Գոհար Գրիգորյան | Արամ Ավետիսի «Երբ առնետները կարդալ գիտեին» գրքի շապիկի նշանագիտական վերլուծություն

«Երբ առնետները կարդալ գիտեին»-ը արձակագիր Արամ Ավետիսի երրորդ գիրքն է։ Լույս է ընծայել «Ակտուալ արվեստ» հրատարակչությունը «Ջեբգիր» մատենաշարով։

Սույն վերլուծության հիմքում շվեյցարացի լեզվաբան Ֆերդինանդ դը Սոսյուրի նշանագիտական մոդելն է, ինչպես նաև Ռոլան Բարտի հարանշանակությունների տեսությունը։ Ինչպես գիտենք, Ֆ․ Սոսյուրը նշանը երկատել է նշանակիչի և նշանակյալի, որոնցից առաջինը իրենից ներկայացնում է արտահայտության պլանը, իսկ երկրորդը՝ բովանդակության պլանը։ Ռոլան Բարտը առանձնացնում է նշանակության երկու մակարդակ՝ դենոտացիաներ, որտեղ նշանը բաղկացած է նշանակիչից և նշանակյալից և կոնոտացիաներ, որում առաջին մակարդակի նշանն օգտագործվում է որպես նշանակիչ և նրան վերագրվում է արդեն կոննոտատիվ նշանակյալը։  Դենոտացիան կիրառվում է որպես նշանի սահմանված կամ բառացի նշանակություն, իսկ կոնոտացիան ցույց է տալիս նրա սոցիոմշակութային և անհատական զուգորդումները։ Կոննոտացիաները բխեցվում են ոչ թե անմիջապես նշանից , այլ նրանից թե հասարակությունը ինչպես է կիրառում և ինչ նշանակություն է հաղորդում նշանակիչին և նշանակյալի։ Գրքի շապիկի (նկարիչ Արևիկ Բեջանյան, ձևավորումը Մկրտիչ Մաթևոսյանի) վերլուծության համար կիրառվել է նկարագրական վերլուծության մեթոդը, որի միջոցով առանձնացվում է տեսողական (վիզուալ) պատկերը, դրա նշանակությունները և իմաստը։

Հեղինակի խոսքերով իր վեպը մի մարդու մասին է, որ հայտնվում է առնետների, կրծողների աշխարհում ու փորձում մարդ մնալ: Սակայն, հասկանում ենք, որ մարդը հենց առնետն է և գուցե ավելի ստորադաս կենդանի, ինչպես ասում է հեղինակը «…ես չէի ուզի, որ իմ ստերիլ առնետներին մարդիկ խառնեին քաղաքական այրերի հետ: Իմ առնետների մեջ մարդկային երանգներ դեռ մնացել են»: Իսկ հեղինակը իրեն համարում է ԲԱՌՆԵՏ, բառ նետող, քանի որ իր բառերը գրելու համար չեն, այլ նետելու:

Ըստ հեղինակի՝ առնետն արդեն մի խորհրդանիշ է, որ կապում է իրար  եւ՛ պատերազմը, և՛ համավարակը: Գիրքը լույս է տեսել  2020 թվականին, որը  «առնետի խորհրդանշանը կրող տարի էր․ և այս ամենը, իհարկե, ուղղակի համընկնում չէ»: «Մարդիկ ու մկները ունեն նույն գենետիկ կոդը, բայց նույն կոդը երկու տարբեր էակներ է ստեղծել: Մարդիկ ու մկները հիվանդանում են նույն կերպ: Բայց մարդը մուկ կարող է լինել, իսկ մուկը մարդ՝ ոչ»: Ամեն մարդ իր ներսում մուկ է, որը մարդակեր է:

Այսպիսով՝ մարդ-առնետ համաբանության միջոցով հեղինակը վեր է հանում երբևէ եղած, ներկա և ամենայն հավանականությամբ ապագա իրականությունը, որում գոյություն ունի մարդը՝ իր ներքին, թաքնված «առնետային» մղումներով, և մեկ անգամ ևս դրոշմում իր ատելությունը մարդու հանդեպ՝ երբեմն նույնիսկ գերադասելով առնետին մարդուց:

«Երբ առնետները կարդալ գիտեին», Ակտուալ արվեստ հրատարակչության «ջեբգիր» մատենաշար, 2020

Տրամաբանական է, որ գրքի շապիկը զարդարվելու էր՝ հաշվի առնելով գրքի բովանդակային առանձնահատկությունները: Գրքի շապիկին պատկերված է «դիահերձման» պատրաստ առնետ, որի վերջույթները մեխված են,  ու հստակորեն երևում են ներքին օրգանները: Կարծես սա հուշում է, որ հեղինակը դիահերձելու է իր  հերոսին՝  մարդանման առնետին կամ առնետանման մարդուն՝ ներթափանցելով նրա ներքին օրգաններից մինչև ներքին միտք, հոգի ու բուն էություն, բացահայտելով այն, ինչ մակերեսին հնարավոր չէ նշմարել ու ասելով այն, ինչ շատերը խուսանավում են: Առնետի դին մեխերով ամրացված է սև հարթությանը: Ու՜ր պիտի փախչի դին: Կարծես հեղինակը փակում է բոլոր ելքերը անգամ մեռած առնետի համար՝ վստահեցնելով, որ մահվան թակարդից անգամ ելք չկա և ամեն գնով ընթերցողին ցույց է տալու քողարկված էությունը առնետ-մարդու: Այս մեխերը հիշեցնում են նաև քրիստոնյաների համար ամենանշանավոր ու կարևոր կերպարներից մեկին՝ Փրկչին, որ անլուր տանջանքների ենթարկվեց ու խաչվեց փայտին հանուն մարդկության փրկության: Սակայն այս պարագայում գործ ունենք «Կռիստոսի» հետ, ինչպես ասում է գրքի հերոսը: Նրա համար Աստվածաշունչը պարզապես Հին ԿԱՏԱԿարան է, իսկ շապիկին պատկերված առնետը գուցե նա է, ով զոհեց իրեն մյուս առնետների մեղքերի համար:

Դիահերձման պատրաստ առնետի օրգանները մատնանշող թելեր/պարաններ կան: Սրանք հիշեցնում են Ջ. Սվիֆթի հայտնի հերոսներից մեկին՝ Գուլիվերին: Վերջինս, հայտնվելով լիլիպուտների երկրում՝ Լիլիպուտիայում, անասելի սարսափ է առաջացնում իր ահռելի չափսերի պատճառով: Եվ ի հետևանս սրա՝ իրենից մի քանի անգամ փոքր մարդիկ հորիզոնական դիրքով պարաններով կապկպում են Գուլիվերին: Լիլիպուտները Սվիֆթի գրքում խորհրդանշում են մարդկության՝ սեփական աննշան գոյության հանդեպ ունեցած սին հպարտությունը: Սվիֆթը հիանալիորեն ընդգծում է հեգնանքը, այն է՝ Գուլիվերի այցելած ամենափոքր մարդիկ իրականում ամենասնապարծն ու ինքնագոհն են: Լիլիպուտիայում ավելի շատ չարախոսություն, սադրանք և դավադրություն կա, քան որևէ այլ վայրում, և ավելի շատ փոքր ուղեղներ, որ իրենց մեծ են երևակայում: Լիլիպուտներին կարելի է զուգորդել հենց մարդկանց հետ, որ պարաններով փորձում են կապկպել իրենցից մի քանի անգամ փոքր, բայց թերևս ավելի մաքրասեր ու խելացի կենդանուն: Կամ էլ հենց հեղինակի հետ, որ կապել է առնետին ու ամեն գնով ուզում է բացահայտել, ուսումնասիրել նրա էությունը։

