Որդին ծնուեց բոլորովին շէկ, թաւամազ մորթով, եւ հայրը նրան կոչեց Եսաւ։
(Ծննդոց 25։25)
Եսավի հետքը գտնելու եմ, եթե անգամ ստիպված լինեմ 19-րդ դար վերադառնալ։ Եթե չալարեմ ու որոշ ժամանակ տրամադրեմ՝ կգտնվի։ Գյուղը իմ որոնումների միակ օբյեկտը կլինի, որովհետև դժվար թե մոտ 100 տարի առաջ Եսավն ուրիշ տեղ էլ հետք թողներ, եթե սխալվում եմ ու թողել է, մեկ է՝ չեմ հայթայթելու։ Փազլի նման է այս պատմությունը, ուղղակի պիտի խոսքս գործի վերածեմ ու մասնիկներն ինչ-որ տեղից սկսեմ հավաքել, կցորդեմ ու մնացածն ինքնիրեն առաջ կգնա։ Առաջինը, երևի, մեր ազգի մեծերից հարցնեմ, հենց մեր մեծ հորեղբորից, հետո կարելի է արդեն իր քույրերին գտնել ու հարցուփորձ անել, ափսոս տարբեր տեղերում են՝ մի տեղում չեն ապրում։ Եթե պարզեմ, որ մեր նախապապի իսկական ժառանգն եմ, գենը կրողը… հույս ունեմ, որ նմանատիպ խորհրդավոր գոյությունը գոնե կկանխի ճարահատյալ անձնասպանությունը։
Գրքի մասին են խոսելու մերոնք հիմնականում, գիտե՜մ, այսինքն՝ միակ հավաստի աղբյուրն էլի գիրքն է մնալու։ Մնացածից, ինչ էլ որ ասեն, ընդհանրապես ճիշտ ու սխալ տարբերել չի լինելու։ 90 տոկոսն ամոթից փչոցի է լինելու ու մյուս նախնիների պատմությունների միքսեր՝ տարիքային խնդիրներ, հիշողություն, իրենց շատ վաղուց փոխանցված սխալ տեղեկություն՝ նման բաներով պայմանավորված։ Մնում է գիրքը։ Մեր տանն անիմաստ է արդեն ման գալ, իրենցից կուզեմ, եթե չունենան՝ կողքի փողոցի հարևաններից կուզեմ, համագյուղացիների՛ց։ Ասում են՝ կանաչ գույնի գիրք է ու Ա.Խ.- ն ինքն էր մեզ նվիրել, չնայած եղբայրս է ասում, սխալ էլ կասի՝ մենակ թե վնասի նախաձեռնողիս։ Հովանավորների մասին որոշ նյութեր պիտի լինի գրքի հենց առաջին էջերին. հեղինակը երևի ստիպված է եղել…
Կգտնեմ, բայց մեր մասին ընդամենը 1,5 է՞ջ, ով ում ծնեց ու վե՞րջ։ Ի՞նչ պիտի լինի Եսավի մասին։ Որ հենց իմ ազգանունը կրող երկրորդ մարդն է եղե՞լ, այսքա՞ն բան, որ ես ինքս էլ գիտեմ… տեսնե՛նք, մազոտ լինելու-չլինելու մասով… չեմ հավատում, թե գրքից կամ ինչ-որ մեկից կճշտեմ։ Պապիս պապի հայրը՛։ Պապիս պապի հայրը՛։ Պապն էլ չկա, մի բան ավել կիմանար պապը, լսած կլիներ իր պապից նրա հոր մասին, իսկ ես չեմ հիշում, որ հետաքրքրված լինեմ իմ պապից իր հոր մասին, բայց այն ժամանակ շատ են պատմել իրար, տարբեր պատմություններով են օր լցրել…
Գերեզմանոցում չմոռանամ փնտրել իր քարը. ա՜յ դա ուրիշ ձեռքբերում կլիներ, եթե՛, եթե՛։ Լավ ո՞նց կարող է չիմանան իրենց նախապապի շիրմաքարի տեղը, մեծերը գոնե…
***
Զույգ եղբայրների՝ Եսավի և Հակոբի աստվածաշնչյան ուշագրավ պատումը տեղ է գտել Հին Կտակարանի հենց առաջին գրքում, որն իր արտահայտչականությամբ (թե՛ անհասանելիորեն խորքային, թե՛ վերնագրով նշմարելի) չի զիջում մյուսներին՝ «Ծննդոց»։ Դարեր շարունակ մարդկությանը զբաղեցրած հարցադրումներից մեկը՝ Կայենով և Աբելով ծնունդ է առնում և Եսավի ու Հակոբի միջոցով իր լարման գագաթնակետին է հասցվում հենց այստեղ. ինչու՞ Աստված մերժեց Եսավին և ընտրեց Հակոբին։ Այս հարցի գերազանցապես սպառիչ պատասխանը, որքան էլ որ տարօրինակ թվա, շատ–շատերի համար տալիս է Պողոս Առաքյալը։ Հռոմեացիներին ուղղված իր նամակում նա ասում է.
«Դա կախում չունի նրանից,ով կամենում է եւ ոչ էլ նրանից, ով ջանում է, այլ՝ Աստծուց, որ ողորմում է» (Նոր Կտակարան, Հռոմէացիներին 9:16):
Եվ հաջորդիվ Մովսեսի և Փարավոնի օրինակով ավելացնում.
