՛
Նոբելյան մրցանակակիր գրականության ասպարեզում 2020 թ
Երբ ես փոքր էի` երևի մոտ հինգ-վեց տարեկան, մտքումս մրցույթ էի կազմակերպում՝ որոշելու, թե որն է աշխարհի ամենալավ բանաստեղծությունը։ Երկուսն էին անցնում եզրափակիչ. Բլեյքի «Փոքր սև տղան» և Սթիվեն Ֆոսթերի «Սվանի Գետը»։ Լոնգ Այլընդի հարավային ափի Սիդահըրսթ գյուղում գտնվող տատիկիս տան եկրորդ ննջասենյակում գնում գալիս էի՝ արտասանելով Բլեյքի անմոռանալի պոեմը մտքիս մեջ, ոչ թե բերանացի, ինչպես և նախընտրում էի, և երգելով, էլի մտքումս, Ֆոսթերի հալածող, անմխիթար երգը։ Թե ինչպես էի ես հաջողացրել Բլեյք կարդալ՝ առեղծված է։ Երևի ծնողներիս տանն ավելի բնորոշ քաղաքականության ու պատմության մասին գրքերի ու բազում վեպերի շարքում մի քանի բանաստեղծական ժողովածու կար։ Բայց ես Բլեյքին կապում եմ տատիկիս տան հետ։ Տատս գրքի մարդ չէր։ Բայց տանն ուներ Բլեյքի «Երգեր անմեղության ու փորձի» ժողովածուն, ինչպես նաև Շեքսպիրի պիեսների մի փոքրիկ գրքույկ, որտեղից շատ բան անգիր էի արել։ Սիմբըլինի երգը հատուկ էի սիրում՝ հավանաբար մի բառ անգամ մեջից չհասկանալով, բայց լսելով հնչերանգը, ռիթմը, զրնգուն հրամայականները, որոնք ահավոր տպավորիչ էին ամաչկոտ ու երկչոտ երեխայի համար։ «Եվ թո՜ղ նշանավորվի գերեզմանը քո»։ Հույս ունեի էդպես էլ կլիներ։
Պատվի ու բարձր պարգևի համար այս կարգի մրցույթներն ինձ համար բնական էին. առասպելները, որոնք իմ սկզբնական ընթերցանությունն էին, լցված էին դրանցով։ Աշխարհի ամենալավ բանաստեղծությունն ինձ համար մեծագույնից մեծագույն պատիվն էր, նույնիսկ երբ շատ փոքր էի։ Այսպես էին նաև ինձ ու քույրերիս մեծացրել՝ Ֆրանսիան փրկելու (Ժաննա Դ’Արկ), ռադիում հայտնաբերելու (Մերի Քյուրի)։ Հետագայում սկսեցի հասկանալ հիերարխիկ մտածելակերպի վտանգներն ու սահմանափակումները, բայց մանկությանս տարիներին մրցանակներ շնորհելը կարևոր էր թվում։ Մի մարդ կկանգներ լեռան գագաթին՝ հեռվից տեսանելի ու միակ հետաքրքրական բանը լեռան վրա։ Մի փոքր ներքևում կանգնած մարդն անտեսանելի էր։ Կամ այս դեպքում բանաստեղծությունը։ Ես վստահ էի, որ հենց ինքը` Բլեյքը, չգիտես ինչպես, տեղյակ էր այս իրողության մասին՝ հստակ պատկերացում ունենալով՝ ինչպես են իրերը դասավորվելու։ Հասկանում էի, որ նա չկա, բայց զգում էի, որ դեռ կենդանի է, քանի որ կարող էի լսել ինձ հետ խոսող իր ձայնը՝ թեպետ թաքնված, այդուհանդերձ իր ձայնը։ Ասես խոսելիս լիներ միայն կամ հատկապես ինձ հետ։ Ես ինձ յուրահատուկ ու արտոնյալ էի զգում։ Զգում էի նաև, որ ես էլ հենց իր՝ Բլյեքի հետ էի փափագում խոսել, ում հետ, ինչպես և Շեքսպիրի, արդեն խոսում էի։
