Դավիթ Մուրադյան | Տան ճանապարհը

Մութ ժամերին հիշողությունները դառնում էին տեսանելի, և նա նորից հայտնվում էր Կոմայգու լուսանկարչատանը կամ «Ցիցերո» սրճարանում, որի սեղանիկներին սև-սպիտակ քառակուսիներ էին գծագրված, ինչն էլ նշանակում էր, որ ցանկության դեպքում կարելի էր ֆիգուրներ խնդրել մատուցողից ու խաղալ՝ թեկուզ ինքդ քո դեմ որոգայթներ լարելով։
Դա հենց Ֆոտո Տիրանի սովորությունն էր․ մենակյաց մարդու համար ներելի և, եթե լուսանկարչատանը հաճախորդներ չէին լինում, ապա նա, բուլղարական «Ջեբել» սիգարեթները հոտոտելով, նստում էր ընդունարանում տեղադրված խաղատախտակի մոտ, մանավանդ որ նրա օգնական Արամայիսը շախմատի հետ գլուխ չուներ ու երբեք վարպետին չէր ընկերակցում, բայց դրա փոխարեն նախանձելի հմտությամբ սրում էր ռետուշի երկարավուն մատիտները։

Իհարկե, Արամայիսը միջանկյալ հիշողություն էր, ավելի ճիշտ՝ հավելյալ։ Հիմնականը «Ցիցերոն» էր, գերմանական փոքրիկ ու նույնիսկ ջղայնացնելու չափ գեղեցկատես քաղաքում, Երևանից մի քանի հազար կիլոմետր հեռու, և հետն էլ՝ թավշակար վարագույրներով, «Բուդվայզեր» գարեջրի խոշոր գավաթով, որի համար վճարում էիր չորս մարկ, և… Ֆոտո Տիրանի փայլատակող ճաղատը՝ մանկության խունացած պատկերների մեջ, թագուհու գամբիտը, մոխրամանում ծխացող «Ջեբելը», իսկ երբեմն էլ՝ «Շիպկան», «Ցիցերոյի» տեր Յոհանը՝ նախկին երաժիշտ ու սպորտսմեն-սուսերամարտիկ, որը երբեմն ոգևորվում, պահարանից հանում էր իր դեղնագույն տրամբոնն ու միանում ջազային եռյակին, մինչդեռ մտքիդ մեջ՝ այս բոհեմական երեկոյին, առանց դուռը թակելու ներխուժում էր Օպերայի հրապարակը, որտեղ խռնված մարդիկ սրտատրոփ սպասում էին Տիգրան Պետրոսյանի հերթական քայլին, մինչև որ Լևոնը, իր թուլությունից դժգոհ, կտրում էր հնազարդ հիշողությունների թելն ու վերադառնում դարավերջի Երևան, մանավանդ որ դեռ մի չորս տարի առաջ համարյա ամեն շաբաթ կրկնում է բեմից՝ «Հիշողություններին հանձնվելը դժբախտների սիրելի զբաղմունքն է»։

Ինչ խոսք, դա իր գյուտը չէր։ Հեղինակն էր այդպես գրել, բայց Լևոնին այս ռեպլիկը դուր էր գալիս, և նա ամեն անգամ փորձում էր այդ խոսքերին նոր իմաստ ներարկել, մերթ անթաքույց հեգնանքով էր արտասանում այդ բառերը, մերթ՝ դատավճռի նման անողոք, իսկ երբեմն էլ որպես վերջնական պարտության հարկադրյալ խոստովանության։

Առաջին գործողությունը հենց այդ նախադասությամբ էր ավարտվում։ Լևոնն ասում էր իր տեքստը և մինչև վարագույրը փակվելը մնում բեմեզերքին, ձեռքերը գրպանում, կիսով չափ դեպի դահլիճ շրջված, իսկ բեմի խորքում, աղոտ լույսերի օղակների մեջ շրջանակված, ընտանեկան ալբոմի լուսանկարի նման անշարժանում էին նրա հերոսի հիշողությունները,– հայրը՝ մանկահասակ որդուն գրկած, մայրը՝ չինական հովանոցը ձեռքին ու ժպտադեմ, ջահել օրերի սերը՝ հրապարակի շատրվանների մոտ, և դա լավ ֆինալային տեսարան էր, նաև չափավոր հուզական, ինչն այդքան անհրաժեշտ է, որ հանդիսատեսը սրտանց ծափահարի։

Հիմա ներկայացում չկար։ Վաղուց հանել էին խաղացանկից, որովհետև գլխավոր դերակատարներից երկուսը՝ հերոսուհին և նրա մեղավոր հայրը, գնացել-մնացել էին ռուսաց հեռաստաններում, իսկ հեղինակն էլ, ափսոս, մահացել էր, թեպետ այս վերջին հանգամանքը կարող էր և ներկայացումից հրաժարվելու պատճառ չլինել, ի վերջո, քի՞չ հեղինակներ են մահացել հարյուր կամ ավելի տարիներ առաջ, բայց նրանց գրվածքները, նույնիսկ ո՛չ գլուխգործոցներ, շարունակում են խաղալ ու խաղալ, բայց այս ամենը նույնպես միջանկյալ, մեկը մյուսին առաջ հրող հիշողություններ են, որովհետև Ֆոտո Տիրանը, Կոմայգին, Օպերան ու գերմանական կոկիկ-անխռով քաղաքը դառնում են մի վտանգավոր, թեպետ մի քիչ էլ քաղցաշունչ ծուղակ, որտեղից դուրս պրծնելու ճար չկա ու չկա։