«Ապա ուրեմն, ողորմում է՝ ում ուզում է, եւ կարծրացնում է սիրտը նրա՝ ում ուզում է»։
Բայց այսքանով հարցադրումը լիովին չի բավարարվում, ինչո՞ւ, որովհետև նախնական ահռելի քանակությունից, սակայն արդեն անջատ, ի հայտ է գալիս հետաքրքրասերների մի նոր (իմ անդամակցությամբ)՝ փոքրաթիվ խումբ, որը չի հասկանում առանց այն էլ սոսկալի իրավիճակում հայտնված Եսավին և իր «ցեղ»-ին հասցեագրված,անմեկնելիորեն անարդար անեծքներն ու մեղադրանքները, ով, ինչպես աստվածաշնչյան «լաց լինելու» (Եզեկիա, Քրիստոս և այլոք) ակնառու խորհրդով շեշտվում է՝ բնավ զուրկ չէ, ոչ թե սոսկ զգացմունքայնությունից, այլև հենց անմեղության կանխադրույթից։ Հատկանշական է, որ Պողոս Առաքյալի պատասխանը, այս փուլում ևս, շատերի համար գերազանցապես սպառիչ է.
«Իսկ արդ, կ՚ասես, թէ՝ էլ ինչո՞ւ է մեղադրում, քանի որ նրա կամքին ոչ ոք չի հակառակում։ Արդ, դու ո՞վ ես, ո՛վ մարդ, որ հակառակում ես Աստծուն. միթէ ստեղծուածը կ՚ասի՞ իր ստեղծողին, թէ՝ ինչո՞ւ այդպէս ստեղծեցիր ինձ. բրուտը իշխանութիւն չունի՞ կաւի վրայ նոյն զանգուածից անօթ շինելու, մէկը՝ պատուական, իսկ միւսը՝ հասարակ» (Նոր Կտակարան, Հռոմայէցիներին 9։19-21):
***
Եսավ եբրայերեն նշանակում է՝ մազոտ։ Աստվածաշնչում՝ լրիվ մազածածկ, խորհրդավոր հերոս ա Եսավը։ Ըստ գիտության՝ հիպերտրիխոզ է, էս խնդիրը Y-քրոմոսոմի հետ էր ոնց որ կապված։ Գենետի՞կ։ Անիծվա՜ծ գեներ։
Ինչի՞ են իրենք նորմալ, բայց ինձ աննորմալ են ծնել, իրե՞նք են մեղավոր, իրենք մեղավո՛ր են, ատելի-ատելի՛ են… էդ առողջության նշան ա, աղջիկները մազոտ Եսավի համար գժվու՞մ էին, ըստ Աստվածաշնչի՞ ա առողջության նշան, թե՞ ըստ պապայի… ուրիշ ձև լիներ գոնե, ինչի՞ հոպարի վրա ոչ մի մազ չկա ու հենց իմ վրա սենց քաք ձևով բոլորի չունեցածը կա։
ավագ ախպերիկս ինձ խտղտում ու հոգուս հետ էր ընկնու՞մ, թե՞ ծանակում էր խանդից, շատ ու շատ անգամ, բայց մազի թեմայով՝ ոչ մի բառ…
Գևուկի դեմքին ընդհանրապես մազ չի աճում, բայց Գևուկը ոնց որ լյարդի խնդիր ունի… խեռի՛ս, թող ես էլ արտաքինից մաքուր լինեի, լյարդս էս բոզերը մեկ ա չէին տեսնելու…
Քո դեմքն ինչի՞ ա կարմրում վերևի մազերին դիպչելեւց հետո, արդեն նկատում են ու ակնարկում դրա մասին Բուհի հանդիսավոր դռների մերձակա ծխարանում, ինչո՞ւ դու Սևան չես գնում, ինչի՞ ա ռուս աղջնակը ֆորումում պատմություն պատմում ջրավազանում իրա փռչոտությամբ ապագա հարսնացուին վանած դժբախտի մասին,
«Դու լրիվ մազ ես, ճակատի՜դ, ունքերիդ կողքերո՜վ, քթի՜դ, աչքերիդ տակո՜վ, լավ ա, որ ականջներդ մազոտ չեն ուրիշների նման», տականք ես էլի, հո զոռով չի:
Եսավը գյուղի տանուտերն է եղել. բոսորագույն, կարմիր գիրքն է ասում, գրքերը միշտ էլ լավագուն ինֆորմացիան են պահպանում, մարդկանցից հավաստի՝ նունիսկ իրենց հեղինակողներից, այ քեզ բացահայտու՜մ՝ գյուղի տանուտերը՝ մազոտ, հիպերտրիխոզո՞վ, յուրահատո՛ւկ, հաղթանդա՛մ… Եսավը՝ ոչ թե իմ նախապապը, այլ՝ ե՛ս, ես իրեն եմ մենակ ինձ հարազատ համարում։
համբալնե՛ր, որ մտածում եք աղքատ եք, ուրեմն դուք անարդարացիորեն դժբա՞խտ եք, իսկ ես՝ երջանի՞կ…
երբեք չէի մտածել, որ հայավարի հորդ անունով որդի ունենալը էսքան բան կփոխի…
