք էլ չհասնես վերջին։
ԱՆՑՈՐԴ – Գուցե երբեք չհասնե՞մ վերջին… (Խորհում է։ Հանկարծ զարմանքով՝ սկսում)։ Չի՛ լինի։ Ես պետք է առաջ շարժվեմ։ Եթե վերադառնամ, տե՛ղ չկա, որ անուն ու համբավ չլինի, տե՛ղ չկա, որ կալվածատեր չլինի, տե՛ղ չկա, որ աքսոր ու զնդան չլինի, տե՛ղ չկա, որ արհեստական ժպիտ չլինի, տե՛ղ չկա, որ կեղծավոր արցունք չլինի։ Ես ատում եմ նրանց։ Ես հետ չեմ գնում։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Գուցե դու սխալվում ես։ Անկեղծ արցունքների էլ կարող ես հանդիպել, քեզ համար ցավող։
ԱՆՑՈՐԴ – Չէ՛։ Ես չեմ ցանկանում տեսնել նրանց անկեղծ արցունքները, ինձ պետք չէ նրանց կարեկցանքը։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Այդ դեպքում, դու (գլուխը թափահարելով), դու միայն առաջ գնալ կարող ես։
ԱՆՑՈՐԴ – Այո՛, ես միայն առաջ գնալ կարող եմ։ Բացի այդ, առջևում մի ձայն կա, որ հաճախ հորդորում է ինձ, ձայն է տալիս, չի թողնում հանգստանալ։ Ցավը նրանում է, որ ոտքերս արդեն այնքան են մաշվել քայլելուց, որ բազմաթիվ վերքեր են գոյացել, լիքը արյուն է հոսել։ (Մի ոտքը բարձրացնում է ծերունուն ցույց տալիս)։ Դրա պատճառով արյունս զգալի պակասել է, ինձ արյուն է պետք խմել։ Բայց որտե՞ղ կարող եմ գտնել։ Ախր ես չեմ ուզում խմել պատահական մեկի արյունը։ Հիմա միայն ջուր կարող եմ խմել, այսպես լրացնել իմ արյան պակասը։ Իմ ճանապարհին միշտ էլ ջուր պատահում է, դրա պակասը երբեք չեմ զգացել։ Պարզապես ուժերս չեն հերիքում, երևի արյանս մեջ ջրի առատությունից է։ Այսօր նույնիսկ մի փոքր ջրափոս չգտա, երևի նրանից է, որ քիչ ճանապարհ եմ անցել։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Գուցե պատճառը դա չէ։ Հետո արևն արդեն մայր է մտել, մտածում եմ, գուցե դու է՞լ ինձ պես մի քիչ հանգստանաս։
ԱՆՑՈՐԴ – Ախր առջևի այդ ձայնը կանչում է ինձ։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Գիտեմ։
ԱՆՑՈՐԴ – Գիտե՞ս։ Դու գիտե՞ս թե դա ինչ ձայն է։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Գիտեմ։ Այդ ձայնը կարծես ժամանակին ինձ էլ է կանչել։
ԱՆՑՈՐԴ – Այդ նույն ձայնը, որ ի՞նձ է կանչում։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Դա ես չգիտեմ։ Մի քանի անգամ ձայն է տվել, բանի տեղ չեմ դրել, էդպես, էլ չի կանչել։ Ուրիշ ոչինչ չեմ հիշում։
ԱՆՑՈՐԴ – Օհ, բանի տեղ չես դրել… (Խորհում է։ Հանկարծ զարմանքով՝ ականջ է դնում)։ Չ՛է։ Ես պետք է գնամ։ Չեմ կարող հանգստանալ։ Ցավը նրանում է, որ ոտքերս վաղուց մաշվել են քայլելուց։ (Պատրաստվում է քայլել)։
ԱՂՋԻԿ – Վերցրու սա։ (Մի լաթի կտոր է տալիս)։ Վերքերդ կկապես։
ԱՆՑՈՐԴ – Շնորհակալ եմ (վերցնելով), օրիորդ։ Սա իսկապես… Սա իսկապես չտեսնված բարություն է։ Այն ինձ կօգնի ավելի երկար ճանապարհ անցնել։ (Նստելով մի քարի կտորի վրա՝ փորձում է փաթաթել կոճը)։ Բայց, չէ՛։ (Ջանք է գործադրում ոտքի կանգնել)։ Օրիորդ, արի վերադարձնեմ, կտորը չի բավականացնում։ Բացի այդ, այսքան մեծ բարությանը բավարար երախտապարտ լինել չեմ կարող։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Պետք չէ այդքան երախտապարտ լինել։ Դա ոչ մի օգուտ չի բերի։
