Թարաղին հոգնել է հարցազրույցներից և այս հարցազրույցի ավարտին ևս խոր շունչ է քաշում ու ասում` փառք Աստծո, որ հարցերը վերջացան: Նա ապրում է Փարիզում, բայց հարցազրույցի ժամանակ ամառային հանգիստն անց էր կացնում Թեհրանում:
– Ձեր պատմվածքներին բնորոշ են վերլուծության ու ժամանակագրության տարրերը: Հայտնի է, որ Ձեր հայրը` Լոթֆոլլահ Թարաղին, որին հաճախ հիշատակում եք Ձեր ստեղծագործություններում, անվանի լրագրող էր և հայտնի ու բազմատպաքանակ ամսագրի սեփականատեր: Հանրաճանաչ այնպիսի ստեղծագործողներ, ինչպիսիք են Ալի Աքբար Քասմային, Ջավադ Ֆազելը, Զաբիհոլլահ Մանսուրին և ուրիշներ, համագործակցում էին այդ ամսագրի խմբագրության հետ: Ձեր ստեղծագործություններն ընթերցելիս հարց առաջացավ. թեև Լոֆթոլլահ Թարաղիի անձի ու «Թարաղի» ամսագրի նկատմամբ եղած համընդհանուր հետաքրքրությանը և գրելու անուրանալի ձիրքին, չշարունակեցիք Ձեր հոր գործը. ինչո՞ւ, և ինչպե՞ս Գրի մի ոլորտից անցաք մյուսին` գրականությանը:
– Երբեք էլ լրագրությունն իմ գործը չի եղել: Այն պահանջում է որոշակի մտածելակերպ, ճաշակ և աշխարհայացք, որոնք չեն համապատասխանում իմ ներաշխարհին: Թե՛ ամսագիրը, թե՛ օրաթերթը խաբուսիկ տեղեկությունների ու լուրերի ամբողջություն են` գումարած գռեհիկ պատմություններ ու արվեստին վերաբերող վերլուծություններ` հաճախ անարժեք ու հաշվենկատ: «Թարաղի» ամսագիրը շատ ընթերցողներ ուներ շնորհիվ հորս քաղաքական հոդվածների: Մնացած նյութերը սիրային ստեղծագործություններ էին, պատմություն, ծանոթագրություն` մեծամասամբ սին ու դատարկ: Մյուս ամսագրերն էլ են այդպիսին: Նույնիսկ արտաքուստ ճոխ ու գունագեղ, մեծ տպաքանակով եվրոպական ամսագրերը լցված են այնպիսի հոդվածներով, որոնք գրվել են սկանդալների, չափազանցությունների ու քաղաքական խմբավորումների հաշվարկով: Իսկ դրանք հենց այն են, ինչից ես խուսափում եմ:
Գրականությունն այլ աշխարհ է: Հաշվարկ ու հաշվառում չունի: Ես խոսում եմ իրական գրականության մասին: Նկատի ունեցեք մեծ գրողին, ինչպիսին Կոնրադը կամ Նաբոկովն է: Երկուսն էլ յուրահատուկ աշխարհայացք ունեն ու առաջադրում են սկզբունքային հարցեր: Նաբոկովը աքսորի իրականությունը քննարկում է փիլիսոփայության տեսանկյունից` որպես էկզիստենցիալիստական գաղափար: Ծնունդը վտարանդիության սկիզբն է, և մահը նրա վերջին դեմքն է: Ինչպե՞ս կարելի է հաղթահարել աքսորի ցավը: Միայն արվեստի գործերի, մտահայեցողական ստեղծագործությունների, կորած աշխարհի վերստեղծման միջոցով, երևակայության միջոցով: Այս հարցերն ու պատասխանները դուրս են լրագրության սահմաններից:
– Ձեր ստեղծագործություններում Թեհրանը գեղեցիկ քաղաք է. Բեռլինի փողոցը, «Նադերի» սրճարանը, Ստամբուլ, Լալեզար պողոտաները, «Մարեֆաթ» գրախանութը, Թաջրիշի կամուրջը, Ֆիրդուսու պուրակի Այգիների փողոցը և այլ վայրեր փայլում են ձեր պատմվածքներում: Որոշ վայրեր, որոշ երևույթներ, որոնք այսօր կա՛մ նախկին համբավը չունեն, կա՛մ Շեմիրանի տան նման ամբողջովին անհետացել են աշխարհի երեսից, այնուամենայնիվ պատճառ են դարձել, որ Թեհրանի նկատմամբ ձեր սերը պահպանվի, և Դուք ամեն ամառ այցելում եք Թեհրան: Ըստ երևույթին այս քաղաքի հետ կապված շատ հուշեր ունեք: Երբ մտածում եք երեկվա Թեհրանի մասին, այսօրվա Թեհրանը ձեր պատկերացումներում ի՞նչ տեղ է գրավում:
– Երեկվա Թեհրանն իմ մանկության ու երիտասարդության աշխարհն էր: Նրա զարմանահրաշ թաղերն ու Շեմիրանը, կախարդական գիշերներն ու սիրո թրթիռը, նրա փողոցների ըղձալի բույրերը, արբեցուցիչ գույներն ու լույսերը, բակերի հարազատ ու ապահով աշխարհը, խաբեությունները, վախերն ու վշտերը, բոլորն էլ իմ ներաշխարհի արտացոլանքն էին: Անտարակույս, երեկվա Թեհրանը կանոնավոր էր, ջերմ ու հարմարավետ: Դրան զուգահեռ գոյություն ուներ նաև «Երկյուղալի Թեհրանը», որ մղոններով հեռու էր ինձնից և Շեմիրանի ապահով ու խաղաղ տնից: Երեկվա Թեհրանում Արևմուտքի զարմանահրաշ երևույթները, ժամանակակից աշխարհի հրաշալիքներն ու Եվրոպան բացահայտելու ժամանակաշրջան էր: Կար հետաքրքրություն բոլոր նոր ու անծանոթ երևույթների նկատմամբ. կինոթատրոններ, ամերիկյան ֆիլմեր, կիսաեվրոպական սրճարաններ, «Բատա» կոշիկների սրահ, «Պաչալա» խանութ, ֆրանսիական վեպերի թարգմանություններ… Եվ իմ երիտասարդության տարիներին տեղի ունեցավ այդ աշխարհի բացահայտումը, որն էլ հարյուրապատկեց սրտահաճո իրականությունը: «Ֆիրդուսի» հանրախանութը նոր էր բացվել: Ընդամենը երկու հարկ էր: Շարժասանդուղքով էինք բարձրանում վերևի հարկ: Այնտեղ կար փոքրիկ սրճարան` գերմանական, որտեղ տապակած նրբերշիկ ու կարտոֆիլ էին վաճառում: Այդ շարժասանդուղքը նման էր վերելքի դեպի մի ուրիշ աշխարհ, Արևմուտքի կախարդական աշխարհ: Կարտոֆիլի աղցանն ուներ այնպիսի համ, որն անհնար է նորից ճաշակել որևէ տեղ, անհնար է դարձյալ զգալ այդ սրճարանում նստելու երջանկությունը: Քսանհինգ տարի ապրում եմ Փարիզում, եղել եմ եվրոպական քաղաքների մեծ մասում, բայց ոչ մի սրճարան «Նադերի» սրճարանի գրավչությունը չունի: Ինձ հիացրել են Հռոմի և Ֆլորենցիայի սալահատակ փողոցները, բայց այլ հաճույք է Ստամբուլ ու Լալեզար փողոցներում թափառելը կամ Սաադաբադ պողոտայով հարյուր անգամ գնալ-գալը, նորաթուխ ջահելներին զննելը, Վիլլայի պաղպաղակի վաճառակետի առջև կանգնելը, ուրախությունից մեռնելն ու ապրելը: Ամեն անգամ, երբ վերադառնում եմ Թեհրան, փնտրում եմ բաց թողած ժամանակն ու կորած տարածությունը, և տեսնում եմ, որ բացի բզկտված ու վիրավոր պատառիկներից, ոչինչ չի մնացել այն ժամանակվա քաղաքից, ինչպես ծեր կնոջ թորշոմած դեմքի խորշոմներում պահպանված գեղեցկության մնացուկներն են: Վերջերս վաղեմի ընկերներիս` երկու «Շիրազի ծաղիկների» (նկատի ունի «Երկու աշխարհ» ժողովածուի «Շիրազի ծաղիկները» պատմվածքի հերոսներին) հետ, որոնք երկար տարիներ արտասահմանում բնակվելուց հետո վերադարձել էին Թեհրան, հուզմունքով ու կարոտով համակված, գնացինք «Նադերի» սրճարան: Երբ ներս մտանք, քարացանք: Հայացքով փնտրում էինք սրճարանի այգին ու մեծ ջրավազանը, որ այգու կենտրոնում էին, պարահրապարակը, նվագախմբին, երջանիկ ընտանիքներին, եռուզեռը: Այն օրերն էինք փնտրում: Բայց լուռ, անհոգի սրահ տեսանք: Դրսում անդուր բակն էր` մի քանի չոր ծառերով, անջուր ավազանով` լի աղբով, ջարդուփշուր իրերով: Մի երկու սեղանի մոտ նստած էին տխուր-տրտում մարդիկ. զբաղված էին ուտելով, վշտոտ դեմքով մատուցողն էլ հայացքը հառել էր հեռուները: Քայլեցինք դեպի Լալեզար փողոց և «Մետրոպոլ» կինոթատրոն. լամպի, մետաղալարի, էլեկտրական իրերի խանութներից բացի այլ բան չտեսանք: Տարակուսած վերադարձանք տուն ու հասկացանք, որ «Շիրազի ծաղիկներ»-ից միայն հուշեր են մնացել: Սա է այսօրվա Թեհրանը: Այնուհանդերձ, անհնար է շրջանցել ծուռումուռ, աղմկոտ ու ծխապատ Թեհրանը, անհնար է մոռանալ այդ քաղաքը և չգնալ դեպի այն:
Ես չգիտեմ` կարդացե՞լ եք Հաջ Սայահի հուշերը, թե՞` ոչ: Մի ողջ կյանք այդ մարդը փախչում է հայրենիքից, ապա կրկին վերադառնում. իրանական քաղաքների հետամնացությունը, աղքատությունն ու թշվառությունը տանջում են նրան (Նասր Էդ Դին շահի ժամանակաշրջանն էր): Նա ճամփորդում է ամերիկյան և եվրոպական քաղաքներով, գովերգում վերածննդի ու քաղաքակրթության ազդեցությունը, բայց շատ չանցած նորից հիշողությունների գիրկն է ընկնում, Թեհրանի և մյուս քաղաքների թերություններն ու տգեղությունը մոռանում (հիշողությունը կարճ է) և վերադառնում է: Նորից նույն ապուրը, նույն ապուրամանը: Նորից փախուստ, նորից հայրենիք կոչվող վայրի նկատմամբ կարոտ, կարոտ առ անրջային քաղաք:
– Դուք այն սակավ գրողներից եք, որ ո՛չ հեղափոխությունից առաջ, ո՛չ էլ հետո չեք զբաղվել քաղաքականությամբ: Թեև Դուք ապրում եք արտերկրում, և ոմանք Ձեզ համարում են արտասահմանյան գրող (թերևս այն պատճառով, որ ձեր ստեղծագործությունները գրվում են արտասահմանում), բայց Ձեր ստեղծագործությունները տպագրվում են հայրենիքում, և կարծես, բարեբախտաբար, երբեք խոչընդոտների չեք հանդիպում: Քաղաքականությամբ չզբաղվելու պատճառը արդյոք Ձեր` փիլիսոփայական կրթություն ունենալն ու փիլիսոփայորեն մտածե՞լն է, թե՞ քաղաքական հարցերը ձեզ չեն գրավում:
– Քաղաքականությունն ու քաղաքական մտածելակերպը կապված են պատմության հետ, իսկ պատմությունը հյուսվում, ամբողջանում է անցողիկ, ժամանակավոր իրադարձություններից: Ինչպես նկարիչը, որին անհրաժեշտ են գույն ու ներկ, այնպես էլ ես կարիք ունեմ իրական դեպքերի ու հասարակական իրադարձությունների, որպեսզի համապատասխան մթնոլորտ ու կերպարներ ստեղծեմ: Այն, ինչից ծնվում է իրականությունը` խոսքեր, հանդիպումներ, դեպքեր, մարդիկ, իմ աշխատանքային գործիքն է դառնում: Իրականությունն իմ ստեղծագործությունների հիմքն է, բայց սիրում եմ միջամտել, կամ ցույց տալ, թե որքան ժամանակավոր ու անարժեք են միաչափ մարդու[1] սահմանափակ և ցավալի ցանկությունները, հեղափոխական լոզունգները, պատճենահանված անձանց