Դեռ վաղ առավոտից անձրևաբեր ամպերը պատել էին ողջ երկինքը. խաղաղ էր, ոչ այնքան շոգ ու տաղտկալի, ինչպես լինում է գորշ ու ամպամած օրերին, երբ դաշտերի վրա վաղուց արդեն կիտված են լինում ամպերը, երբ սպասում ես անձրևի, իսկ անձրևը չկա: Անասնաբույժ Իվան Իվանիչը և գիմնազիայի ուսուցիչ Բուրկինն ուժասպառ էին եղել քայլելուց, մինչդեռ դաշտը նրանց անծայր էր թվում: Հեռվում հազիվ նշմարվում էին Միրոնոսիցկ գյուղի հողմաղացները. աջ կողմից ձգվում և գյուղի խորքում անհետանում էր բլուրների շարքը, և երկուսն էլ գիտեին, որ դա գետի ափն է, որտեղ մարգագետինն է, կանաչ ուռիները, կալվածքները, և եթե կանգնես բլուրներից մեկի գլխին, ապա այնտեղից կերևա նույնպիսի վիթխարի մի դաշտ՝ հեռագրասյուներով ու գնացքով, որ հեռվից նման է սողացող թրթուրի, իսկ պայծառ եղանակին այստեղից երևում է նույնիսկ քաղաքը: Այժմ՝ այս խաղաղ եղանակին, երբ ողջ բնությունն ասես հեզ էր ու մտախոհ, Իվան Իվանիչը և Բուրկինը՝ սիրով համակված այդ դաշտի նկատմամբ, մտածում էին, թե ի՜նչ մեծ, ի՜նչ գեղեցիկ է այդ երկիրը:
-Անցած անգամ, երբ մենք ավագանի Պրոկոֆիայի խրճիթում էինք,-ասաց Բուկինը,- դուք ուզում էիք ինչ-որ բան պատմել:
-Այո՛, այն ժամանակ ուզում էի պատմել եղբորս մասին:
Իվան Իվանիչը դանդաղ շունչ քաշեց, ծխեց ծխամորճը, որպեսզի սկսի իր պատմությունը, բայց հենց այդ պահին անձրև եկավ: Մի քանի րոպեից ուժեղացավ, դարձավ տեղատարափ, և դժվար էր իմանալ՝ երբ կկտրվի: Իվան Իվանիչը և Բուրկինը մտախոհ կանգ առան. ջուր դարձած շները՝ պոչերն իրենց քաշած, կանգնել և գորովանքով նրանց էին նայում:
-Հարկավոր է ինչ-որ տեղ պատսպարվել,- ասաց Բուրկինը:
-Գնանք Ալյոխինի մոտ, մոտերքում է ապրում:
-Գնանք:
Նրանք հետ դարձան և մեկ ուղիղ, մեկ թեքվելով աջ՝ գնացին տրորված դաշտով, մինչև որ դուրս եկան հարթ ճանապարհ: Շուտով երևացին բարդիները, այգին, ամբարների կարմիր տանիքները. գետը փայլեց, երևաց լայնարձակ ջրամբարը՝ ջրաղացով և սպիտակ ջրավազանով: Դա Սոֆինոն էր, որտեղ ապրում էր Ալյոխինը:
Ջրաղացն աշխատում էր՝ անձրևի ձայնը խլացնելով. ամբարտակը դղրդում էր: Այստեղ՝ սայլերի կողքին, գլուխները կախ կանգնել էին թրջված ձիերը, գնում-գալիս էին մարդիկ՝ պարկերը քաշած գլխներին: Խոնավ էր, ցեխոտ, անհարմար, և ջրամբարի տեսքն էլ սառն էր ու ամբարիշտ: Իվան Իվանիչն ու Բուրիկինն արդեն ճաշակում էին թացության, անմաքրության զգացողությունը, ամբողջ մարմնի անդուր վիճակը. ոտքերը ցեխից ծանրացել էին և երբ, անցնելով ամբարտակը, բարձրացան դեպի տերունական շտեմարանները, լռեցին. կարծես բարկացած էին մեկը մյուսի վրա:
Շտեմարաններից մեկում աղմկում էր քամհար մեքենան. դուռը բաց էր, և այնտեղից քուլաներով փոշի էր դուրս գալիս: Շեմին կանգնած էր ինքը՝ Ալյոխինը՝ բարձրահասակ, հաղթանդամ մի տղամարդ՝ երկար մազերով, ավելի նման պրոֆեսորի կամ նկարչի, քան կալվածատիրոջ: Հագին վաղուց չլվացված սպիտակ շապիկ էր՝ պարանե գոտիկով, շալվարի փոխարեն հագին փոխան էր, իսկ սապոգներին հարդախառն ցեխ էր կպած: Քիթն ու բերանը փոշուց սևացել էին: Նա ճանաչեց Իվան Իվանիչին ու Բուրկինին և, ինչպես երևաց, շատ ուրախացավ:
-Համեցե՛ք տուն, պարոնա՛յք,- ժպտալով ասաց նա,- ես հիմա, այս վայրկյանին:
Երկհարկանի մեծ տուն էր: Ալյոխինն ապրում էր ներքևի կամարաձև ու փոքրիկ պատուհաններով երկու սենյակներում, որտեղ ինչ-որ ժամանակ ապրել էին կալվածքի կառավարիչները. այնտեղ ամեն ինչ հասարակ էր, և տարածված էր աշորայի հացի, էժանագին օղու և ձիասարքի հոտ: Վերևում՝ հյուրերի սենյակներում, նա հազվադեպ էր լինում, միայն այն ժամանակ, երբ հյուրեր էր ունենում: Իվան Իվանիչին և Բուրկինին տանը դիմավորեց աղախինը՝ այնքան գեղեցիկ ու երիտասարդ մի կին, որ երկուսը միանգամից կանգ առան և իրար նայեցին:
-Պարոնա՛յք, դուք չեք կարող պատկերացնել, թե ինչքան ուրախ եմ, որ տեսնում եմ ձեզ,- ասում էր Ալյոխինը՝ նրանց հետևից նախասրահ մտնելով:- Չէի սպասում: Պելագե՛յա,- դարձավ նա աղախնուն,- հյուրերին փոխվելու ինչ-որ բան տվեք: Ի դեպ, ես էլ փոխվեմ: Միայն թե սկզբում պետք է գնալ լողանալու, թե չէ ասես գարնանից չեմ լողացել: Պարոնա՛յք, մինչ այստեղ կպատրաստեն, չեք ուզենա՞ գնալ լողարան:
Գեղեցիկ Պելագեյան, որ արտաքուստ մեղմ էր և նրբանկատ, սավաններ ու օճառ բերեց, և Ալյոխինը հյուրերի հետ գնաց լողարան:
-Հա՛, վաղուց է, ինչ չեմ լողացել,- ասում էր նա հանվելով:
-Իմ լողարանը, ինչպես տեսնում եք, լավն է, դեռևս հայրս է կառուցել, բայց միշտ չէ, որ լողանալու ժամանակ է եղել:
Նա նստեց սանդղակին և օճառեց իր երկար մազերն ու վիզը, և նրա շուրջը ջուրը դարձավ դարչնագույն:
-Այո՛, իրոք որ… – ասաց Իվանիչը՝ մի լավ նայելով նրա գլխին:
-Ես վաղուց է, ինչ չեմ լողացել,- ամոթահար կրկնեց Ալյոխինը և մի անգամ էլ օճառվեց, և ջուրն այս անգամ դարձավ մուգ կապույտ թանաքի նման:
Իվան Իվանիչը դուրս եկավ, աղմուկով նետվեց ջուրը և լողաց անձրևի տակ՝ ձեռքերը լայն թափահարելով և առաջացնելով ալիքներ, որոնց վրա կարծես օրորվում էին սպիտակ շուշանները: Նա լողաց մինչև ջրամբարի կենտրոնը, սուզվեց և մի քանի րոպեից հայտնվեց ուրիշ մի տեղ, լողաց հեռու և անընդհատ սուզվում էր՝ ասես փորձելով հասնել հատակին: «Ա՜խ, Աստված իմ,- կրկնում էր նա բավականությամբ: – Ա՜խ, Աստված իմ»: Նա լողաց մինչև ջրաղաց, ինչ-որ բան խոսեց գյուղացիների հետ և հետ դարձավ, պառկեց ջրամբարի մեջտեղում՝ դեմքը դարձրած անձրևին: Բուրկինն ու Ալյոխինն արդեն հագնվել էին և պատրաստվում էին գնալ, իսկ նա շարունակում էր լողալ և սուզվել:
– Ա՜խ, Ատված իմ,- ասում էր նա,- ա՜խ, Տե՛ր, ողորմա՛ծ եղիր:
-Դե՛ լավ, բավակա՛ն է – կանչեց Բուրկինը:
Վերադարձան տուն: Եվ միայն այն ժամանակ, երբ վերևի մեծ հյուրասենյակում վառել էին լամպերը, և Բուրկինն ու Իվան Իվանիչը՝ մետաքսե խալաթներ և տաք կոշիկներ հագած, նստել էին բազկաթոռներին, իսկ ինքը՝ Ալյոխինը՝ լողացած, սանրված, նոր սերթուկով հետուառաջ էր անում հյուրասենյակում (երևում է բավականությամբ վայելելով տաքը, մաքրությունը և հագուպակի թեթևությունը), և երբ գեղեցիկ Պելագեյան գորգի վրա անաղմուկ առաջանալով ժպտադեմ նրանց թեյ էր հյուրասիրում, միայն այդ ժամանակ Իվան Իվանիչը սկսեց իր պատմությունը, և թվում էր՝ նրան լսում էին ոչ միայն Բուրկինն ու Ալյոխինը, այլև ոսկեզօծ շրջանակներից հանգիստ ու խստադեմ հայացքներով նայող ծեր ու երիտասարդ տիկնայք ու զինվորականները:
