Վահրամ Մարտիրոսյանի նոր՝ «Բամբակե պատեր» վեպի գործողությունները կատարվում են 1970-ականների վերջին։ Հայաստանի անկախացումից հետո քիչ է գրվել սովետահայ շրջանի մասին, որն արդեն պատմություն է՝ ներկայից ահռելի չափով տարբերվող իրողություններով ու առասպելներով։ Կարևոր պահ է, որ հեղինակն ընթերցողին այս ճամփորդությանն է տանում՝ կաշկանդված չլինելով արտաքին կամ ներքին գրաքննչական արգելքներով, որոնց դատապարտված էին ժամանակի գրողները։
«Բամբակե պատերը» հայ գրականության եզակի «ուսանողական» վեպերից է, եթե ոչ՝ առաջինը։ Միջավայրը Երևանի պետական համալսարանն է, հերոսներն անհոգ են, զգացմունքային, ապրում են առօրյա կյանքով, մինչև մի օր բախվում են իրենց առանցքային արժեքներին սպառնացող վտանգի։
(հատված վեպից)
Մի պահ դասախոսը մեջքով էր շրջվել, Արմանը կողքի շարքից սահեց իմ նստարանի ազատ մասին.
– Մի բան արի՞ր, ապե։
– Ի՞նչ բան։
– Հլը քո պես անջո չեմ տեսել, Վիգ։
– Ի՞նչ կա որ, Արման։
– Բա դուք որ Թիֆլիս էիք, դեկանատի նիստ եղավ, քեզ հեռացրին։ Քեզ ու ծխող աղջկերքին։ Բայց Լառան ափսոս էր, լավն էր։
Ես գնացի դեկանատ։ Հաստատեցին, որ նիստն արել են, ինձ էլ փնտրել-չեն գտել։
– Իսկ ես կարո՞ղ եմ բողոքարկել։
– Մի քանի օրից։ Երբ ռեկտորատը վավերացնի, կարող ես դիմել մինիստրություն։
Ռուս գրականության դասախոս Ժանետ Թոքմաջյանին փնտրեցինք, որի հետ մտերիմ էր Զորիկը, բայց դասի չէր։ Զորիկը առաջին հարկի ավտոմատ հեռախոսից զանգեց տուն։ Թոքմաջյանը տեղյակ էր մանրամասներից, Զորիկը լսափողը փոխանցեց ինձ։ Բոլորը տրամադրված են եղել, որ ինձ նկատողություն տալով սահմանափակվեն, բայց ելույթ է ունեցել մեր կուրսղեկը, որն ինձ ներկայացված մեղադրանքներին վրդովված ավելացրել է ևս մեկը՝ իբր կոմերիտական ժողովին քաղաքական բովանդակությամբ պլակատ եմ բերել, որտեղ պախարակել եմ սովետական կարգերը։ «ԿՈՐՉԵՆ ԲԱՑԱԿԱՆԵՐԸ», որ տետրակի թղթին գրել էի լսարանում, կուրսղեկը, իմ կողքին նստած ուսանողներին վկայակոչելով, ներկայացրել է որպես «ԿՈՐՉԻ ՍՈՎԵՏԸ»։ Դեկանատի անդամները վախեցել են ու քվեարկել հեռացման օգտին։
Ես ուզում էի վազել վեր՝ կուրսղեկին գտնելու, բայց Զորիկն ու Արմանը ինձ ուժով հետ պահեցին։
– Քեզ ցրվել ա պետք, ապե,- ասաց Արմանը,- եթանք մի յանի վրա։
Թիֆլիսի ճանապարհածախսից ութ ռուբլի հետ էինք գցել, Զորիկի մոտ էր։ Որոշեցինք ծախսել, հետո տեղը դնել, հենց պետք լինի։ Մտանք խանութ, Իսահակյան-Աբովյանի անկյունի գաստրոնոմը։
– Քո սերը չկա,- ուսիս խփեց Զորիկը։
Իմ սերը՝ բարձրահասակ, խարտյաշ աղջիկ էր, աշխատում էր հացի բաժնում ու ինձ կարծես ուրիշ տեսակ էր ժպտում, ես էլ մեկ-մեկ երազում էի պոետ-վաճառողուհի արտասովոր զույգի մասին։ Երբ անցնում էինք ձկնեղենի բաժնի կողքով, Արմանը առիթը բաց չթողեց, որ անեկդոտ պատմի.