Հորս հետ հաճույքով համաձայնագիր կկնքեի. պապուս անունը որդուս կդնեի ու անունս Եսավ կփոխեի, եթե՛. ենթադրյալ կին, որդի… Եթե Եսավը շարունակվեր սպանված Սամվելով կամ Խաչիկով, ոչ թե մինուճար դարձած Լևոն պապով, իր հետքն էլի կկորե՞ր, փաստորեն Լևոն պապն իր որդիների անուններով միայն սպանված եղբայրների գոյությունն է մեզ փոխանցել, իսկ հայր Եսավի հետքը չքացել է… դրա համա՜ր էր Լևոն պապը 1953 մեռնելու տարվա նկարում թոռներին գրկած մեզ խորհրդավոր ժպտում…Եսավի վերջին հետքը կորա՞վ, երբ թուրքերն Արաքսի ափին գրկում սպանեցին երկու զավակներին, թուրքերը կամ հայերը իմ տղային ու աղջկան չսպանեն հանկարծ, տեսնես Եսավը տեսել ու տարե՞լ է այդ վիշտը, 50-55 տարեկան երևի… դուք իմ եղբայրները չե՛ք, մա՛մ, ես ախպեր չունեմ, հենց տե՛նց… հաստամատ Եսավը ախպերներին քցել-տշելով ջնջում է դրանց մասին հիշողությունները, ովքե՞ր էին Եսավի 3 անհետացած եղբայրները։
Կրաոն մահացավ 1926 թվականին, 50 տարեկան. հռչակավոր Կրաո։
Շվե-Մաոնգ. Homo hirsutus, նա Բիրմայի արքայից ստրկուհի կին նվեր ստացավ, որ միայնակ չլինի երբեք։
Աշխարհում հիպերտրիխոզով տառապողների 15 տոկոսը էս մեքսիկացի Գոմեսների ընտանիքից է.
ո՞նց են նրանք ու հատկապես հայտնի՝ մարմնի 98 տոկոսը մազերով ծածկված Մարդ-Գայլը հանգիստ ապրում, իսկ ես տանջվում եմ… տեսնես իմ մարմնի քանի՞ տոկոսն է մազապատ, հեսա կոպերիս էլ կաճի ու կանցնեմ իրան… ինտերնետում նկարագրված էս կրկեսի եղբայրներն իրենց վիշտը շահաբեր բիզնեսի՞ են վերածել, թե՞ ստիպված են անում։
Բա որ էդ նորմալ ա, ինչի՞ Գայլն իրան էպիլյացիա արեց ու նեղաչքի հետ ամուսնացավ, ինչի՞ են ուռոդները նեղ աչքերով աղջիկների հետ ամուսնանում, ռուս աղջիկները մազ սիրու՞մ են, թե՞ չէ…
Ա.Խ.-ն գրքում գրել է, որ Եսավը հորից ժառանգեց ողջ ունեցվածքը։
Ով գիտի՝ բռնել աստվածաշնչյան պատումով է լոկ մեկ անուն հանդիսացող տեղեկությունը լրացրել։
Ես մազո՞տ եմ, դարդից գժվե՞լ եմ, թե՞ փռչոտ եմ, մազածա՞ծկ, թե՞ անկապ փռչոտ։ Փողոցում է վատ, վատ է, երբ քեզ են նայում, բռնել, խեղդել հերթով, բայց քե՞զ են նայում, քեզանի՞ց են խոսում…
Ուզում եմ էն ֆիլմի հերոսի նման դեմքս փակեմ, բայց սիրուն դիմակով, խորհրդավորությունը սիրուն աղջիկներին գրավու՞մ է, ես էլ դրա նման ֆոտոնկարչուհի Դիանային կսիրեի… Դիաննան ուղղակի ք*ն*ու՞մ էր ուռոդի հետ, թե՞ սիրում էր… վրեն սիրե՛ք, մենակ տեսքով են էս դատարկամիտներն իրար չափչփում, տեսքից բացի ուրիշ բան չունեն, վրեն սիրես, հրեն սիրես, Եսաա՜վ…
ո՞վ է ում ընտրում… ո՞նց է լինում, որ այն ինչը սիրուն էր 30 տարի առաջ, հիմա զզվելի ու հակահիգիենիկ է, ինչո՞ւ էպիլյացիայով հնարավոր չի մեկընդմիշտ ազատվել էդ քունած մազից, բայց գլխիդ խնամքով ու ինչ ասես քսելով՝ հակառակը, ինչի՞ ես հիմա մահից չեմ վախենում…
Եսավի մի եղբոր անունն, ըստ Ա.Խ.-ի կանաչ գրքի, Սահակ է եղել, ով մի տղա է ունեցել ու այդ թևն աղջիկներով մարել է… անհայտ են 2 ախպերները։
Ռոբին Ուիլյամսը…
Չէր կարող չխմել, իսկ խմելու պատճառակույտի մեջ առանձնանում էր տեսքը՝ մազոտ (՞)։ Ինքնասպանություն գործեց ի վերջո։
Ինչո՞ւ ես դուռը հորդ երեսին շրխկացրել, ինչի՞ էլի կշրխկացնեիր…
Ինչի՞ քեզ երբեք չի ծեծել ինքը, էն որ գոտին լոկ մի անգամ հանեց ու եկավ հյուրասենյակ՝ ինչու՞ չծեծեց չարություն անող որդիներին, ինչի՞ էր հայրը հենց Եսավին սիրում, իսկ մայրը՝ Հակոբին… դու եղբորիցդ իրականում ուժե՞ղ ես, թե՞ ավելի պոռթկուն… Եսա՛վ, ա՛յ Եսավ… ԵՍԱՎԵԼՈՐԴԵՄՔԵԶՀԱՄԱՐՈՒՄ………..