վախերն ու մտահոգությունները: Քաղաքականությունը, գաղափարախոսությունները, նյութի ինքնատիպությունն ու բացարձակ ճշմարտությունը, հասարակական նորմերն ու ամենօրյա իրադարձությունները, պատերազմը, հեղափոխությունը, պատվիրաններն ու խրատները, բոլորն էլ աղմուկ են` առ ոչինչ: Բոլոր այդ տեսանելի երևույթները ձևավորվում են մեծ աշխարհի սրտում, և դա նախասկզբնական պատկերների ու իրողությունների աշխարհ է, հավերժական գաղափարների վերժամանակյա աշխարհ: Ասեմ ավելի պարզ: Սիրո, գեղեցկության կամ բարության գաղափարը բացարձակ ու նախասկզբնական պատվիրան է: Հարատև է: Մահվանը, աստվածային ճշմարտությանը, լինելությանը, գոյությանը, կեցությանը վերաբերող հարցերը, չգոյության ու չլինելու, կյանքի իմաստի մասին հարցերը, այդ բոլորն էլ եղել են ի սկզբանե և հավերժական են: Ո՞րն է Էդիպուսի և Համլետի կամ մյուս նշանավոր ստեղծագործությունների հարատևության գաղտնիքը: Նախասկզբնական հարցեր` վերերկրային կառուցվածքով: Քաղաքական գրականությունը ժամանակավոր է: Մնայուն չէ: Սոցիալական խնդիրներն անցողիկ են: Կարճ ասած, ես սիրում եմ հասարակական կյանքի ձևվածքների և իրական դրսևորումների շերտերում փիլիսոփայական հարցադրումներ առաջադրել, բայց զգուշորեն ու քողարկված: Նմանատիպ գրականության լավագույն նմուշը Չեխովի գրականությունն է: Նրա պատմվածքները լի են կյանքով, մարդկային ողբերգությամբ ու սարկազմով: Փահլավիի ժամանակաշրջանի գրականությունը ծայրից ծայր գաղտնի ոստիկանության ձերբակալություններն են, շահի բանտն է, քաղաքական լացուկոծը: Այսօր այդ գրականությունն իր արժեքն ու նշանակությունը կորցրել է: Ինչպես ստալինյան ժամանակաշրջանի պատվիրված գրականությունը:
– «Երկու աշխարհ» ժողովածուն սկսվում է շեշտադրումով մի թեմայի, որն է գրողի` հոգեբուժարանում հայտնվելը, և ավարտվում է նույն շեշտադրումով. հերոսուհին ավարտում է պատմվածքաշարը, իսկ բժշկուհուն գոհացնում է վերջինիս առողջական վիճակը. հիվանդն ապաքինվել է և ձեռնունայն չէ: Սա պատմվածքները շարադրելու հնա՞րք է, ինչպես Մարկեսի «Ես վաճառում եմ երազանքներս» պատմվածքի դեպքում, թե՞ իրականություն է: Եթե իրականություն է, ի՞նչ խնդիրներ ունեիք և ինչո՞ւ հայտնվեցիք հոգեբուժարանում:
– Ես արձակագիր եմ, իսկ պատմվածքն իրականության և երևակայության համադրություն է: Տարբեր հարցազրույցներում բազմիցս հաստատել եմ, որ «Երկու աշխարհ» ժողովածուն և այն պատմվածքները, որոնք կապված են իմ մանկության ու երիտասարդության տարիների հետ («Ցիրուցան հիշողություններ»-ում), իրականության պատճեն ու ինքնակենսագրական չեն: Ճիշտ է` ես օգտվել եմ ընտանիքիս անդամների կերպարներից` հորաքույր, մորաքույր, քեռիներ, տատիկ, ներկայացրել նրանց որպես պատմվածքի հերոսներ, այն ժամանակի Թեհրանն իմ պատմվածքների ֆոնն է, բայց այդ պատմվածքներն ամենից առաջ գրական ստեղծագործություններ են: Միայն հուշապատումներ չեն: Հայրս վեպի կերպարներից է` մի մասն իրական, մի մասը