-Մենք երկու եղբայր ենք,- սկսեց նա,- ես՝ Իվան Իվանիչս և եղբայրս՝ ինձնից երկու տարով փոքր Նիկոլայ Իվանիչը: Ես կրթություն ստացա, դարձա անասնաբույժ, իսկ Նիկոլայն արդեն տասնինը տարեկանից պետական ատյանում էր աշխատում: Մեր հայրը՝ Չիմշա Հիմալայսկին, կանտոնիստ էր, բայց հասնելով սպայական կոչման՝ մեզ սերնդեսերունդ փոխանցվող ազնվականություն և մի փոքրիկ կալվածք թողեց: Նրա մահից հետո պարտքի դիմաց կալվածքը վերցրեցին մեզնից, բայց ինչ էլ որ եղավ, մենք մեր մանկությունն անցկացրինք գյուղում՝ ազատության մեջ: Մենք, ինչպես գյուղացի երեխաները, օր ու գիշեր անց էինք կացնում դաշտերում, արտերում, ձի էինք պահում, ծառի կեղև էինք պոկում, ձուկ էինք որսում և այդ կարգի այլ բաներ: Դե, դուք գիտեք, ով կյանքում գոնե մեկ անգամ ձուկ է բռնել, կամ տեսել է՝ ինչպես են աշնան պայծառ ու զով օրերին չվող կեռնեխները երամներով սլանում գյուղի վրայով, նա արդեն քաղաքացի չէ, և նրան մինչև մահ ձգելու է ազատության զգացումը: Եղբայրս կարոտում էր պետական գրասենյակը: Տարիներն անցնում էին, իսկ նա նստած ու նստած էր նույն տեղում, գրում էր այդ նույն թղթերը և ավելի ու ավելի մտածում էր միայն ու միայն մի բանի մասին, այ որ գյո՜ւղ գնար… Եվ այդ տխրությունը կամաց-կամաց դառնում էր որոշակի ցանկություն, երազանք՝ ինչ-որ մի տեղ՝ գետի կամ լճի ափին գնելու մի փոքրիկ կալվածք:
Նա բարի ու հեզ մարդ էր, ես սիրում էի նրան, բայց նրա՝ ողջ կյանքում իրեն սեփական կալվածքում բանտարկելու ցանկությանը երբեք հավանություն չտվեցի: Ընդունված է ասել, թե մարդուն երեք արշին հող է պետք: Բայց չէ՞որ այդ երեք արշինը դիակին է պետք, ոչ թե մարդուն: Եվ հիմա նույնպես ասում են, որ եթե մեր մտավորականությունը հողի հետ կապված լինի և ուզենա կալվածք ունենալ, դա լավ է: Բայց չէ՞ որ այդ կալվածքները նույն երեք արշին հողերն են: Հեռանալ քաղաքից, պայքարից, կյանքի աղմուկից, հեռանալ ու թաքնվել սեփական կալվածքներում՝ դա կյանք չէ, եսասիրություն է, ծուլություն, դա մի տեսակ վանականություն է, բայց վանականություն առանց սխրանքի: Մարդուն պետք է ոչ թե երեք արշին հող ու կալվածք, այլ ողջ երկրագունդը, ողջ բնությունը, որի լայնարձակության մեջ նա կարողանա դրսևորել իր ազատ ոգու ճախրանքը:
Իմ եղբայր Նիկոլայը, իր համար նստած գրասենյակում, երազում էր այն մասին, թե ինչպես պետք է ուտի սեփական կաղամբապուրը, որի անուշ բույրը կտարածվեր բակով մեկ, ուտի կանաչ խոտերին նստած, քնի արևի տակ, ժամերով նստի դարպասի տակ դրված նստարանին՝ նայելով դաշտ ու անտառին: Գյուղատնտեսական գրքերը, օրացույցներում եղած բոլոր այդ խորհուրդները նրա ուրախությունն էին, սիրելի հոգևոր սնունդը, նա սիրում էր նաև թերթեր կարդալ, բայց կարդում էր միայն նրանցում եղած այն հայտարարությունները, որոնցում ասվում էր, թե վաճառվում են այսքան ու այսքան դեսյատին վարելահող և մարգագետին՝ կալվածքով, գետով, այգով, ջրաղացով և ջրանցիկ ճեղքերով արհեստական լճակներով: Եվ նրա մտքում պատկերում էին այգի տանող ճանապարհները, ծաղիկները, մրգերը, սարյակի բները, ծածանները՝ լճակներում, և գիտեք, այդ բոլոր բաները:
Այդ երևակայական պատկերները տարբեր էին՝ նայած հայտարարության, որ ընկնում էին նրա ձեռքը, բայց, չգիտես ինչու, նրանցից ամեն մեկում անպայման կոկռոշենի կար: Ոչ մի կալվածքի ոչ մի բանաստեղծական անկյունը նա առանց կոկռոշենու չէր պատկերացնում:
«Գյուղական կյանքն էլ իր հարմարավետություններն ունի,- երբեմն ասում էր նա,- ասենք՝ նստած ես պատշգամբում, թեյ ես խմում, իսկ լճակում քո բադիկներն են լողում, այսպես անուշ է բուրում և… և կոկռոշենին է աճում»:
Նա իր կալվածքի նախագիծն էր գծում, և ամեն անգամ նույն բանն էր պատկերում. ա) կալվածատիրոջ տուն, բ) ծառաների տուն, գ) տնամերձ, դ) կոկռոշենի: Ժլատ էր. կուշտ չէր ուտում, կուշտ չէր խմում, հագնվում էր ինչպես ամենավերջին աղքատը, միայն դիզում էր ու դիզում և դիզածն էլ բանկ էր գցում: Ահավոր ժլատ էր: Սրտի ցավով էի նրան նայում, և երբ ինչ-որ բան էի տալիս կամ տոներին ուղարկում, նա այդ էլ էր պահում: Եթե մարդը խելքին մի բան է դրել, ոչինչ անել չես կարող:
Տարիներն անցնում էին: Նրան տեղափոխեցին ուրիշ նահանգ, քառասունն արդեն լրացել էր, բայց նա շարունակ հայտարարություններ էր կարդում և դիզում: Հետո լսում եմ՝ ամուսնացել է: Այդ նույն նպատակով, որ իր համար կալվածք առնի, որտեղ կոկռոշենի կա: Առանց որևէ զգացմունքի ամուսնացել էր տգեղ ու պառավ մի այրու հետ միայն այն պատճառով, որ նա շատ փող ուներ: Նրա հետ նույնպես ժլատորեն էր վարվում, կիսաքաղց էր պահում, իսկ նրա փողերն իր անունով բանկ էր գցում: Նախկինում նա փոստի կառավարչի կին էր եղել և ընտելացել էր ամենօրյա կարկանդակներին և մրգօղիներին, իսկ երկրորդ ամուսնու տանը սև հացն անգամ կուշտ չէր ուտում. այդ տեսակ կյանքից հալումաշ լինելով՝ ամուսնությունից երեք տարի անց Աստծուն ավանդեց հոգին: Եվ, իհարկե, իմ եղբայրը մի վայրկյան անգամ չմտածեց, որ ինքն է մեղավոր նրա մահվան մեջ: Փողը, ինչպես և օղին, մարդուն տարօրինակ է դարձնում: Մեր քաղաքում մի առևտրական մահացավ: Մահվանից առաջ հրամայեց, որ իրեն մեղրով լի մի ափսե տան և իր ամբողջ փողերը և շահած տոմսերը կերավ մեղրով, որպեսզի այն ոչ մեկին չմնա… Մի անգամ էլ կայարանում ես ստուգում էի նախիրը, ու հենց այդ պահին մի անասնավաճառ ընկավ լոկոմոտիվի տակ, և ոտքը կտրվեց: Մենք իրեն տանում ենք բուժկետ, արյունը հոսում է ջրի նման, իսկ նա անընդհատ խնդրում է, որ իր ոտքը գտնենք, անհանգստանում է. կտրված ոտքի սապոգի մեջ քսան ռուբլի կար, որ հանկարծ չկորչեր:
-Այդ արդեն ուրիշ օպերայից է,- ասաց Բուրկինը:
-Կնոջ մահից հետո,- շարունակեց Իվան Իվանիչը՝ մի պահ մտածելով,- եղբայրս սկսեց իր համար կալվածք փնտրել: Իհարկե, թեկուզ քսան տարի էլ փնտրես, միևնույնն է, վերջ ի վերջո սխալվում ես և առնում ոչ այն, ինչ մասին երազել էիր:
Նիկոլայ եղբայրս առևտրական միջնորդի միջոցով փոխանցումով գնեց հարյուր քսան դեսյատին հող՝ կալվածատիրոջ տնով, ծառաների սենյակով, պուրակով, բայց ո՛չ մրգատու այգի, ո՛չ կոկռոշենի, ոչ էլ բադիկներով լիճ. կար գետ, որի ջուրը սրճագույն էր, որովհետև կալվածքի մի կողմում աղյուսի գործարանն էր, մյուսում՝ ոսկրահրկիզման գործարանը: Բայց եղբայրս առանձնապես չտխրեց. ձեռք բերեց կոկռոշենու քսան թուփ, տնկեց և սկսեց ապրել կալվածատիրոջ նման:
Անցած տարի ես նրան տեսության գնացի: Մտածեցի՝ մի գնամ, տեսնեմ ոնց է ապրում, ինչ է անում: Նամակներում եղբայրս իր կալվածքն անվանում էր այսպես՝ «Չումբարոկլովի պարապուտ, Հիմալայսկի նույնը»: Կեսօրից հետո հասա Հիմալայսկի նույնը: Շոգ էր: Ամենուր առուներ էին, ցանկապատեր ու ցանկապարիսպներ՝ շուրջբոլորը եղևնիներ տնկած, և չգիտես էլ, թե ինչպես բակ մտնես, որտեղ կանգնեցնես ձիերը: Մոտենում եմ տանը, իսկ ինձ ընդառաջ է գալիս խոզի նման գեր, շիկակարմիր շունը: Հաչել է ուզում, բայց ալարում է: Խոհանոցից էլ դուրս եկավ խոհարարուհին՝ ոտաբաց, գեր, նույնպես խոզի նման, և ասաց, որ պարոնը ճաշից հետո հանգստանում է: Ներս եմ մտնում. եղբայրս նստած է անկողնում, ծնկները վերմակով ծածկած, ծերացել է, լցվել է, չաղացել, այտերը, քիթը, շրթունքները կախ են ընկել, քիչ է մնում խռնչա վերմակի տակ:
Մենք գրկախառնվեցինք ու լաց եղանք ուրախությունից ու տխրությունից, որ մի ժամանակ ջահել ենք եղել, իսկ հիմա երկուսս էլ ծեր ենք, և մեռնելու ժամանակն է: Նա հագնվեց և տարավ ինձ ցույց տալու իր կալվածքները:
-Դե պատմիր, ո՞նց ես ապրում,- հարցրի ես:
-Դե ոչինչ, փա՛ռք Աստծո, լավ եմ ապրում:
Դա արդեն այն նախկին երկչոտ չինովնիկը չէր, այլ իսկական կալվածատեր էր, պարոն: Նա հարմարվել էր այդտեղ, ընտելացել, և դա իրեն դուր էր գալիս, շատ էր ուտում, լողանում էր բաղնիքում, գիրանում և արդեն դատական գործ էր ունեցել համայնքի և երկու գործարանների հետ, և շատ էր վիրավորվում, երբ գյուղացիներն իրեն «ձերդ բարեծնություն» չէին ասում: Եվ իր հոգու հանգստության մասին էլ էր մտածում լրջորեն, աղայավարի և բարի գործերն էլ հենց այնպես չէր անում, այլ կարևորություն տալով: Իսկ ինչպիսի՞ բարի գործեր: Սոդայով և գերչակի ձեթով բուժում էր գյուղացիներին բոլոր հիվանդություններից և անվանակոչության օրերին էլ գյուղում գոհունակության մաղթանք էր մատուցում, հետո կես դույլ էր դնում, մտածում էր, թե այդպես է պետք: Ախ, այդ ահավոր կես դույլը: Այսօր հաստավիզ կալվածատերը անասունի ապօրինի արածեցման համար գյուղացուն քարշ է տալիս տեղական վարիչների մոտ, իսկ տոնական օրերին նրանց համար դնում է կես դույլը, նրանք էլ խմում են և «ուռռա՜» գոռալով՝ հարբած ընկնում նրա ոտքերը: Կյանքը բարելավվելը, կուշտ լինելը, անբանությունը ռուս մարդուն դարձնում են լկտի: Նիկոլայ Իվանիչը, որ ժամանակին պետական ատյանում ծառայելիս անգամ վախենում էր սեփական հայացքներ ունենալուց, այժմ միայն հայտնի ճշմարտություններ էր ասում մի այնպիսի տոնով, ասես մինիստր էր. «Կրթությունն անհրաժեշտ է, բայց ժողովրդի համար դեռ շուտ է», «Մարմնական պատիժներն ընդհանրապես վնասակար են, բայց որոշ դեպքերում օգտակար են և անփոխարինելի»:
-Ես գիտեմ մարդկանց ու կարողանում եմ նրանց հետ լեզու գտնել,- ասում էր նա,- մարդիկ ինձ սիրում են: Մնում է միայն մատս շարժեմ, և նրանք ինձ համար կանեն՝ ինչ-որ ուզեմ:
Եվ այդ ամենը, նկատեք, ասվում էր խելացի, բարի ժպիտով: Նա մոտ քսան անգամ կրկնեց «մենք՝ ազնվականներս», «ես՝ որպես ազնվական», երևում էր արդեն չէր հիշում, որ մեր պապը գյուղացի էր, իսկ մեր հայրը՝ զինվոր: Նույնիսկ մեր ազգանունը՝ Չիմշա-Հիմալայսկի՝ իրականում անհեթեթ, հիմա նրան թվում էր հնչեղ, համբավավոր և շատ հաճելի:
Բայց խոսքը նրան չի վերաբերում, այլ՝ ինձ: Ես ձեզ ուզում եմ պատմել, թե կալվածքում եղած այդ մի քանի ժամվա ընթացքում իմ մեջ ինչ փոփոխություն կատարվեց: Երեկոյան, երբ մենք թեյ էինք խմում, խոհարարուհին սեղանին դրեց կոկռոշով լի ափսե: Դե գնված չէր, այլ սեփական կոկռոշենուց էր, որ տնկելուց հետո առաջին անգամ պտուղ էր տվել: Նիկոլայ Իվանիչը խնդմնդաց և մի պահ լուռ, արցունքն աչքին նայում էր կոկռոշին, հուզմունքից խոսել չէր կարողանում, հետո մի հատիկ դրեց բերանը, նայեց ինձ, ինչպես հաղթանակած երեխան, որ վերջապես ստացել է խաղալիքը և ասաց.
-Ի՜նչ համով է:
Եվ նա ագահաբար ուտում էր ու անընդհատ կրկնում.
-Ա՜խ, ի՜նչ համով է: Դու էլ փորձիր…
Դառն էր ու դաժան, բայց ինչպես Պուշկինն է ասում՝ «Մեզ վեհացնող սուտը թանկ է խավար ճշմարտությունից»: Ես տեսնում էի երջանիկ մարդու, որի նվիրական երազանքն իրականացել էր այնքան ակնհայտ. կյանքում հասել էր իր նպատակին, ստացել էր այն, ինչ ցանկացել էր, գոհ էր իր ճակատագրից ու ինքն իրենից: Մարդկային երջանկության մասին իմ ունեցած պատկերացմանը միշտ, չգիտես ինչու, մի տխրություն էր խառնվում, հիմա տեսնելով երջանիկ մարդու, հուսահատության չափ ծանր զգացում ապրեցի: Հատկապես դժվար էր գիշերը: Իմ անկողինը գցել էին եղբորս ննջասենյակի կողքի սենյակում, և ես լսում էի՝ ինչպես նա չի քնում, ինչպես է վեր կենում, մոտենում կոկռոշի ափսեին և հատիկները բերանը դնում: Ես գիտեի, որ իրականում, իրոք, կան շատ գոհ, երջանիկ մարդիկ: Ինչպիսի ճնշող ուժ: Մի կյանքին նայեք. ուժեղների լկտիություն և դատարկապորտություն, թույլերի տգիտություն և բռիություն, շուրջբոլորն անտանելի աղքատություն, այլասերում, հարբեցողություն, երկերեսանիություն, կեղծիք… Այնինչ բոլոր տներում և փողոցներում լռություն է, հանգստություն, քաղաքի հիսուն հազար բնակչությունից չկա մեկը, որ ճչա, ընդվզի: Մենք տեսնում ենք միայն նրանց, ովքեր մթերքների համար շուկա են գնում, ցերեկը ուտում են, գիշերը քնում են, ովքեր հիմարություններ են դուրս տալիս, ամուսնանում են, ծերանում են, իրենց հանգուցյալներին անխռով գերեզման են քարշ տալիս, բայց մենք չենք տեսնում և չենք լսում նրանց, ովքեր տառապում են, և այն, ինչ սոսկալի է կյանքում, ասես տեղի է ունենում կուլիսների հետևում: Ամեն ինչ խաղաղ է, հանգիստ, միայն խուլ վիճակագրությունն