***
Այնուամենայնիվ, այստեղ կրկին ի հայտ է գալիս արդեն ստվար, ճանաչողության տեսանկյունից անհատապես բնութագրվող, Եսավի նկատմամբ կարեկցությունով և ապրումակցումով լցված մի խումբ, որի անդամները (ներառյալ՝ ես) Պողոս Առաքյալի հաջորդական և փոխկապակցված դատողությունների ու մտահանգումների շղթայաշարից դուրս բերված միակ հնարավոր պատասխանով չեն գոհանում, ուստի՝ պարականոն նոր հարցադրումով, սկզբնաղբյուրը՝ որպես հիմնական թիրախ օգտագործելով, գրոհում են առնչակից իմացությամբ օժտված բոլոր հասանելի աղբյուրները. Եսավը, ինչպես և իր անուղղակի միջնորդությամբ լույս աշխարհ եկած Հակոբը, նույնպե՞ս ծնվում է իր համար նախասահմանված «Մեծագույն պլանի հլու կամակատարը լինելու» անազատության առաքելությամբ, թե՞ իբրև նմանատիպ, բայց ժամանակավոր գործիք, որը թեկուզև որոշակի ժամանակ հետո, այնուամենայնիվ, անմնացորդ ազատվում է իր դերից։ Սուրբ Գրքում ներկայացված բոլոր կերպարներից, ում սոսկ այս փաստի պատճառով «հաջողակներ» կանվանեմ, իմ կարծիքով, հենց Եսավի օրինակով կարող ենք ընդհանրասփյուռ մարդկությանն ու նաև անհատին առնչվող վերոհիշյալ կարևորագույն հարցադրումի մասին ճշգրիտ մտորելու փորձ անել։
***
Արևոտ օր։ Գերեզմաններ ենք գնում։ Խորհրդանշական է ինչ-որ՝ պապիկի առիթով գնալ ու հենց այս օրերին Եսավին գտնել։ Եթե՛, եթե՛։
Բարեկամությունից ահագին մարդ է հավաքվում, դեռ գալիս են, մտնում մեր բակ, բայց ես մոտենում եմ հարակից տանը, բարեկամների մի մասը պատի տակ են, ու հեռվից չեմ գալիս.
– Բել, Եսավն ու՞մ տղան ա եղել։
– Եսավը՛, … ջան, Լևոնի հերն է եղել,- ինքնակամ, ահա՛, միջամտում է մեծ հորեղբայրը։
– Հպր, բայց Եսավը հաստատ էս կողմերում ա ապրե՞լ։
– Բա ո՜նց, Եսավը մեր ազգի հիմնադրի տղեն է։
– Բա ինչի՞ են անունը հենց Եսավ դնում։
– Չգիտեմ ճիշտն ասած,- ահագին հոգնած…
– Չգիտե՛մ, չգիտեմ, չգիտեմ,- հերթով չգիտեն։
Գնում ենք նեղ, վայրիվերումներով մեր փողոցով, երկար չենք գնում գերեզմաններ։
– Մենք էդ գիրքն ունեինք, կանաչ գիրք էր, հոպարիդ տվեցի՝ տարավ Ամերիկա հետը։
Ես արագ հանում եմ սմարթֆոնս, որ Լոսում քնած չլինեն։
[…] Ա. ջան … կնկարե՞ս ու ուղարկես գրքի էդ երկու էջը։
[Ա.] Հա, … ջան։
հետո՝
[Ա.] 🏕 նկարը՛։
Սովետական թղթի գույնով էջի ներքևում՝ գերդաստանի ազգանվան անունով հիմնադիրի երկար նկարագրությունով էլ հենց Եսավը համառոտակի սկսվում ու վերջանում է.