ԱՆՑՈՐԴ – Այո, ոչ մի օգուտ չի բերի։ Բայց սա լավագույն ողորմությունն է, տե՛ս, իմ վրա կա՞ արդյոք լաթի կտորի նմանվող մի բան։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Այդքան լուրջ մի ընդունիր։
ԱՆՑՈՐԴ – Հա, բայց ես չեմ կարող։ Վախենամ ես այսպիսին եմ. երբ ստանում եմ ինչ-որ մեկի ողորմությունը՝ ինչպես դիակ նշմարած անգղ, չորս կողմը սավառնելով բաղձում եմ ինքս տեսնել նրա ոչնչացումը։ Կամ էլ անիծում եմ, նրանից բացի ամեն ինչ ոչնչանա, ինքս՝ ներառյալ, քանզի ես, նույնպես, արժանի եմ անեծքի։ Բայց ես դեռ չունեմ այս կարողությունը, եթե նույնիսկ ունենայի էլ, չէի ուզենա, որ նրանք այդ ճակատագրին արժանանային, որովհետև այդ ճակատագրից են նրանք թերևս փախչում։ Կարծում եմ՝ սա ամենաճշմարիտն է։ (Դեպի աղջիկը)։ Օրիորդ, այս լաթի կտորն ընտիր է, պարզապես մի քիչ փոքր է։ Ամեն դեպքում վերադարձնեմ։
ԱՂՋԻԿ – (Տագնապած, հետ քայլ անելով)։ Ինձ պետք չէ։ Վերցրու քեզ հետ։
ԱՆՑՈՐԴ – (Ժպիտի նմանվող արտահայտությամբ)։ Օհ, օհ… Որովհետև ես ձեռքս ե՞մ առել։
ԱՂՋԻԿ – (Գլխով է անում, մատով ցույց տալիս գրպանը)։ Այնտեղ խցկիր, պետք կգա։
ԱՆՑՈՐԴ – (Ընկճվելով հետ քայլ է անում)։ Բայց սա եթե շալակեմ հետս… Ինչպե՞ս կքայլեմ։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Չես հանգստանում, դրա համար էլ ի վիճակի չես շալակել։ Մի քիչ հանգստացիր, լավ կլինի։
ԱՆՑՈՐԴ – Ահա, երևի, հանգստանամ… (Մտորում է՝ հանկարծ վեր թռչում, ականջ դնում)։ Չ՛է, չեմ կարող։ Պետք է գնամ։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Այդպես էլ չե՞ս ուզում հանգստանալ։
ԱՆՑՈՐԴ – Ուզում եմ։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Դե հանգստացիր մի քիչ։
ԱՆՑՈՐԴ – Բայց ախր, ես չեմ կարող…
ԾԵՐՈՒՆԻ – Վերջը մտածում ես գնա՞լն է ճիշտը։
ԱՆՑՈՐԴ – Հա, ես գնամ։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Դե լավ, բարով գնաս։
ԱՆՑՈՐԴ – (Մարմինը ձգելով)։ Լավ, մնաք բարով։ Ես շատ շնորհակալ եմ։ (Դեպի աղջիկը)։ Օրիորդ, սա ուզում եմ վերադարձնել, խնդրում եմ, ետ վերցրու։
(Աղջիկը՝ տագնապած, ձեռքերը հետ է քաշում, ուզում է տապ անել խրճիթում)։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Վերցրու հետդ։ Եթե իսկապես շատ է ծանր՝ ցանկացած պահի կարող ես դեն նետել գերեզմանում։
ԱՂՋԻԿ – (Առաջ գալով)։ Վայ, չէ՛։
ԱՆՑՈՐԴ – Վայ, չէ՛։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Դե լավ, պարզապես կկախես շուշաններից, մասրենիներից։
ԱՂՋԻԿ – (Ձեռքերն իրար խփելով)։ Հա-հա, ընտի՜ր է։
ԱՆՑՈՐԴ – Ուհ…
(Մի պահ լռություն)։
ԾԵՐՈՒՆԻ – Դե, հաջողություն։ Գնաս խաղաղությամբ։ (Կանգնում է, դեպի աղջիկը)։ Երեխես, օգնիր ներս մտնեմ։ Տե՛ս, արևը վաղուց մայր է մտել։ (Շրջվում է դեպի դուռը)։