Լևոնը վեր ելավ։ Գլխի շարժումով ցտեսություն ասաց Յոհանին։ Մութն արդեն շաղվում էր։ Նա գրեթե արագ կտրեց-անցավ փոքրիկ հրապարակը, որի կենտրոնում ծծմբաթթվի գոլորշիներ արձակող ցայտաղբյուրն էր՝ իր շուրջը հավաքված ասթմատիկներով, իսկ հետո՝ դարավոր ու հաստաբուն չինարիների ծառուղին, ծառեր, որոնց կողերին պղնձե ցուցանակներ էին ագուցված՝ յուրաքանչյուրի տարիքը նշող։
Քիչ հետո տունն էր, որտեղ հյուրընկալում էին իրեն արդեն երեք շաբաթ։ Ազգականներ, որոնց առաջին անգամ էր տեսնում, չնայած ծանոթ էր նամակագրությամբ։ Այդ նամակները՝ դասական ուղղագրությամբ ու երբեք տառասխալ չանելով, գրում էր արդեն ութսունամյա Արաքսին ու միայն Արաքսին, քանզի նրա որդին հայոց լեզվով գրել-կարդալու մեջ առանձնապես վարժ չէր, բայց քիչ ու միչ խոսում էր այնուամենայնիվ։

Տեղ հասավ, սեղմեց դռան զանգը։ Արաքսու գերմանուհի հարս Բրիժիտը բացեց, ինչը նշանակում էր, որ ամուսինը, ինչպես միշտ, խրված է գործի մեջ ու դեռ կուշանա։ Լևոնը գիտեր, որ Արաքսին անհամբերությամբ սպասում է հենց իրեն, որովհետև ամբողջ հոգով տենչում էր հին հիշատակներից խոսել, և նրան պետք էր ականջ դնել խոնարհաբար, մերթընդմերթ զգուշորեն միջամտելով։ Իսկ նյութը սովորաբար դեղնափոշի Հալեպն էր, ուր հասել էր Խարբերդից տեղահանված գերդաստանը՝ եղեռնի չարչարանաց ճանապարհները կորուստ առ կորուստ հաղթահարելով, և որտեղ Արաքսին, դեռևս տասներեք տարեկան, առաջին անգամ շարժանկար է տեսել՝ Չարլի Չապլին, և առաջին անգամ… ծիծաղել։
Իսկ ո՞վ է նրա մանկական ձեռքը բռնած տարել Հալեպի՝ դեռևս միակ Սինեման։ Իհարկե, սիրելի Լևոն, քո հայրը։ «Անիկա Հայկազյան կսորվիր և արդեն ֆրանսերեն կրնար խոսիլ։ Ավարտական դասարան հասած էր և կփափագեր դերասան ըլլալ…»։

Եկավ Կարպիսը՝ որդին։ Զրույցն ընդհատվեց։ Ընթրիք և սպիտակ գինի։ Կարպիսը քաղաքամերձ ագարակ ուներ,– ձիեր։ Ուշքն ու միտքն այդ ագարակն էր, վաղ առավոտվանից։ «Ձին կատարյալ է»,– ասում էր նա։ Լևոնին իհարկե տարել էր։ Մի լրիվ ցերեկ այնտեղ մնացին, մեղմ ու մտածկոտ աշնան մեջ, տերևաթափ։ Կարպիսն աճեցնում էր այդ երիվարներին ու վաճառում մրցավազքերի համար։ Իսկ գոմում մի գլուխկախ ձիուհի էր կանգնած, հղի էր, շուտով պիտի ազատվեր։
– Անունը Նազիկ դրած եմ,– ժպտալով ասաց Կարպիսը։
– Որ տղա բերի՝ Դավիթ կանվանես,– միանգամից արձագանքեց Լևոնը։
– Դավիթ Բե՛կ,– բացականչեց Կարպիսը,– ինչպես մեր հերո՛սը։