«…գյուղում տանուտեր էր։ Նա ուներ 4 տղա։ Մեծ որդին՝ Եսավը, ժառանգեց հոր ամբողջ կալվածքն, անասունների հոտերն ու արոտավայրը։
Ունեցավ 3 տղա՝ Լևոն, Խաչիկ, Սամվել… » *
Խնկամանի կրակն են վառում, ես պոկվում ու ձախ եմ գնում. հուշում են՝ ավագ եղբորս ձայնով. «ա՜յ է՛դ մեկը», լրացնում կամացուկ. «լավ ա գտար»։ Ճաղերով մնացածից անջատված, փոքրիկ, բետոնե հատակով մի քառակուսի՝ Եսավի որդի Լևոն պապի ու իր կնոջ գերեզմանները. սև, անփայլ, միջին չափսի, իրար կիպ շիրմաքարեր, իմ տեսած աշխարհի ամենագեղեցիկ շիրմաքարերն են. մտնում ու հետ եմ հենվում կարճլիկ ճաղաշարին՝ ափերով երկաթե ձողիկները բռնած…
– Հետը տիկով գինի են դրել, գինի է սիրել շա՜տ,- հետևից մոտեցած ազգականներից։
– Լևոն պապի՞։
– Հա, բա ու՞մ, 53 թվի՞ն ա չէ մահացե՜լ,- վերջավորությունը մյուսներին գոռալով,- հա, ճիշտ եմ հիշում…
– 1953-ին տիկո՞վ են դրել։
– Դե վերջը, լիքը լավ գինի են դրել հետը։
Ես կողքով ձգվող-տարածվող, հողի տակ արդեն վաղուց խրված շիրմաքարերին եմ նայում, հիմնականում անձև, մեռյալի մաշկագույն ինչ-որ քարեր են դրանք։
– Եսավի՞ց,- չշարունակելով…
– Եսավից տենց խաբար չեմ։
Վերադառնում ենք։
– Բայց Ա. Խ.- ն ճոխացրել է, Եսավի հայրը 1790-ին դժվար ծնված լինի, մի 30-40 տարի հանուն գյուղի մտցնում է։ Եսավն ինքը պիտի ծնված լինի 1850-60 թթ. ու 1925-30-ին մահացած լինի։ Սամսոն պապը, որ Եսավի թոռն է, ե՞րբ է ծնվել։
– Պապան 1908 թիվն էր,- ասում է մեծ հորեղբայրը, որ 4 եղբայրներից ամենափոքրն է՝ 3-ն էլ չկան։
– Ոչ մեկ չգիտի՞ հիմա Եսավի գերեզմանի տեղը։
– Պապայենք գիտեին, տղես, բայց չե՜մ հիշում, էդ կողմի վրա պիտի լինի, որովհետև ասում էին ինչ-որ տենց բան,- հուսահատ պատասխանում է հայրս։
– Եսավը շատ ուժե՛ղ մարդ ա եղել, չեմ հիշում՝ կարծեմ հենց ինքը, ամեն մի ձեռքով ցորենի մի մեշոկ բռնած տարել ա,- թեմայից շեղվում են մերոնք։
Բայց ես նորից եմ կրկնում գերեզմանի ու Եսավի ծննդյան թվականի մասին։
Հետաքրքրությամբ սկսում ու անհետաքրքրությամբ խճճվում-ավարտում են հաշվարկը։ Անտարբեր համաձայնության նշաններ են անում բարեկամներս ու թեման փոխում։
***
Տէրը նրան ասաց. «Քո արգանդում երկու ցեղ կայ, քո արգանդից երկու ժողովուրդ պիտի ծնուի։ Մի ժողովուրդը միւս ժողովրդին պիտի գերիշխի, եւ աւագը կրտսերին պիտի ենթարկուի» (Ծննդոց 25:23):
Այս պատմության սկզբում տպավորություն է ստեղծվում, որ երկու եղբայր՝ նույն արգանդից, գալիս են իրենց դերը ստանձնելու և իրենց գործը ավարտին հասցնելու որոշակի ծրագրով։
Հենց սկզբից է նաև, որ մի «աննշան» դեպք է տեղի ունենում, երբ Եսավը սովից չմեռնելու համար ծախում է իր անդրանիկությունը. Աստվածաշունչը, սակայն, այստեղ ընդգծում է, ինչը զարմանալիորեն սոփեստություն է թվում, որ «այսպիսով Եսավը արհամարհեց անդրանիկությունը»։ Եվ ահա, Հակոբի ու Ռեբեկայի՝ «Ահեղ Ուրիշի» ծրագրով արդարացված խորամանկություններից ու ստորություններից հետո գալիս է մի հատված, որն ակնհայտ կերպով երևան է հանում թե՛ իմ փնտրտուքները բավարարող թանկարժեք գտածոն, թե՛ Սուրբ Գրքի անսքողելի անաչառության ու հանճարեղ գեղարվեստականության ողջ էությունը՝ Իսահակն ասում է (Հակոբի և Ռեբեկայի, խաբեության պատճառով) հայրական օրհնությունից զրկվող հուսահատ Եսավին.