ԱՆՑՈՐԴ – Շնորհակալ եմ ձեզ։ Մնաք խաղաղությամբ։ (Հետ ու առաջ է անում, մտորում, հանկարծ վեր թռչում)։ Ես այնուամենայնիվ չեմ կարող։ Ես պետք է գնամ։ Գնալն է ճիշտը… (Անմիջապես բարձրացնում է գլուխը, վճռականորեն քայլում դեպի արևմուտք)։
(Աղջիկն օգնում է ծերունուն խրճիթ մտնել, անմիջապես փակում է դուռը։ Անցորդը ճոճվելով ցատկում է դեպի ամայություն, գիշերվա մութը նրա ետևից։)
02 Մարտ, 1925
Մեռյալ կրակ
Երազում ես սլանում էի սառցե սարերով։
Բարձր՝ ահարկու սարեր, հասնելով սառը երկնքին, իսկ ամպերը՝ սառած, ծածկելով երկինքը, ինչպես թեփուկն է ծածկում ձկան մարմինը։ Սարերի լանջին՝ սառած անտառներ, ճյուղերն ու տերևներն ասես կուննինգհամիա ու սոճի։ Ամենը ցրտաշունչ, ամենը զուլալ։
Բայց ես հանկարծ ցած եմ ընկնում դեպի սառցե հովիտներ։
Վերև թե ներքև՝ չորսկողմը ցրտաշունչ, զուլալ։ Իսկ ողջ սառցե սպիտակի վրա անհաշիվ կարմիր շողեր։ Խճճված, ասես ծովային բուստերի մի ցանց։ Գլուխս իջեցնում եմ՝ կրակ եմ տեսնում։
Սա մեռյալ կրակ է։ Այրիչ տեսք ունի, բայց ամբողջովին անշարժ. չի տարուբերվում, ինչպես ծովային բուստերի սրածայր ճյուղերին քարացած սև ծուխ, չորացած, ասես այրվող տնից դուրս ելած։[1] Այսպես, սառույցի չորս կողմը իրար արտացոլելով, դառնալով անթիվ շողեր, սառցե հովիտներին դարձնում են բուստերի պես կարմիր։
Հա-հա։
Երեխա ժամանակ ես սիրում էի նայել ռազմանավերի թողած ալիքների փրփուրներին. այդ հսկա վառարաններից ժայթքող կրակներին։ Ձգտում էի մոտենալ ու ավելի պարզ տեսնել։ Ափսոս, որ նրանք անընդհատ փոխվում էին՝ երբեք չպահպանելով նույն կերպարանքը։ Եվ չնայած երկար սևեռվում էի, այդպես էլ չէի տեսնում մի հիմնական պատկեր։
Մեռյա՜լ բոց, ես վերջապես ճանկել եմ քեզ։
Վերցնում եմ մեռյալ կրակը, փորձում մոտիկից զննել, նրա սառնությունը ծակում է մատներս, բայց ես դիմանում եմ ու այն խցկում գրպանս։ Սառցե հովիտը մի ակնթարթում դառնում է ավելի պարզ ու սպիտակ։ Ես մտածում եմ հովիտից դուրս գալու ճանապարհների մասին։
Մարմնիցս քուլա-քուլա բարձրացող սև ծուխն ասես լարանման կույր օձ։ Սառցե հովիտով հոսող կրակները գոյացնում են մի մեծ կրակատեղ, շրջապատում են ինձ։ Ներքև նայելով՝ ես տեսնում եմ մեռյալ կրակը նորից այրվելիս, անցնելով շորերիս միջով՝ կաթում է սառցե հատակին։
— Հե՛յ ընկեր, քո ջերմությամբ արթնացրեցիր ինձ,- ասաց նա։
Ես արագորեն ձայն տվի նրան, ազգանունը հարցրի։
— Մարդիկ ինձ վաղուց լքել էին այս սառցե հովիտում,- հարցից խուսափելով պատասխանեց։
Ինձ լքողներ վաղուց արդեն ոչնչացել, անհետացել են։ Ես նույնպես քիչ էր մնում սառույցների մեջ ցրտամահ լինեի։ Եթե չլիներ քո տաքությունը, որը նորից կայծ տվեց ինձ, շատ շուտով ես էլ կոչնչանայի։
— Ես ուրախ եմ քո արթնանալու համար։ Հիմա ճանապարհ եմ փնտրում այս սառցե
հովիտից դուրս գալու, պատրաստ եմ քեզ հետս տանել, որպեսզի էլ երբեք սառույցով չպատվես, երբեք չայրվես կրակների մեջ։