Լևոնը մի քանի օր անց գնաց։ Նոր սկսված պատերազմի լուրերն արագորեն հասել էին։ Եվ նա այդպես էլ չիմացավ, ծնվե՞ց Դավիթ Բեկը։ Բայց մինչ այդ գերմանական օդակայանն էր։ Պարզ է, նախ պետք էր Մոսկվա թռչել, հետո երկար սպասել, որ Երևանի ինքնաթիռը գա։ Կամ էլ՝ չգա։ Ասում էին՝ վառելանյութի խնդիր։
Ոտքերը տնքում էին, քանի՛ ժամ կոշիկ չէր հանել։ Փող կար, Կարպիսը ժլատ չէր, գերմանական շխշխկան մարկերը ծոցագրպանում էին, եվրոների դարը դեռ չէր սկսվել:
Իրերը պահասենյակ դրեց, մի կերպ գտավ դոլարներ կամ մարկեր փոխելու պատուհանը, որ ռուսական ունենա ձեռքին։ Սոչի՛, կրկնում էր մտքում, Մոսկվայից՝ այնտեղ, Երևանին մոտիկ է, ոնց լինի կհասնեմ։ Թե՞ մանկության կանչն էր, էլի խորքերում թաքնվածի ցուցամա՞տը, առաջին ծո՞վը, որ տեսել էր։ Հայրը սպիտակ քաթանե գլխարկով։ Նույնքան սպիտակ ճայեր, որ կռնչալով վրա էին տալիս հացի կտորներին, հետո տանում թաթախում ծովաջրի մեջ։ Իսկ հետո արդեն ինքդ էիր հայր։

Բուսաբանական այգի, հնգամյա դստրիկդ ուսերիդ։ Սկյուռներն իջնում են լայնասաղարթ ծառից մինչև վերջին ճյուղեր ու մարդկանց բաց ափերի միջից կանաչ կաղիններ վերցնում, միայն շրթունքներով, ամենայն քաղաքավարությամբ, որ իրենց սուր ատամներով չվնասեն։ Դստրիկդ կերակրում է նրանց, կեղևները շաղ են գալիս գլխիդ։ Մեկը որ հարցնի՝ ի՞նչ է երջանկությունը։ Դա՛, հենց դա՛։

Ինքնաթիռը սահուն վայրէջք կատարեց Ադլեր-Սոչիի օդակայանում։ Հորդ անձրև էր։ Ճամպրուկը քարշ տալով ելավ շենքից։ Մազերը ջուր էին դարձել։ Ճիշտ իր դիմաց տաքսի էր:
– Ազա՞տ եք, – հարցրեց Լևոնը։
– Այո՛։
Նստեց, ցուցանակին գրված էր Օլեգ Վիրաբյան։ Ա՛յ քեզ բան, ասաց, ես էլ եմ Վիրաբյան։ Վարորդը քահ-քահ ծիծաղեց։ «Ո՞ւր տանեմ»։ «Չգիտեմ,– ասաց Լևոնը,– ես Պրիմորսկայա հյուրանոցն եմ հիշում»։ «Թանկ տեղ է դարձել»,– ազնվորեն զգուշացրեց վարորդը։ Լևոնն ասաց, որ հույս ունի հաջորդ օրը Երևան թռչող ինքնաթիռ գտնել։

Հյուրանոցը ոնց կար, այդպես էլ մնացել էր։ Թեպետ կիսադատարկ էր՝ աշուն։ Նույն ճեփ-ճերմակ սփռոցները, կլոր սեղաններ։ Մատուցողուհիները՝ նույն նախշազարդ գոգնոցներով։
– Ի՞նչ կցանկանաք,– հարցրեց ոչ այնքան երիտասարդ մատուցողուհին։
Լևոնը երկար չմտածեց։
– Ձեր պելմենները դեռ կա՞ն։
– Փաստորեն դուք մեզ մոտ եղե՞լ եք,– հարազատի պես ժպտաց մատուցողուհին, – իհարկե կան։

Այս հյուրանոցի դիմաց մի լուսանկարիչ կար։ Նստում էր արևից խանձված հովանոցի տակ, ցանցկեն աթոռին, անբաժան սիրամարգի հետ։ Իսկ սիրամարգի ոտքից թել էր կապված, և նա, շորորալով, գնում էր դեպի գաճաճ արմավենին ու վերադառնում։ Լուսանկարվողները քիչ չէին։ Բոլորը՝ ժպտադեմ։ Լևոնն ու ընտանիքն էլ՝ ամենքի պես։ Մի խաղաղ օր էր, թույլ ալեբախություն։ Երբ վճարում էր, արդեն տարիքն առած լուսանկարիչը հանկարծ հարցրեց.
– Իսկ դուք գիտե՞ք, որ քնած մարդու սիրտն ու ծովի ալեբախությունը նույն ռիթմով են։
Հե՛յ գիտի Ֆոտո Տիրան։

Առավոտյան սափրվեց, հավաքվեց, որ օդակայան գնա։ Գուցե բախտը ժպտա, հենց այսօր էլ կարողանա տուն հասնել։ Իջավ բուֆետ։ Եվ անմիջապես ինչ-որ լարվածություն զգաց, մաշկով։ Խաշած ձվի, թեյի, կարկանդակի երկարոտ հերթ էր։ Այդ հերթն ադրբեջաներեն էր խոսում։ Անթափանց դեմքով տեղ զբաղեցրեց ամենավերջում։ Զգում էր, որ հերթը հասկացել է իր ով լինելը։

Տաքսիստ Վիրաբյանը ծտի թևով տարավ։ Հայերը քիչ էին։ Խոսում էին, որ շուտով ինչ-որ փոքրիկ ինքնաթիռ են հատկացնելու դեպի Երևան։ Մեկ ժամ հետո թռան։ Հասան։ Էլի անձրև դիմավորեց։ Ձյունախառն:
2024, ապրիլ