«Երկրի պարարտութիւնից եւ վերեւից՝ երկնքի ցօղից պիտի լինի քո ապրուստը։ Քո սրով պիտի ապրես եւ քո եղբօրը պիտի ծառայես։ Բայց պիտի գայ ժամանակ, որ դու պիտի քանդես եւ շպրտես նրա լուծը քո պարանոցից» (Ծննդոց 27։39-40):
Հենց այստեղ է, որ պատումի զարգացումներից չբխող, հավելյալ խրատական հանդիմանությունից դեպի մխիթարանք աննշան շեղումը՝ իբրև հիմնանյութ է ներկայանում և կարճատև ու գաղտագողի թարթում է մեզ։ Պարականոն ընթերցողի համար այն շրջադարձային նշանակություն է ունենում՝ վերջինիս օգնելով կռահել ողջ պատմության թաքցված՝ այլընտրանքային իմաստը, ներառյալ վերևում շեշտված՝ Եսավի կողմից իր անդրանիկությունը վաճառելու առիթով աստվածաշնչյան որակավորման «անհասկանալի» և «կանխակալ» փորձը (այս առիթով նկատենք նաև հետևյալ հիշատակումը թե. «Իսահակը սիրեց Եսաւին» որովհետեւ «նրա որսը կերակուր էր իր համար» սակայն իսկույնևեթ հաջորդող. «իսկ Ռեբեկան սիրեց Յակոբին» (28:29)։
*Եսավը առաքելություն ունեցողի արտոնյալ դիրքի համար դեռ երկար, և հարկ է նկատել, բոլորովին էլ ոչ անպտուղ կռիվ է մղում, բայց, վերջիվերջո, հաշտվում է եղբոր (և հարմարվում բացակա ճակատագրի) հետ՝ ընկալելով իր երանելի դրությունը։ Նա «առաւ իր կանանց, տղաներին ու աղջիկներին, իր տան բոլոր մարդկանց, ողջ ունեցուածքն ու անասունները, այն ամէնը, ինչ ստացել, ձեռք էր բերել Քանանացիների երկրում, եւ հեռացաւ իր եղբայր Յակոբի մօտից՝ Քանանացիների երկրից» (Ծննդոց 36:6-7)։
Եվ ես, մերօրյա գրականությունը վկայակոչելով, մասնավորապես՝ հենց իսրայելացի արձակագիր Մեիր Շալեվի վերջին ժամանակներս կերտած «Էսավ» գեղարվեստական ստեղծագործությանը կարճ անդրադարձով ուզում եմ շարժվել դեպի իմ՝ ստույգ ասած՝ անհատականությունից անքակտելի այս հանելուկ–անձնանվան և իր ողջ պատմության ամփոփիչ վերծանությանը։
Արդեն վաթսունն անց և ավելի քան երկու տասնյակ լեզուներով թարգմանված գրողն իր հազար ինը հարյուր իննսունմեկ թվականին հրատարակած և ցայսօր էլ թարմ վեպում, նպատակ է դրել ոչ այնքան ակնառու կերպով ներկայացնելու եսավականության խնդիրները. նրա հերոսը՝ Էսավը, իմ համոզմուքով, թեև պատումի որոշ առանձնահատկություններից ելնելով, փոքրիշատե սեփական դիմագծեր է ստանում, այնուամենայնիվ, հենց իր հասցեատերը հանդիսացող փոքրաթիվ հմուտ ընթերցողի մոտ վերապրում է իր նախակերպարի, ինչո՞ւ չէ՝ նաև նախահո՛ր բովանդակած (պարունակած) եղելությունները, այդ թվում՝ պատմականորեն արմատավորված անձնանունը, մոր անեծքը, հայր–որդի ժառանգականության սկզբունքի խզումը, հայրենիքից (ծննդավայր) օտարումը և այլն։ Հեղինակը այլաբանության, քաղվածքների, գիտակցված ձևական մշակումների և ստեղծագործական–արարչական գործունեության այլ բաղադրիչների միջոցով հստակեցնում է նորագույն շրջանի եսավականության տիպի՝ իբրև սակավաթիվ առանձնյակների, պահպանված և մասնակիորեն վերափոխված գոյը իրենց ուրույն կենսափիլիսոփայությամբ։
Նեցուկի և ծառայողի վեհ առաքելությունից զուրկ, երկրորդական դերակատարի մեծագույն ընծա հանդիսացող կարգավիճակից օգտվելու և անհաղթահարելի ճակատագրից ազատագրվելու, ինքզինքը կամայականորեն շարունակվելու այս եսավականության չգնահատված, մինչ օրս չփափագվող, երջանկագույն, ծածուկ պարգևատրված տեսակը իր կանխամտածված և օրգանական (չմոռանամ նաև շեշտել՝ թերի և կատարելության հասցված) ներկայությունն է ապահովում հիմնականում հենց՝ ո՛չ ճշգրիտ գրականությանն առնչվող շատ նմուշներում ու կենսագրություններում:
***
Երբ մենք պապիկի մահվան հետ կապված ինչ-որ առիթով գերեզմանոցում էինք, ես գնացել էի և բանից անտեղյակ ուսումնասիրում էի զարմանալի պատահականությամբ իրար կողքի հավաքված հին աղերսակիցների ոչ անշուք գերեզմանները. Լևոն պապ, կռիվներում յուրայինների կամ թուրքերի ձեռքով սպանված, 1918 թվով ու թևատարած արծիվով հավերժացած՝ Խոսրով աղա (Եղիազարյան)… Ես մեր խորդանոցից որոշ ժամանակ հետո միայն գտա բոսորագույն կարմիր գիրքը (ի հեճուկս սպասվածի)։ Որտեղ Ա.Խ.-ն հաստատում էր նաև Եսավի տանուտեր լինելու վարկածն ու նրա խուսքուզրույցից էր մի փոքր նկարագրում, թե ոնց չարչիություն չէր սիրում ու հայտնի Եղիազարյանների տանը՝ գյուղում կառուցվող գինու կոնյակի գործարանով էր հետաքրքրվում։
Ուղեկից ազգականս ինձ պատմում էր, որ այս շիրմաքարերից մեկի տակ գերմանացի զինվորական է թաղված ու տանում այդ ուղղությամբ. ես փնտրում էի մեռյալների մեջ էլ բացակա Եսավին, ինքը՝ գերմանական սվաստիկան, լոկ որպես գյուղի հնության ապացույց ծառայող բյուրավոր շիրմաքարերի շարքերում։
Մեր բակում, մի քանի տարի անց, ես բորբոքված վիճում էի շատ անսպասելի բոսորագույն կարմիր գիրքը ձեռքն առած ու աթոռակին նստած եղբորս հետ. ասում էր՝ իբր Եսավը մեր գյուղում չէր տանուտեր եղել, այլ հորից էս կողմերում գտնվող մեծ հողեր, արոտավայր ժառանգած մեկ ուրիշ, իբրև թե՝ Այրիջա գյուղում։ Պնդում էր չիմացածն ու երբեմն, հին սովորության համաձայն, վիրավորական ակնարկներ բաց թողնում, և ես հիշում էի ֆուտբոլ խաղալուց մեր կռիվներն ու կոպիտ սահանքումները, Հոլանդիա-Իտալիա կիսաեզրափակիչ տասնմեկմետրանոցներից հետո իր մոլեգնությունը, գլխիս իջնող խաղային բռունցքների չափազանց հզոր՝ ենթագիտակցությունից եկող ուժը, իմ՝ նոքաութի չենթարկվելու իրեն կատաղեցնող համառությունը, թե ինչպես էի ես սիրում Ֆրանսիա, նա՝ Բրազիլիա, նա՝ Բարսա, ես՝ Չելսի, Հոլիֆիլդին հակառակվող Լյուիս, Քինգզին հակառակվող Լեյքըրս, հակառակ Ռանդելմանին՝ Ռուտեն, պատմավեպերին՝ արկածայիններ, մրցակցությո՛ւն. լավ արվեստը խոսում է հայրերից, հուզականը մայրերից է խոսում, իմը՞, կխոսեր մանկական նկարներում ու տեսաժապավեններում ինձ գրկած այս ձեռքից, իր հարսանիքին մեր գրկախառնությունից, իմ հեռախոսի մեջ չգրանցվող համարից… Տո՛ւր ինձ քու ձեռքդ, եղբա՛յր եմք մեք։ Պիտի չթաքցնեիր խնդիրս վերջին։ Եղբայր եմք մեք։
Եվ հենց այդ վեճի ժամին նորից վերհիշում էի ինձնից մոտ մեկ ու կես դար առաջ ծնված նախահորս. բոսորագույն կարմիր գրքից ենթադրում էի, որ Եսավն, ամենայն հավանականությամբ, իր 4-5-րդ տասնամյակում Խնկո-Ապորն էլ էր հանդիպել։ 1893-95 թվականներին, տակավին ոչ մանկագիր, այլ Դավալուի դպրոցում հոգաբարձու։ Որպես տանուտեր աչքերի տակով էլ կարող էր նայել 23-25 տարեկան, ոչ մեկին ոչ մի բան չասող Աթաբեկին։
Ինձ այդ ժամանակ որոշ աղոտ վարկածներ էլ էին հասնում՝ պաշտոնավարություն մեր կողմերի ինչ-որ «դամոժնի»-ում և այլն, բայց նորից պետք էր մեկից-մյուսը տանող գրքերի մեջ խորասուզվել, իսկ ես հոգնել էի արդեն անորոշությունից ու Եսավի հարցի նկատմամբ այդ գրգռված վերաբերմունքն էլ փոքր-ինչ մարել էր։ Բայց մեկ բացառություն եղավ. հենց այդ օրն էր, որ միտս ընկավ 4-5 տարի դրան նախորդած հետաքրքրական ժամանակահատվածում գրախանութներից մեկում հանդիպած՝ փոքր, հաստլիկ, ռուսերեն թարգմանությամբ կապույտ թե երկնագույն գիրքը՝ «Էսավ» վերնագրով։ Այն ժամանակ գիրքը կանխել էր իմ, գուցե համանուն, սեփական ստեղծագործությունը գրելու երազանքը։ Եվ ես, չգիտեմ ինչու, հենց այդ վեճի օրը այսպիսի փորձ արեցի.
[… ] Բարև Ձեզ, Դուք մի ժամանակ փոքր, կապույտ գիրք ունեիք՝ ռուսերեն թարգմանությամբ, հրեական ինչ-որ մատենաշարում ընդգրկված հեղինակի «Էսավ» վեպը։ Կարո՞ղ է դեռ մնացած լինի։
[Հ. Գ.] Բարև ձեզ։ Հիշում եմ այդ գիրքը։ Եթե վերադարձ չենք արել, մեզ մոտ կլինի։ Կնայենք և կասենք։
և հետո.