— Ա՜խ ախ։ Ուրեմն ես կայրվեմ-կվերջանամ։
— Ես շատ կափսոսամ եթե դու այրվես։ Երևի ավելի լավ է քեզ էստեղ թողնեմ։
— Ա՜խ ախ։ Ուրեմն ես կսառչեմ՝ ցրտամահ կլինեմ։
— Այդ դեպքում, ի՞նչ անենք։
— Իսկ դո՞ւ, դու ինքդ ի՞նչ ես անելու,- հակադարձեց նա։
— Արդեն ասեցի։ Ես պիտի դուրս գամ այս սառցե հովիտից…
— Էդ դեպքում ես ավելի լավ է այրվեմ, վերջանամ։
Նա հանկարծ տեղից ցատկեց՝ ինչպես մի կարմիր գիսաստղ, ու մենք միասին դուրս
եկանք սառցե հովիտից։ Մի հսկա քարե մեքենա շարժվեց դեպի մեզ, ու ես վերջապես ջախջախվեցի նրա անիվների տակ։ Բայց վերջին պահին հասցրեցի տեսնել թե ինչպես է մեքենան գահավիժում դեպի սառցե հովիտը։
— Հա-հա։ Դուք էլ երբեք չեք տեսնի այս մեռյալ կրակը,- ժպիտը դեմքիս՝ հպարտորեն ասացի ես, ասես թե հենց էդպես էի ցանկանում։
23 Ապրիլ, 1925
Ծանոթագրություններ
[1] «Այրվող տուն». Բուդդիզմի կարևորագույն տեքստերից մեկի՝ «Լոտուս Սուտրայի» հիմնական գաղափարներից է։ Ըստ վանական-ուսուցիչ Շենգ-յեն-ի (1931-2009) «այրվող տուն» գաղափարը նկարագրում է երկրային կյանքում դժվարությունների՝ վտանգի, ճգնաժամի, և այլ ցավերի վերահաս սպառնալիքի ժամանակ, մարդու՝ հաճույքի և ուրախության ձգտելու կացությունը, որն ասես այվող տուն՝ երկար գոյություն ունենալ չի կարող։ Այնուամենայնիվ, այն բնավ չի հորդորում մարդկանց խուսանավել այդ անցավոր երջանկության ձգտումից։
Շան առարկությունը
Երազում ես քայլում էի մի նեղ նրբանցքով, շորերս պատառոտված, ասես մի մուրացկան։
Հետևիցս մի շուն էր կանչում։
Ես գոռոզաբար շրջվեցի ու հոխորտացի.
— Թա՛յ։ Սսկվի՛ր։ Ագահ շան ձագ։
— Հի-հի,- ծիծաղելով ասաց շունը,- չեմ հանդգնի մարդկանց հետ մրցել այդ բանում։
— Ի՞նչ։ Գազազեցի ես՝ դա համարելով չափազանց նվաստացուցիչ։
— Ես իսկապես ամոթ եմ զգում. դեռ չեմ տարբերում պղինձն ու արծաթը, չեմ
տարբերում լաթը՝ մետաքսից, չեմ տարբերում իշխանին՝ հասարակ քաղաքացուց, չեմ տարբերում տերը՝ ծառայից, չեմ տարբերում…
Ես փախուստի դիմեցի։
— Սպասի՛ր, մի քիչ էլ խոսենք,- փորձեց հետ պահել ինձ։
Ես իսկույն փախա՝ առանց ետ նայելու, փախա մինչև դուրս եկա երազիս
սահմաններից ու հանգիստ պառկեցի անկողնուս վրա։
23 Ապրիլ, 1925
Մի կորուսյալ լավ դժոխք
Երազում ես պառկած էի անկողնուս վրա, ցուրտ ամայության մեջ, դժոխքի եզրին։ Բոլոր հոգիները կանչում էին՝ բարձր, բայց կարգապահ, կրակի մռնչոցով, յուղի պճպճոցով, պողպատե պատառաքաղների հարվածի ձայնով, ստեղծելով մի մեծ, արբեցնող խրախճանք։ Նրանք ազդարարում էին երեք աշխարհներին. [1] անդրաշխարհում խաղաղություն է։
Մի վիթխարի մարդ կանգնում է իմ դիմաց, գեղեցիկ ու բարեշնորհ, մարմինն ամբողջությամբ լույս է արձակում։ Սակայն ես գիտեմ, որ նա սատանա է։
— Ամեն ինչ վերջացավ, ամեն ինչ վերջացավ։ Խե՜ղճ հոգիները այլևս կկորցնեն իրենց
լավ դժոխքը,- նա ասաց վրդովմունքով, հետո նստեց, ու ինձ իր գիտեցած մի պատմություն պատմեց.
