Յակոբ Մնձուրին իր երկու դուստրերուն հետ Գնալը կղզի կ՚ապրէր ամառ-ձմեռ, փռապան էր։ Զահրատն ալ իր տիկնոջ հետ ամարանոց կ՚երթար հոն. ան ալ երբոր Կիկոյին մասին չէր մտածեր՝ այլաբանօրէն ծորակ կը ծախէր։
Գնալըն Պոլսոյ չորս կղզիներէն ամենամօտը եւ ամենափոքրն է։ Զիս այդ կղզին տարաւ երկրորդական վարժարանի հայերէնի նախկին ուսուցիչս՝ Արտաշէս Տէր Խաչատուրեանը։ Պոլիսը հանք էր իր հայկական թերթերու գրեթէ անթերի հաւաքածոյին համար։
Զահրատ եւ իր վայելուչ տիկինը՝ Անայիս եկեր էին զբօսանաւ մեզ դիմաւորելու. կը քալէինք աւազներուն վրայ։ Զահրատ ցոյց տուաւ տունը որ ամենամօտիկն էր քարափին։ Որպէսզի անցորդները չկարենան ներսը տեսնել՝ բարձր տեղադրուած էր պատուհանը, առաստաղին մօտ։ Փոքրիկ պատուհանին մը առջեւ նստած էր սեւուկ կատու մը, առօք-փառօք արեւու լոգանք կ՚առնէր։ Մայմունը կարդացա՞ծ ես, հարցուց։ Ո՞վ չէր գիտեր Մայմունը եւ Ոսպ մաքրող կինը, եւ Տիկին Անթառամը, եւԿիկոն, Օ անմոռանալի Կիկոն։
Ահա անիկա Մայմո՛ւնն է, ըսաւ։
Մայմունը սեւ, աչքերը դեղին, արեւը ոսկի, Մարմարան կապոյտ։ Պատկեր առանց շրջանակի, անցեալը ներկային մէջ։
Կղզիին վրայ կար փոքրիկ հանրային պարտէզ մը, կ՚ըսէին թէ Մնձուրի կու գայ հոն, առանց բացառութեան ամէն օր, ժամը ճիշդ չորսին։ Չորսը եղաւ չորսուկէս, հի՜նգ. շատ զարմացան որ չէ եկած, տարիներէ ի վեր իր անխախտ սովորութիւնն է, վայրկեան մը չուշանար, ասանկ բան չէ պատահած ըսին, մտահոգուեցան։ Ըսի՝ մի՛զարմանաք. ամենապարզ հարցերը անգամ կը բարդանան երբ ես ներկայ եմ. բացառութիւններ կը ստեղծուին, ժամերը ինքզինքնին կը մոռնան, հովը հաւկիթ կ՚ածէ, երկինքէն մանանայ կ՚իջնէ։ Ուրեմն հարկ եղաւ Մնձուրիին իմացնել որ գայ։
Երկարահասակ, տախըմով, աշխոյժ ծերունի մըն էր, տակաւին իննիսուն տարեկան, պարտէզը նստարանի մը վրայ աղուոր աղուոր խօսակցեցանք, կարծես առաջին հանդիպումը չէր։ Երեւոյթ մը որ յատուկ է իրա՛ւ գրողներու. կը հանդիպիս եւ կարծես կէս մնացած խօսակցութիւն մը կը վերսկսիք։ Խոր ակօսներ իջեր էին դէմքին վրայ, արտայայտիչ աչքեր, այնքան արթուն՝ դժուար էր պատկերացնել թէ այդ աչքերը կը փակուին, կը քնանան։ Քանդակագործ մը խանդաղատանքով պիտի կոփեր իր կիսանդրին։
Խօսեցաւ գրական ոճի կարեւորութեան մասին, թէ ինչպէս դեռ պատանի՝ հմայուած էր ֆրանսացի վիպագիրներու գործերով։ Ես անոնցմէ՛ գրել սորվեցայ, ըսաւ, ուրիշներէ չէ՛, միմիայն ֆրանսացի վիպագիրներէ, պատմուածագիրներէ։
Պայուսակէս բարակ թուղթ մը հանեցի, ըսի խնդրեմ գրեցէ՛ք ինչ որ այս պահուս կը մտածէք։ Հաճոյքով առաւ, խոշոր եւ խորունկ աչքերով պահ մը նայեցաւ ինծի, գլուխը հակեց եւ գրեց ահա ինչ որ կը կարդաք։ Իմաստուն էր, Կեանքի կեանքին յատակը հասած։
«Մենք չենք խօսիր
Մենք կը տրամաբանենք
Անկեղծութիւնն ալ
կեղծաւորութիւն մըն է։
Կ՚ուզէք հայհոյեցէք
Կ՚ուզէք օրհնեցէք։
Բառեր են
Մարդ իննիսուն պէտք է ըլլայ, երեք քառորդ դար գրած՝ հիւթը հրամցուցած ըլլայ, որպէսզի քամքին էութիւնը յայտնէ։
Ահա ես ալ իմ հնարած շոգեկառքս քալեցնե՞մ նոյն ճամբէն.-
Կ՚ուզես տառապէ կ՚ուզես հրճուէ՝ Պահեր են։
Կ՚ուզես լաց կ՚ուզես խնդա՝ Ձայներ են։
Իսկ մեր օրերուն շատ յարմար՝
Կ՚ուզես ստեղծէ, կ՚ուզես խզբզէ՝ Գիրքեր են։