– Մեկը մտնում ա գաստրոնոմ, բա թե՝ միս չունե՞ք։ Ասում ա՝ «Մենք ձուկ չունենք, միս դիմացի խանութը չունի»։
Մի շիշ օղի, տասներկու շիշ գարեջուր վերցրինք, գնացինք Թորգոմենց տուն՝ ամենամոտն էր։ Մենակ էր տանը։ Ոնց եղավ, ոնց չեղավ, սկսեցինք մրցել, թե գարեջուրն ով ավելի արագ կխմի։ Մի անգամ Թորգոմը հաղթեց, մի անգամ՝ ես, երկու անգամ՝ Արմանը. պտտում էր շիշն ու դնում բերանին՝ տասնմեկ վայրկյանում դատարկվում էր։ Գարեջուրը վերացավ։ Օղին ավելի զուսպ խմեցինք, համարյա մի ժամում։ Հետո գրպաններս թափ տվինք, ես ու Թորգոմը գնացինք խանութ՝ երկու շիշ գինի բերեցինք։ Միայն թե սպիտակ «Արաքսը» ի՞նչ գինի՝ դառնավուն ջուր։ Երբ ութը մոտեցավ, դատարկ շշերը հավաքեցինք, Արմանը վազեց խանութ, հանձնեց – երկու շիշ կարմիր «Գառնի» առավ։
Ձգեցինք, ինչքան ուժներս պատեց, բայց կես ժամից խմիչք չունեինք։
– Արա, դե էսի երկիր չի՝ խանութներն ութից փակ են, էն մի երկու սրճարանն էլ, մինչև հասնենք, կփակվի… Մի հատիկ դիսկոտեկա չկա, էթաս-պարես, աղջիկ կապես,- մորմոքվեց Արմանը,- մի հատիկ բար չկա, մինչև գիշեր բաց ըլնի։
Փորձեցինք հիշել, թե ուրիշ ուր կարելի է գնալ։
– Է, կինո գնանք,- ասաց Զորիկը։
– «Նաիրի»-ում «Ծառայողական սիրավեպն» ա, լավն ա, բայց իրեք անգամ տեսել եմ, իսկ կինո «Մոսկվան» մի ամիս ա հնդկական ֆիլմ ա պտտում՝ դարձել ա կինո «Հայրենիք»,- վիճակը նկարագրեց Արմանը։
– Չհաշված «տեխնիկական» խոչընդոտը՝ փող չունենք,- հիշեցրի ես։
– Կարո՞ղ ա՝ հանրակացարան գնալն ա ճիշտ։
– Շաբաթ ա էսօր, Արման,- ասաց Թորգոմը, որ երկու տարի ապրել էր հանրակացարանում,- բոլորը տուն են գնացել։
– Հա… մոռացել էի… Իսկ մոնղոլնե՞րը՝ արտասահմանցիներն էլ հո իրենց երկրները չե՞ն գնում շաբաթավերջին։
– Մոնղոլները արշավանքի են,- ասի ես, ինչպես սովորաբար ձայն էի տալիս վերջին նստարանից, երբ ներկա-բացակայի ժամանակ կարդում էին կուրսի երկու մոնղոլուհու անունները, ու իրենք լսարանում չէին լինում։
Ոչ մեկը չծիծաղեց՝ վարժվել էին կատակիս, բայց իմ պետքը չէր. գլուխներս ահավոր շատ էին տարել մոնղոլների արշավանքներով, դեռ դպրոցից։
– Չէ, լուրջ,- համառեց Արմանը։
– Նախ կարող ա ներս չթողնեն արտասահմանցիների հանրակացարան՝ խիստ ա,- ասի ես,- հետո քննությունները մոտ են՝ Սայխանը մեզ չի ընդունի. չե՞ս հիշում՝ անցած անգամ ի՞նչ եղավ։