է բողոքում՝ այսքանը խելքն է թռցրել, այսքան դույլ խմվել է, այսքան երեխա սովից մեռել է… Եվ այդպիսի կարգը, երևում է՝ պետք է, երևում է՝ երջանիկն իրեն լավ է զգում միայն այն պատճառով, որ դժբախտներն իրենց բեռը լռությամբ են տանում, իսկ առանց այդ լռության երջանկությունն անհնար կլիներ: Դա համընդհանուր հիպնոս է: Հարկավոր է, որ ամեն մի գոհ, երջանիկ մարդու դռան հետևում կանգնի մեկը՝ մուրճը ձեռքին, և միշտ թակոցով նրան հիշեցնի, որ կան դժբախտ մարդիկ, որ ինչքան էլ ինքը երջանիկ լինի, վաղ թե ուշ կյանքն իրեն էլ ցույց կտա իր ճանկերը, իր գլխին էլ փորձանք կգա՝ հիվանդություն, աղքատություն, կորուստներ, և իրեն ոչ ոք չի տեսնի և չի լսի, ինչպես որ հիմա ինքը չի տեսնում և չի լսում ուրիշներին: Բայց մուրճը ձեռքին մարդը չկա, երջանիկ ապրում է իր համար, և կյանքի մանր հոգսերը քիչ են անհանգստացնում նրան, ինչպես քամին՝ կաղամախուն, ամեն ինչ կարգին է:
-Այդ գիշեր ես հասկացա, որ ես նույնպես գոհ ու երջանիկ եմ եղել,- շարունակեց Իվան Իվանիչը՝ տեղից բարձրանալով:-Ես նույնպես սեղանի շուրջ, որսորդության ժամանակ սովորեցրել եմ ինչպես ապրել, ինչպես անել, որ մարդիկ հավատան քեզ, ինչպես ղեկավարել նրանց: Ես նույնպես ասում էի, թե գիտելիքը լույս է, թե կրթությունն անհրաժեշտ է, բայց հասարակ մարդկանց համար գրաճանաչությունն էլ բավական է: Ազատությունը բարիք է, ասում էի ես, առանց նրա անհնար է, ինչպես որ անհնար է առանց օդի, բայց հարկավոր է սպասել: Այո՛, ես այդպես էի ասում, բայց հիմա հարցնում եմ՝ հանուն ինչի՞ սպասել,- հարցրեց Իվան Իվանիչը՝ բարկացած նայելով Բուրկինին,- հանուն ինչի՞ սպասել, ես ձեզ եմ հարցնում: Հանուն ինչի՞ համակերպվել: Ինձ ասում են, որ ամեն ինչ միանգամից չի լինում, որ կյանքում ամեն գաղափար կատարվում է աստիճանաբար, իր ժամանակին: Բայց ո՞վ է ասում, որտե՞ղ է ապացույցը, որ դա ճշմարիտ է: Դուք մատնացույց եք անում առարկաների բնականոն ընթացքը, երևույթների թույլատրելիությունը, բայց կա՞ կարգ և թույլատրելիություն այն բանում, որ ես՝ ապրող, մտածող մարդս, կանգնել եմ խանդակի առաջ և սպասում եմ, թե երբ այն ինքնիրեն կծակծկվի, կամ տիղմը կքաշի, այդ ժամանակ, ով գիտե, գուցե ես կկարողանա՞մ ցատկել նրա վրայով, կամ էլ նրա վրա կամուրջ կգցեմ: Եվ նորից, հանուն ինչի՞ սպասել: Սպասել, երբ արդեն ուժ չկա ապրելու, այնինչ ապրել է պետք, և ուզում ես ապրել:
Ես այդ ժամանակ եղբորիցս հեռացա վաղ առավոտյան, և այդ օրվանից անտանելի է դարձել քաղաքում լինելը: Ինձ ճնշում են լռությունն ու հանգստությունը, ես վախենում եմ նայել պատուհաններին, այնպես որ այժմ ինձ համար չկա ավելի ծանր տեսարան, քան թեյի սեղանի շուրջ նստած երջանիկ ընտանիքը: Ես արդեն ծեր եմ և պայքարի համար ոչ պիտանի, ես նույնիսկ ատելու ուժ չունեմ: Ես միայն հոգեպես վշտանում եմ, ջղայնանում, սրտնեղում, գիշերները գլուխս պայթում է մտքերի առատությունից, և քնել չեմ կարողանում: Ա՜խ, եթե երիտասարդ լինեի…
Իվան Իվանիչն անհանգստությունից անկյունից անկյուն էր քայլում և կրկնում.