— Մի ժամանակ երբ երկինքը դեռ մեղրագույն էր, Սատանան պարտության
էր մատնել Աստծոն ու նվաճել տիրակալի ողջ իշխանությունը։ Նա պահպանում էր դրախտը, պահպանում էր երկիրը, պահպանում էր դժոխքը։ Նա անձամբ գնացել նստել էր դժոխքի կենտրոնում, մարմինն ամբողջությամբ լույս էր արձակում, լուսավորում բոլոր հոգիներին։
Դժոխքը վաղուց արդեն ամայացել էր. կտրող ծառերը[2] կորցրել էին իրենց փայլը, եռացող յուղը էլ առաջվա պես չէր ցայտում վերև, մեծ կրակատեղից երբեմն ծխի գորշ քուլաներ էին բարձրանում, իսկ հեռվում արջընկույզի ծաղիկները դեռ մեկընդմեջ բացվում էին մանր ու գունատ։ Դա ամենևին էլ զարմանալի չէր, քանզի գետինը արդեն այնքան էր այրվել, որ պտղաբերությունն այլևս կորցրել էր։
Հետո հոգիներն արթնանում են սառը յուղի ու գաղջ կրակի մեջ, նրանք սատանայի արձակած լույսի ներքո տեսնում են դժոխքի մանր, խեղճ ու գունատ ծաղիկները։ Հափշտակվում են։ Հանկարծ հիշում են մարդկային աշխարհը, հետո խորհելով անհիշելի տարիներ՝ դեպի մարդկությունը արձակում են մի ճիչ՝ անիծելով դժոխքը։
Մարդկությունն արձագանքում է նրանց ճիչին, հանուն արդարության, ու միանում սատանայի դեմ տարվող պատերազմին։ Կռվի գոչյունները տարածվել էր երեք աշխարհներով, ամպրոպից էլ սաստիկ։ Ի վերջո, ճիշտ մարտավարության ու խորամանկ ծուղակի շնորհիվ նրանք ստիպեցին սատանային լքել դժոխքը։ Այս հաղթանակից հետո դժոխքի դարպասների վրա կանգնեցրեցին մարդկության դրոշը։
Ու երբ հոգիները միասին ցնծում էին, մարդկության՝ դժոխքի սուրհանդակը արդեն եկել նստել էր դժոխքի կենտրոնում, օգտագործելով մարդկության զորությունը, հանդիմանում էր բոլոր հոգիներին։
Ու երբ հոգիները ևս մի ճիչ արձակեցին, անիծելով դժոխքը՝ անմիջապես դարձան մարդկության դավաճանը։ Արժանանալով հավերժական դատապարտման, հայտնվեցին կտրող ծառերի անտառի մեջտեղում։
Այսպես մարդկությունը կատարելապես իր ձեռքն առավ դժոխքն իշխելու ողջ զորությունը՝ գերազանցելով նույնիսկ սատանային։ Սկսեց բարենորոգել այդ ամայությունը, Մարդացուլին[3] նշանակելով բարձրագույն պաշտոնին։ Իսկ նա կրակն էլ ավելի թեժացրեց, սրեց թրերն ու դանակները, ազատվելով նախկին գռեհիկությունից՝ ամբողջովին փոխելով դժոխքի կերպարանքը։
Արջընկույզի ծաղիկերը միանգամից թառամեցին։ Յուղն առաջվա պես պճպճում էր, դանակն առաջվա պես սուր էր, կրակն առաջվա պես տաք։ Հոգիներն առաջվա պես հառաչում ու գալարվում էին, մինչև որ ժամանակ չէին ունենա հիշելու այն կորուսյալ լավ դժոխքը։
Սա մարդկության հաջողությունն է, հոգիների դժբախտությունը։
Ընկե՛ր իմ, դու չե՞ս հավատում ինձ։ Այո՛, դու մարդ ես։ Իսկ ես գնում եմ հրեշներ ու հոգիներ որոնելու։
16 Հունիս, 1925
Ծանոթագրություններ
[1] «Երեք աշխարհներ». դրախտ, երկիր, դժոխք։ Այս գաղափարը կարելի է գտնել Բուդդիզմի, Հինդուիզմի, ինչպես նաև Շամանիզմի փիլիսոփայությունների մեջ։
[2] «Կտրող ծառեր». Բուդդիստական փիլիսոփայության մեջ անդրաշխարհի պատժամիջոց։
[3] «Մարդացուլ». Բուդդիստական դիցաբանության մեջ դժոխքի առասպելական կերպար՝ ցուլի գլխով և մարդու մարմնով։
Թարգմանությունը չինարենից՝ Ռոբերտ Ծատուրյանի