Մոնղոլուհիներից մեկը՝ Սայխանը, կամ լրիվ անունով՝ Բայարսայխանը, որ կարճահասակ, թմբլիկ, հաճելի դիմագծերով աղջիկ էր՝ շատ ընդունակ, արագ սովորել էր հայերեն, ու բոլոր առարկաները «հինգի» էր պատասխանում, ամառվա քննաշրջանին ինձ ու Արմանին շեմքից հետ դարձրեց։ Մյուս աղջիկն արտաքնապես Սայխանի հակապատկերն էր, խոսելն էլ չէինք լսել ոչ մի լեզվով, ամեն ինչում հետևում էր ընկերուհուն։
– Գնանք Ռիգա,- ասի ես։
Ընկերներս գիտեին, որ հայրս ինձ դպրոցական վերջին արձակուրդին Ռիգա էր տարել, որից հետո ես սիրահարվել էի Լատվիային, լատիշուհիներին, «սովետական արտասահմանի» մաքրությանն ու բարեկրթությանը։
– Անտարակույս,- ինձ հանգստացրեց Զորիկը,- բայց՝ Լոնդոնով… ու Նյու
Յորքով։
Դրսից հարսանեկան թափորի շչակների ձայն լսվեց, հերթական անգամ. օրը շաբաթ էր։ Ես սկսեցի դատողություններ անել հայկական հարսանիքների ահավորության, տափակ կենացների մասին։ Արմանը համաձայն էր՝ ծաղրեց ռաբիս երաժշտությունն ու կռիվները, Զորիկը՝ նվերները պարացնելն ու մեքենաների թափորը. առջևից՝ «Վոլգաները», հետո՝ «Ժիգուլիներն» ու «Նիվաները», վերջում՝ «Մոսկվիչները», ու «Զապորոժեցը»՝ որպես մահացու վիրավորանք։ Հետո ամեն մեկս հաշվեց, թե քանի հարսանիքից է խուսափել՝ երեք, հինգ, ութ… Մինչև Թորգոմը խոսեց, ծանրումեծ՝ դե հա, ես էլ էի հրավիրված հարսանիք, բայց քույրս գնաց, ես զզվում եմ՝ չէ։
– Որտե՞ղ ա հարսանիքը, ձեր գյուղո՞ւմ,- հետաքրքրվեցի ես։
– Չէ՜, կողքներս՝ Սովետաշեն։
– Իսկ ո՞ւմ հարսանիքն ա։
– Հորեղբորս տղայի։
Ես նայեցի մնացածների երեսին` անտարբեր լսում էին։ Չէին նկատել, թե ինչ հեռանկար էր բացվել մեզ համար։ Իսկ իմ գլխում արդեն տարբեր խմիչքներ ու խորտիկներ էին պար բռնել։ Ես վեր թռա տեղիցս.
– Ո՞նց, Թորգ, հորեղբորդ տղու հարսանիքին չե՞ս գնում։
– Իսկ ի՞նչ կա որ։
– Դե` էն, որ մենք հեռու բարեկամներից էինք խոսում, հորեղբոր տղեն լրիվ ուրիշ բան ա։
Արմանը գլխի ընկավ՝ ինչն ինչոց է։
– Ապե, հո իզուր չե՞ն ասում՝ դվայուռոդնի ախպեր։
– Ես էլ փախնում-փախնում էի հարսնիքներից, բայց քեռուս տղեն որ կանչեց, ամոթախեղդ գնացի,- ձայնակցեց Զորիկը։
– Հա՜… ուրեմն, գնամ,- ասաց Թորգոմը։
– Անպայման,- ասի ես։
– Բա… դո՞ւք, հո ձեզ տնից դուրս չեմ անի։
– Չէ-չէ, մենք էլ կգանք, քեզ մենակ չենք թողնի։
Արմանն ու Զորիկը եռանդուն վերուվար արին գլուխները։ Թորգոմը շշմած նայեց երեսներիս ու ոտքի ելավ։