-Եթե ես երիտասարդ լինեի:
Նա հանկարծ մոտեցավ Ալյոխինին և սկսեց սեղմել նրա մեկ այս, մեկ մյուս ձեռքը:
-Պավե՛լ Կոնստանտինովիչ,- ասաց նա աղերսող ձայնով, – մի՛ հանձնվեք, մի՛ թուլացեք: Քանի ջահել եք, ուժեղ եք և առույգ, մի՛ հոգնեք բարիք գործելուց: Երջանկություն չկա և չի կարող լինել, իսկ եթե կյանքում կան իմաստ ու նպատակ, ուրեմն այդ իմաստն ու նպատակը մեր երևակայության մեջ չէ, այլ ավելի խելացի և վեհ բանի մեջ է. բարություն արեք:
Եվ այդ ամենն Իվան Իվանիչն ասաց խեղճ, խնդրող ժպիտով, ասես իր համար էր խնդրում:
Հետո երեքով նստեցին սենյակի տարբեր կողմերում դրված բազկաթոռներին և լռեցին: Իվան Իվանիչի պատմությունը չհուզեց ո՛չ Բուրկինի, ո՛չ Ալյոխինին: Երբ ոսկեզօծ շրջանակներից նայում էին գեներալները և տիկնայք, որոնք մթնշաղի մեջ կենդանի էին թվում, լսել պատմությունը խեղճ չինովնիկի մասին, որ կոկռոշ էր ուտում, ձանձրալի էր: Եվ, չգիտես ինչու, ցանկալի էր խոսել նրբագեղ մարդկանց, կանանց մասին: Եվ այն, որ նրանք նստել էին հյուրասենյակում, որտեղ ամեն ինչ՝ ջահերը, բազկաթոռները, ոտքերի տակ գցված գորգերը պատմում էին այն մասին, որ այստեղ էլ ինչ-որ ժամանակ եկել-գնացել, նստել, թեյ են խմել հենց այս մարդիկ, որ հիմա նայում են շրջանակներից, և այն, որ հիմա այստեղ անաղմուկ գնում-գալիս է գեղեցկուհի Պելագեյան, սա ամենագեղեցիկն էր բոլոր պատմություններից:
Ալյոխինն ահավոր քնել էր ուզում. տնտեսությունը վարելու պատճառով նա արթնանում էր վաղ՝ առավոտյան ժամը երեքին, և հիմա աչքերը փակվում էին, բայց նա վախենում էր, որ հյուրերն առանց իրեն ինչ-որ հետաքրքիր պատմություն կպատմեն, և չէր գնում քնելու: Արդյոք այն, ինչը հենց նոր ասում էր Իվան Իվանիչը, խելացի ու ճշմարի՞տ էր, նա այդպես էլ չհասկացավ. հյուրերը չէին խոսում ձավարի, խոտի, ձյութի մասին, այլ ուրիշ մի բանի, որն ուղղակիորեն կապ չուներ իր կյանքի հետ, և նա ուրախ էր և ուզում էր, որ նրանք պատմեն շարունակ:
-Քնելու ժամանակն է,- ասաց Բուրկինը՝ վեր կենալով,- թույլ տվեք ձեզ բարի գիշեր ասել:
Ալյոխինը ներողություն խնդրեց և իջավ ներքև՝ իր տեղը, իսկ հյուրերը մնացին վերևում: Նրանց երկուսին գիշերելու տեղավորեցին մի մեծ սենյակում, որտեղ դրված էին փայտե երկու հին մահճակալներ՝ փորագրված զարդանախշերով, իսկ անկյունում փղոսկրե խաչելությունն էր, գեղեցկուհի Պելագեյայի բացած լայն ու զով անկողինը, որ հաճելի թարմությամբ էր բուրում:
Իվան Իվանիչը լուռ հանվեց և պառկեց:
-Տե՛ր Աստված, ների՛ր մեղավորիս,- շշնջաց նա և ծածկվեց վերմակի տակ:
Սեղանին դրված նրա ծխամորճից ծխախոտի հոտը տարածվել էր սենյակով մեկ, իսկ Բուրկինը երկար ժամանակ չէր քնում և ոչ մի կերպ չէր հասկանում, թե որտեղից է գալիս այդ տհաճ հոտը:
Ողջ գիշեր անձրևը թակում էր պատուհանը:
Թարգմանությունը ռուսերենից՝ Կարինե Մեսրոպյանի