Յետոյ սկսանք քալել ծովու եզերքին, Զահրատ մեզ երկուքս նկարեց։ Տիկին Անայիսը գործ ունիմ ըսած մեկնած էր։ Զահրատ բարձր քարի մը վրայ նստաւ լուսանկարուելու, Ճիշդ այն վայրկեանին երբ կոճակը պիտի կոխէի՝ Մնձուրին ուսիս զարկաւ. «Նայէ՛, քիչ մը անդին, ետեւը, ճերմակ էշ մը կայ, ադ էշն ալ հանէ նկարին մէջ։ Զահրատին շատ կը յարմարի»։ Ժպտեցաւ քսան տարեկանի չարաճճիութեամբ։ Նկարեցի։ Նկարը քովս է բայց պիտի չտեղադրեմ։
Միտքէս չանցաւ որ առաջին եւ վերջին հանդիպումս էր։
Մնձուրին՝ կա՛մ Պոլիս, կա՛մ գաւառ. Թուրքիայէն դուրս չելաւ։ Բայց իր համբաւը՝ կորովի հասաւ Սփիւռքի գաղթօճախները, հասած էր Հայաստան եւ ոգեւորած Հրանդ Մաթեւոսեանը։
Քանի մը տարի ետք երբ Երեւան էի, Վահագն Դաւթեանը ըսաւ որ ժամը ճիշդ եօթին կուգայ, զիս ալ միջոցառման տանելու։
Մաթեւոսեանի շնորհիւ Հայաստանի Գրողների Միութեան դահլիճին մէջ Մնձուրիի կենարար վաստակը պիտի ներկայացուէր։ Լեփ-լեցուն էր սրահը։ Ոտքի մնացողները շատ էին։ Մնձուրին Հացը մեզի թողած՝ ինք անդենական անցած էր արդէն։
Քանի մը ելոյթ ունեցողներէ ետք Մաթեւոսեանը կը խօսէր, այնքան սեղմ ու իմաստալից որ դահլիճէն ուղղակի Գնալը հասայ, ուր մեր հացագործ Մնձուրին Ֆլոպեռ կր խօսէր, Վիկթոր Հիւկօ կը յիշէր, իր մեղմ ձայնը ջուրը նուազած գետի պէս կը հոսէր, բայց կը գիտակցէիր որ վարարուն աղբիւրներէ ծնունդ առած էր։
Այդ ի՜նչ գրականութիւն էր իրը – Իր կողմերէն «Մեր այն կողմերը» աղուոր-աղուոր կը պատմէր. իր ծնունդը, խնձորիներու թաքստոցը, գիւղին ձայնը, դեռատի աղջկան թրթռուն սիրտը, կենսաձեւի մը բարքերը. քաղցրագին եւ իմաստուն ձայն մը իննը տասնամեակներու փորձառութեամբ շաղախուած։
Մնձուրի ընթերցելը բերկրանք կը պատճառէ։ Զեփիւռ է ան, որ զով-զով կը բերէ նարօտ ու կարօտ, այն կողմերու անմեղութիւնը, բերրի ընտանիքն ու աւանդութիւնը, հողը, բարքը, բուրաւէտ ձայներն ու պտուղներու երաժշտութիւնը. միայն Սէրն է որ համատարած է եւ լուռ, բայց գրագէտը լիուլի կը փոխանցէր զայն մեզի, առանց բառի։ Մնձուրի մնաց հողին վրայ։ Այդ աշխարհը որ կորսուեցաւ՝ չկորզուեցա՛ւ իրմէ։ Իր ծննդավայր Երզնկայի Արմտանը եղբայրացաւ Մաթեւոսեանի Լոռիի Ահնիձորին հետ։
Եղեռնին՝ դեռ երիտասարդ Յակոբ Մնձուրին իր կինն ու չորս զաւակները կորսնցուց։ Միայն քառորդ ժամ ուշացած էր Պոլիսէն շոգեկառք առնելու դէպի իր գիւղը, ճամբաները փակուած էին եւ ստիպուած մնացեր էր Պոլիս։ Այն օրերուն՝ տեղահանութիւնը իր յորձանքին մէջ առեր էր նաեւ Մնձուրիի գերդաստանը։ Իր կինն ու զաւակները տեղահանուած ու անհետացած էին։ Ծննդավայրէն՝ խլուած էր իր ընձիւղած ընտանիքը։
Բայց կա՛ր Նահապետը. Ամուսնացեր էր դարձեալ ու երկու դուստր ունեցեր։
Շունչը Արմտան մնաց – գիտէր որ պտղատու ծառեր իրեն պիտի սպասեն։ Ձեռքերը եկան Գնալը – առօրեայ հաց մատակարարեցին մինչեւ իր վերջին օրը։ Ուղեղը երթեւեկեց երկուքին միջեւ. այդ երթեւեկի յուզման մէջ սուզուած են իր պատմուածքները։ Կռունկ, ուստի՞ կուգաս-ը թէ՛ հարցուց թէ՛ պատասխանեց։ Իսկ իր նկարագեղ խնձորի ծառը ուրիշ պատմութիւն ունի. քամին չի հարուածեր, հոն սէր կը սաւառնի։ Իր գրականութեան մէջ կայ թէ՛ մանուկի զարմանք, եւ թէ՛ ալեւորի իմաստութիւն։ Պատմեց երազ մը որ միայն հուրէ եւ սուրէ փրկուած ազնուագոյն հոգի մը կրնայ այդքան հոգեթով ու քաղցրագին նկարագրել։ Եղեռնէն մազապուրծ ազատած այս գրագէտը բերրի պահեց հողը, ու շաղեց եւ հրամցուց իր հացը՝ համով-հոտով։
Անոյշ ըլլայ Յակոբ Մնձուրիի յիշատակը։
ԱՄՆ