Բլեյքը մրցույթի հաղթողն էր։ Բայց շուտով ես հասկացա՝ որքան նման էին այս երկու բանաստեղծությունների բառերը. ինչպես և հիմա, ինձ ձգում էր հառաչանքի ու մարմաջի միջից բարձրացող մարդկային մենության ձայնը։ Եվ պոետները, որոնց ես տարիքի հետ վերընթերցում էի, այն պոետներն էին, որոնց գործերում ես նշանակալի դեր եմ խաղացել՝ որպես ընտրյալ ունկնդիր։ Մտերմիկ, թովիչ, հաճախ թաքուն ու գաղտագողի։ Ոչ թե հրապարակի պոետները։ Ոչ թե իրենք իրենց հետ խոսող պոետները։
Այս դաշինքն ինձ դուր էր գալիս։ Ինձ դուր էր գալիս այն զգացումը, որ բանաստեղծության ասելիքն էական էր ու նաև անձնական՝ ինչպես քահանային կամ հոգեվերլուծողին վստահված մտքերը։
Տատիկիս երկրորդ ննջասենյակում մրցանակաբաշխության արարողությունը իր գաղտնիության պատճառով իսկ բանաստեղծության ստեղծած ամուր կապի շարունակությունն էր. շարունակությունը, ոչ թե խաթարումը։
Բլեյքն ինձ հետ խոսում էր փոքրիկ սև տղայի միջոցով. նա այդ ձայնի թաքնված աղբյուրն էր։ Նա չէր երևում, ճիշտ այնպես, ինչպես փոքրիկ սև տղան չէր երևում, կամ էլ երևում էր, բայց սխալ էր դիտվում` անընկալունակ ու քամահրանքով լի սպիտակ տղայի կողմից։ Բայց ես գիտեի, որ նրա ասածը ճշմարիտ էր, որ նրա ժամանակավոր մահկանացու մարմնում պարզ ու մաքուր հոգի էր. սա ես գիտեի, որովհետև սև երեխայի ասածը, նրա զգացմունքների ու փորձի պատմությունը ոչ մի մեղադրանք, ոչ մի վրիժառության ցանկություն չի պարունակում։ Միայն այն հավատքը, որ իրեն խոստացած հետմահու կատարյալ աշխարհում իրեն կընդունեն այնպիսին, ինչպիսին ինքը կա, և ցնծության վարար ալիքների միջից նա կպաշտպանի իրենից ավելի փխրուն սպիտակ երեխային՝ հանկարծահաս լուսավորության վարար ալիքներից։ Այն, որ սա իրատեսական հույս չէ, որ սա անտեսում է իրականը, այս բանաստեղծությունը դարձնում է վշտալի ու նաև խորապես քաղաքական։ Այն ցավն ու արդարացված զայրույթը, որը փոքր սև տղան իրեն զգալ թույլ տալ չի կարող, որից իր մայրը փորձում է պաշտպանել իրեն, զգում է ընթերցողը կամ ունկնդիրը։ Նունիսկ երբ ընթերցողը երեխա է։
Բայց հանրային պարգևն այլ թեմա է։
Այն բանաստեղծությունները, որոնք ինձ ողջ կյանքիս ընթացքում ուժգին ձգել են, նկարագրածս բանաստեղծությունների տիպի են, անձնական ընտրության ու միահամուռության ստեղծագործություններ են, որոնցում ունկնդիրը կամ կարդացողը նշանակալի ներդրում ունի՝ որպես վստահված անձ կամ հոգու ճիչն ընկալող, երբեմն որպես համադավադիր։ «Ես ոչ մեկն եմ»,- Դիքինսընն ասում է։ «Դու է՞լ ես ոչ մեկ / Ուրեմն երկուսով ենք — չասես մեկին…»։ Կամ Էլիոթը. «Գնա՛նք, ուրեմն, ես ու դու, / Մինչ փռված է երկնքով մեկ երեկոն՝ / Ինչպես եթերացված հիվանդը վիրահատական սեղանին…»։ Էլիոթը բոյսքաութների խումբ չի հավաքում իր շուրջ։ Նա ընթերցողից ինչ-որ բան է խնդրում։ Դրան հակառակ, օրինակ, Շեքսպիրի «Քեզ բաղդատե՞մ օրվա հետ ամռան» ասելիս՝ Շեքսպիրն ինձ չի համեմատում ամառային օրվա հետ։ Նա ինձ թույլ է տալիս ականջ դնել շլացուցիչ ճարտարությանը, բայց բանաստեղծությունն իմ ներկայության կարիքը չունի։