 Շապիկին տեսնում ենք մի քանի գույների համադրություն՝ սև, սպիտակ, մոխրագույն և կարմիր: Այս գույները տարբեր աշխարհընկալում ու մտածելակերպ ունեցող ժողովուրդների մոտ տարբեր կերպ են ընկալվում: Անհնար է հերքել, որ կարմիրը հիմնականում բացասական նրբերանգներ ունի՝ լինելով ինքնին արյան գույնը: Այն կարող է խորհրդանշել պատերազմ, սպանություն, բուռն կիրք և այլն: Արևմտյան մշակույթներում սևը ևս ունի բացասական ընկալում: Այն կապվում է տխրության, ցավի, տառապանքի ու մահվան հետ: Սակայն հին Եգիպտոսում այն խորհրդանշում էր վերածնունդ և սկիզբ: Չինաստանում այս գույնը զուգորդվում է ուժի, կայունության հետ: Արևելյան մշակույթներում սպիտակը համարվում է վատ նշան, տառապանքի գույն: Իսկ արևմտյան մշակույթում՝ անմեղություն, մաքրություն, կուսություն: Մոխրագույնը խորհրդանշում է չեզոքություն և համագործակցություն: Թերևս այն պատճառով որ գտնվում է սևի և սպիտակի միջակայքում: Գույների խորհրդանիշերը տարբեր են՝ կախված մշակույթից:

Աղյուսակ 1

Աղյուսակ 2

 Աղյուսակ 3

  Աղյուսակ 4

Աղյուսակ 5

Առնետի ընկալումը տարբեր մշակույթների խորհրդանշական համակարգում

Առնետները ուղեկցել են մարդուն և եղել  մարդկության պատմության մի մասը  մարդկային քաղաքակրթության սկզբից ևեթ: Շատ մշակույթներում առնետները հիմնականում զուգորդվում են բացասական երևույթների հետ, ինչպիսիք են՝ մահը, վատ հիգիենան, աղտոտությունը, զանազան հիվանդությունները, որոնց տարածման պատճառն էլ հենց կրծողների կարգին պատկանող այս տեսակն է: Սակայն որոշ մշակույթներում առնետը աչքի է ընկնում իր յուրօրինակ հատկանիշներով ու առանձնահատկություններով: Չնայած արտաքին տեսքի պատճառով ձեռք բերած վատ համբավին, բավականին մաքրասեր կենդանիներ են: Խելացի են ու շփվող: Ունեն սուր զգայարաններ: Հատկապես սուր է լսողությունը և հոտառությունը:

Շատ մշակույթներում առնետները խորհրդանշում են հաջողություն, առատություն, հարստություն, ճոխություն ագահության ու գողության հետ զուգորդվելու պատճառով:

Ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվել է, որ առնետներին բավականին հեշտ է վարժեցնելը: Հետևապես առնետը կարող է խորհրդանշել գիտություն և առաջընթաց:

Բնիկ ամերիկյան մշակույթում առնետը զուգորդվում է արագության, ճարպկության, խորաթափանցության և խորամանկության հետ:

Արևելյան խորհրդանշական համակարգում՝ մասնավորապես Չինաստանում, առնետը կապվում է փողի, հարստության հետ: Ըստ չինական մի ավանդազրույցի՝ առնետները փորձում են իրենց աղջկան ամուսնացնել ամենաազդեցիկ փեսացուի հետ: Եվ գալիս  են այն եզրակացության, որ ամենացանկալի փեսացուն կատուն է, քանի որ բոլոր առնետները վախենում են կատվից: Հարսանիքի օրը կատուն մեծ խառնաշփոթ է առաջացնում ու ուտում հյուրերի մի մասին: Չինական ավանդազրույցներում առնետը պատկերվում է որպես դիվային տարր պարունակող արարած, որն ունակ է վերածվելու արական սեռի հրեշի՝ ի տարբերություն աղվեսի, որ վերածվում է իգական սեռի դևի:

Ճապոնիայում կա մի ավանդապատում, ըստ որի՝ առնետն է մարդկանց բրինձ բերել և հետևաբար խորհրդանշում է շռայլություն, առատաձեռնություն և կապվում է խելքի ու արդյունաբերության հետ: Հնդկաստանում ևս առնետը կապվում է փողի և առատության հետ:

Առնետների քրիստոնեական ընկալումը այլ է: Աստվածաշնչում եբրայերեն «akbar» բառով է բնութագրվում կրծողների կարգը, այդ թվում՝ առնետներ, մկներ, գերմանամկներ ու ցատկամկներ, որ իրենց կործանող ու աղետածին բնույթի պատճառով զուգորդվում էին չարիքի հետ: Ղևտական գրքում (11:29) գրված է «Երկրի վրա վխտացող արարածներից սրանք են անմաքուր ձեզ համար. կուրամուկը, ճագարամուկը և մողեսն՝ ըստ իր տեսակի…»:

Կելտերի մշակույթում առնետները օժտված են մարգարեական պայծառատեսական հատկություններով: Նրանց տրված է վեցերորդ զգայարան, որի շնորհիվ կարող են գուշակել ապագան, հատկապես մոտալուտ, վերահաս աղետներով լի ապագան: Այդ ավանդազրույցներից մեկի համաձայն՝ եթե առնետները լքում են նավը, ապա այն վաղ թե ուշ խորտակվելու է: Մեկ այլ ավանդազրույց. եթե առնետները լքում են իրենց բնակեցրած տունը, ապա ընտանիքի անդամներից մեկը մահանալու է:

Աֆրիկյան որոշ ցեղեր վստահ են, որ մահացածների հոգիները այցելում են իրենց սիրելիներին՝ առնետների, օձերի ու մողեսների կերպարանք ստացած: Վերոնշյալ կենդանիները համարվում են սուրբ, իսկ նրանց սպանելը՝ մեղք:

Հին Եգիպտոսում առնետները միաժամանակ խորհրդանշում էին և´ իմաստություն և´ կործանում: Հայաստանում առնետը մեծ մասամբ զուգորդվում է խորամանկության, ճարպկության և նենգության հետ։

Այսպիսով, որոշ մշակույթային ընկալումներ համընկնում են միմյանց հետ չնայած որոշ ընկալումներ հակոտնյա են:

Այս վերլուծության միջոցով, որ հիմնված է Ֆ․ Սոսյուրի և Ռ․ Բարտի նշանագիական տեսությունների վրա, փորձ կատարվեց վեր հանելու վերոնշյալ գրքի շապիկի վրա պատկերված նշանների միջև հարաբերությունները, իմաստները և նշանակությունը։ Այս ամենը էլ ավելի պատկերավոր կերպով ներկայացվեց աղյուսակների տեսքով, որոնցում արտացոլված են տրված նշանակիչ-նշանակյալ, դենոտացիա-կոնոտացիա հարաբերությունները։ Նաև անդրադարձ կատարվեց զանազան մշակույթներում առնետի խորհրդանիշին, ընկալմանը, այդ կենդանու շուրջ ձևավորված ավանդապատումներին ու հասարակության վերաբերմունքին։

Հղումներ

1. Signifier and Signified in FedEx Advertisement–https://media-studies.com/signs-analysis-fedex/
2. Gulliver’s Travels-https://www.britannica.com/topic/Gullivers-Travels
3. Rat Symbolism and Meaning-https://worldbirds.com/rat-symbolism/#christ
4. Semiotic Analysis of Gundala Movie Poster, Atlantis Press
5. Denotation and Connotation in Advertisement-https://media-studies.com/denotation-connotation/
6. Color Meanings-https://www.colorsexplained.com/color-black-meaning-of-the-color-black/
7. Սուսան Վարդանյան, Նշանագիտության ուսումնամեթոդական ուղեցույց