[Հ. Գ.] Բարև Ձեզ …, չունենք այդ գիրքը։
[…] Ափսոս, շնորհակալություն։
***
Մասնավորապես՝ Բուցատտիի «Թաթարական անապատ», պոետ Կավաֆիսի «Բարբարոսներին սպասելիս», Ջ. Մաքսվել Կուտզեի համանուն արձակ ստեղծագործություններում հատուկ կիրառվել է այս հնարքը, ուր եսավական բնութագիրը կրող, բայց ավաղ պատվաբեր ընծայվածությունը կռահելու անընդունակ կերպարները անվերջ սպասում են իրենց նախորոշված սրբազան առաքելությանը։
Մելվիլյան հայտնի Բարթլբի գրագիրը, ոչ այլ ինչ է, քան ճարտարամտորեն կիրառված հերթական ազատավորի նմուշ. Բարթլբին ողջ պատմվածքի ընթացքում փորձում է սահմանվել իր գործատիրոջ կողմից, իրականում սա օբյեկտիվ դիտման փորձ է՝ հերոսի արտաքին զննություն, որը Բարթլբիի ճշմարիտ բնութագիրը կոծկում է մեզանից և ներկայացնում միակողմանի ընկալումը՝ տարօրինակ, դժբախտ կամ անհնազանդ հերոս–գրագրի, ում անունից բացի, որևէ այլ արժանահավատ հատկանիշ մենք չենք ստանում այս պատումում։ Մելվիլը կարողանում է խուսափել իր երանելիորեն բախտազուրկին խոստովանեցնելու գայթակղությունից։
Խոր զննությունների և ուրույն վերաբերմունքի են արժանի պորտուգալացի Ժոզե Սարամագուի, նրա մահվանը կրկին ցավով անդրադառնալով իրեն պիտի գեղարվեստական գրականության վերջին (ինքնուս) վարպետ անվանեմ, հրաշալի վեպերի մեծ մասը. հեղինակին ճանաչում բերած «Ավետարան ըստ Հիսուսի», վերջինը (վերջերս) հրատարակված՝ «Կայեն». աստվածաշնչյան այս բախտակերտ հերոսները լրիվ վերափոխված և նորովի են ներկայացված, որոնք հակադրվելով Հակոբին, անխնա պայքարում են արդեն եսավականության այդ ընծայի համար, մեկին չի հաջողվում, մյուսը կոտրում է բախտակերտ շղթաներն ու ազատականորեն փոխակերպում այլոց համար կանոնականացված ուղիները. այս ամենը նկատում ենք նաև «Ռիկարդու Ռեյշի մահվան տարին», «Կուրություն» և «Մահվան ընդհատումներ» վեպերում, երբ անիրագործելին ու չսահմանվածը իրենց կարճատև ներկայությունն են սկսում ապահովել մեր կյանքում։ Սարամագուի բոլոր գործերում էլ զգալի է վարպետի հնարամիտ գրչի ինչպես նաև սրտի վրա փափագելի եսավականության մշտարթուն ներգործությունը։
Առանձնանում են ճապոնացի Կոբո Աբեի՝ խորհրդավոր թվացյալ «Այրված քարտեզը»՝ իր սահմանվածությունից բացակա և մյուսի կողմից փնտրվող կերպարով, ինչպես նաև ուսումնասիրվող առարկայի երկիմաստ մեկնությամբ՝ «Ավազուտների կինը» վեպերը (միջատաբանը, վերջիվերջո, ինքնակամ հաշտվում է դատապարտված լինելու ճակատագրի՞, կամ թե՞ նախորդիվ ենթադրվող ճակատագրական առաքելությունից ազատ շարունակվելու հետ)։ Գալով մեզ՝ շատ հպանցիկ ասեմ, որ այս խնդիրը առկա է Մետերլինկի ողջ գրական ժառանգության մեջ. բնութագրական համարվող ճակատագրապաշտությունը նույնիսկ չի խանգարել նրան ստեղծել «Մոննա Վաննա» պիեսը, որը կարիք ունի նորովի քննության առնվելու։ Ուշագրավ է նաև մեծ ճանաչում չվայելող, ծագումով հրեա, վաղամեռիկ գրող (և կինոռեժիսոր) Ժորժ Պերեկի, ցավոք, տակավին անտիպ՝«Կոնդոտիեր» վիպակը, ուր կրկնօրինակների կեղծարարի հոգեվիճակն ու գործողությունները նկարագրվում են տենչալի «իսկության առաքելությունը» վերագտնելու անհանգիստ պայքարով, ինչու չէ՝ ներկայումս հենց իմ հայրենիքում մեկնարկած, եսավականության որոշակի ու նաև անորոշ տպավորություններով արարվող, մեկ–երկու գրողի գրականությունը։ Ի վերջո երանելի եսավականության օրինակներ են՝ հենց սակավաթիվ ինքնատիպ գրողների՝ Լոտրեամոն, Ռոբերտ Վալզեր, Ֆրանց Կաֆկա և այլոց բովանդակ կենսագրությունները։
Եսավը, Էսավը, Բարթլբին, Վալզերը և իր պատմողները, միջատաբանը և մյուսները հերոսներ չեն, մենք չունենք անգամ նրանց վավերականացնող որևէ ածական։ Նրանք պայքարի առաջամարտիկներ չեն, շարժումների չեն հարում, կոչ չեն անում ընդդիմանալ աշխարհակարգին։ Նրանք պարզապես երանելի բախտազուրկներ են, երանելի անբախտներ, ովքեր խորիմաստ թարթում են մեզ։*
*Թե՛ իմացական, և թե՛ փաստական առումներով անհերքելիությունից զերծ, ոչ համընդգրկուն տվյալ վկայությունը, որի ընթացքում փորձել եմ հավասարակշռել ակներև իրականության և ըղձալի մտահանգումի սահմանագլխին, նվիրում եմ հորս և իր տոհմին։*
*Հետագրություն.
Այս վկայության համար կարևորագույն մեկնակետ ծառայող աստվածաշնչյան քաղվածքը՝ «Ծննդոց, 27:39-40», իբրև մարգարեություն ընկալվելու պարագայում կարող է կորստաբեր լինել ողջ շարվածքի, ինչպես նաև իմ փափագը կիսող ընթերցողների համար…
Սակայն ես, վստահելով իմ փորձարկված մեթոդաբանությանը, և մի շարք այլ հիմնավոր պատճառներով, նշանակություն չեմ տալիս այդօրինակ հոռետեսականությանը։