Ինձ ձգող արվեստում մասսայական ձայնը կամ դատողությունը վտանգավոր է։ Մտերմիկ խոսքի անորոշությունը նպաստում է այդ խոսքի զորությանը և ընթերցողի զորությանը, ում մտավոր կարողությունների միջոցով այդ ձայնը ոգևորվում է՝ իր իսկ հրատապ խնդրանք-պահանջից կամ վստահությունից։
Ի՞նչ է տեղի ունենում այս տեսակ պոետի հետ, երբ մասսան, ըստ երևույթին, նրան օտարելու կամ անտեսելու փոխարեն, ծափահարում ու փառաբանում է։ Ես կասեի, որ այս տեսակ պոետն իրեն վտանգված ու թակարդված կզգար։
Սա է Դիքինսընի թեման։ Ոչ միշտ, բայց հաճախ։
Էմիլի Դիքինսըն առավել մեծ մոլությամբ կարդում էի դեռահաս տարիքում։ Հիմնաանում ուշ գիշերին, քնելու ժամից հետո, հյուրասենյակի բազմոցին։
Ես Ոչ Մեկ եմ։ Ով ես դու՞։
Դու է՞լ ես -Ոչ Մեկ-։
Եվ այն ժամանակ իմ կարդացաած ու մինչև հիմա նախընտրելի տարբերակում.
Ուրեմն երկուսով ենք։
Չասես մեկին, թե չէ գիտես՝ կվտարեն։
Դիքինսընն ինձ ընտրել էր կամ ճանաչել, մինչ ես նստած էի այդ բազմոցին։ Մենք էլիտան էինք, անտեսանելիության մեջ իրար ուղեկից. սա մի փաստ էր, որից միայն մենք էինք տեղյակ և որը վավերացնում էինք միմյանց համար։ Այ աշխարհում մենք ոչ մեկ էինք։
Բայց ի՞նչը կհամարվեր վտարում մեր այս տեսակ գոյության դեպքում՝ գրության տակ մեր ապահով տեղում։ Վտարումը կսկսվեր, երբ գրությունը տեղաշարժեին։
Այստեղ ես չեմ խոսում դեռահաս աղջիկների վրա Էմիլի Դիքինսընի վնասակար ազդեցության մասին։ Ես խոսում եմ մի խառնվածքի մասին, որը թերահավատորեն է վերաբերվում հասարակական կյանքին կամ այն տեսնում է որպես մի դաշտ, որտեղ վերացականը ջախջախում է առարկայականը, մասնակի ճշմարտությունը փոխարինում է անաչառությանն ու մեղադրող մերկացմանը։ Որպես վառ օրինակ, ենթադրենք մատնիչի ձայնը՝ Դիքինսընի ձայնը, փոխարինվի դատական ատյանի ձայնով։ «Մենք Ոչ Մեկ ենք, Ո՞վ եք Դուք»։ Հանկարծ այս միտքը դառնում է չարագուշակ։
Հոկտեմբերի ութի առավոտյան ինձ համար անակնկալ էր զգալ այն խուճապը, որը նկարագրում էի։ Լույսը չափազանց վառ էր։ Մասշտաբը՝ չափազանց լայն։
Մեզնից նրանք, ովքեր գրքեր են գրում, ենթադրաբար ցանկանում են շատերին հասնել։ Բայց որոշ բանաստեղծներ չեն ընկալում շատերին հասնելը տարածական առումով, ինչպես օրինակ՝ լցված դահլիճներով։ Նրանք շատերին հասնելն ընկալում են ժամանակի ընթացքում, աստիճանաբար, ապագայում։ Բայց ինչ-որ խորամուխ կերպով իրենց այս ընթերցողները միշտ գալիս են եզակի, հատ-հատ։
Կարծում եմ ինձ այս մրցանակը շնոհելով՝ Շվեդական Ակադեմիան ընտրում է հարգել մտերիմ, անձնական ձայնը, որը հասարակական խոսքը կարող է երբեմն ընդարձակել կամ տարածել, բայց ոչ երբեք փոխարինել։
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Լուսինե Շահնազարյանի