հնարովի` իմ` արձակագրիս մտքի ստեղծածն ու կերտածը: «Երկու աշխարհ»-ի միմյանց լրացնող պատմվածքների ժողովածուն պատմություն է մի աղջկա հասունության և մեծ կյանք մտնելու մասին: Ամեն մասում նրա առաջին փորձառությունն է` մահվան, սիրո, մեծանալու տագնապի, արբունքի գաղտնիքների բացահայտման, պատրանքների ու ստերի, ընտրության ու ազատության հարցերի վերաբերյալ: Բոլոր այս թեմաներն ինչ-որ կերպ քննարկվում են: Ցավոք, ոչ ոք պատմվածները չի դիտարկում այս տեսանկյունից: Երկու աշխարհ, այսինքն՝ երկու բևեռ` ծնունդ և մահ, կեղծիք և ճշմարտություն, Շեմիրանի ապահով ու բարեկեցիկ միջավայրը՝ ի հակադրություն դրսի խառնիճաղանջ աշխարհի, մանկության անեղծ ու քաղցր աշխարհ և աշխարհ մեծահասակների, խարդախ ու կեղծաբարո մեծահասակների: Ես չեմ սիրում մեկնաբանել իմ պատմվածքները, բայց սիրտս ցավում է, երբ տեսնում եմ` պատմվածքների այդ գիծը սակավ ուշադրության է արժանանում գրաքննադատների կողմից: Հոգեբուժարանում հայտնվելը կարող է լինել իրականություն կամ հորինվածք: Դրան նայեք գրական ստեղծագործության կամ գրական կառուցվածքի տեսանկյունից: Կարևորն այն է, թե արդյոք հոգեբուժարան ընդունվելն ու դուրս գրվելը` ժողովածուի սկզբում և վերջում, գրական կիրառություն ունե՞ն, թե՞ ոչ: Այս գրքում ամեն ինչ երկու երես ունի, հատկապես ժամանակն ու տարածությունը: Անցյալ և ներկա, Փարիզ և Թեհրան: Հոգեբուժարան ընդունվելիս հեղինակը հայացքը շրջել է դեպի անցյալ, և անցյալը միակ ժամանակն է, որն իրական է: Այն, ինչը ձևավորվում և շունչ է առնում ներկայում, նրան օտար է և ցավ է պատճառում: Ապագայի հորիզոնն էլ մութ ու փակ է թվում: Հետևաբար, նա նետվում է անցյալի գիրկը, որտեղ ծնվում են հիշողությունները: Հոգեբանական առումով վերադարձը դեպի անցյալ ունի ամոքիչ հատկություն: Ըմբռնման ու բացահայտման ճամփորդություն է: Հերոսը պետք է ընկնի ջրհորի անհատակ խորքը և այնտեղից դուրս գա, վերադառնա կյանքով լի, ոչ ձեռնունայն: Դա է վերածնվելու պայմանը: Վերջին պատմվածքում հերոսուհին հայացքը հառել է ապագային: Սպասումի ժամանակ է, լավ իրադարձությունների սպասումի: Շարժման, առաջընթացի, ընտրության, ճախրանքի ժամանակ է: Հոգեբուժարանում հայտնվելն ու այնտեղից դուրս գալը իրական փորձություն է: Այն որպես սեփական պատմություն վերապատմելը անիմաստ է: Ես այն օգտագործել եմ պատմվածքներ գրելու, վեպի կառուցվածքի և մարդու հոգեկերտվածքի, գոյության, ժամանակի երկվությունը բացահայտելու համար:
– Իրանցի ո՞ր գրողին եք ավելի շատ հավանում, և ովքե՞ր են Ձեզ վրա ազդեցություն թողել կամ` ավելի շատ ազդեցություն թողել:
– Ինձ դուր են գալիս Հեդայաթի և Սաեդիի որոշ պատմվածքներ: Ինձ հիացնում է Բահրամ Սադեղիի երգիծանքը: Բայց ոչ մեկի ազդեցության տակ էլ չեմ եղել: Անկասկած, ինձ տպավորել է Ֆորուղ Ֆարրոխզադի և Սոհրաբ Սեփեհրիի լեզուն, հատկապես, որ երկուսն էլ գրում են պարզ, բայց միևնույն ժամանակ բանաստեղծական: Այդպիսին է նաև Դարյուշ Աշուրին: Ես տասնհինգ տարեկան էի, երբ գնացի Ամերիկա, և այնտեղ ավարտեցի դպրոցն ու համալսարանը: Ինքնուրույն եմ սովորել պարսից լեզվի ուղղագրությունն ու շարահյուսությունը: Ինձ մեծապես օգնել են Շահրոխ Մեսքուբի հաստատուն, ամուր արձակն ու Դարյուշ Աշուրիի ստեղծագործությունների գեղեցկությունն ու սահունությունը: Նաև դասական գրականություն ընթերցելը: Բայց իմ ստեղծագործությունները կերտելիս ինքս ինձ հետ եմ եղել և կամ: Դա դժվարին և գայթակղիչ փորձություն է:
– Երբ գրողն ապրում է հայրենիքից հեռու, չգիտես ինչու, տպավորություն է ստեղծվում, թե հարազատ միջավայրից երկարատև բացակայությունը բացասաբար է անդրադառնում գրողի լեզվի վրա: Վերջերս ընկերներիցս մեկը կասկածի ենթարկեց այդ համոզմունքը և օրինակ բերեց ձեր ու արտասահմանում բնակվող մեկ այլ գրողի պարսկերեն ստեղծագործությունները: Գուցե այդ վարկածն առաջ է քաշել, այդպես կոչված, վտարանդի՞ գրականության նյութը, որն այլ քննարկման թեմա է: Ձեր կարծիքով արդյոք աղավաղվո՞ւմ է պարսիկ գրողի լեզուն, երբ նա երկար ժամանակ ապրում է հայրենիքից և մայրենի լեզվից հեռու:
– Իմ կարծիքով ամենավատ և խառնիխուռն արձակ ստեղծագործությունները ներկայումս պատկանում են ներսի գրողների գրչին: Բացառություն են կազմում մի քանիսը: Ձեռքիս տակ հայտնված գրքերն ապշեցնում են ինձ. ինքս ինձ հարցնում եմ` մի՞թե սա պարսկերեն է: Արաբերեն բառեր, օտար բառեր (թարգմանված արևմտյան լեզուներից)… Հին պարսկերեն բառեր, մտացածին բառեր… ընթերցողին տանջելու համար անհասկանալի, ոչինչ չասող շարադասությամբ շարում են կողք կողքի, անունն էլ դնում են մոդեռնիզմ, պոստմոդեռնիզմ, մինիմալիզմ, ինչ-որ ժամանակային ու տարածական ձև, գաղափարական ուղղություն և այլն: Դրանք արտասահմանյան գրականությունից փուչ ընդօրինակություններ են` փուչ թարգմանություններով:
Դրսում կամ հայրենիքում լինելը պարսկերեն լավ կամ վատ իմանալու նախապայման չէ: Կարծում եմ` արտասահմանում բնակվող իրանցի գրողները` գիտակցելով, որ հեռու են պարսից լեզվից, ջանում են մայրենիի հետ հնարավորինս սերտ կապ պահել: Նաև նման գիտակցության ու ջանքի շնորհիվ են ստեղծվել որոշ լավ ու ազդեցիկ գործեր: Անհրաժեշտ է ընթերցել պարսկական դասական գրականություն ու պոեզիա և կարևորել պարսից լեզվի ներքին գեղեցկությունն ու հնարավորությունները: Դուք, օրինակ` ապրում եք Իրանում, ի՞նչ եք լսում: Երիտասարդների տարօրինակ, օտար բառերը, շուկաների ու փողոցների մարդկանց մեծամասամբ սխալ խոսքը, ռադիո և հեռուստահաղորդավարների լեզուն …
– Կարդալով Ձեր պատմվածքները` կարելի է եզրակացնել, որ ձեր հերոսներն ու նկարագրվող իրադարձությունները իրական են կամ ինչ-որ դիպված են հասարակական կյանքից: Ամենավառ օրինակը «Անավարտ խաղ»-ն է և «Անար բանուն ու նրա որդիները»: Ցանկանում եմ իմանալ` որքա՞ն եք փոխում, հղկում իրականությունը: Օրինակ` Անար բանուի, հավանաբար նաև ողջ պատմվածքի հանգուցալուծումը. թվում է` հնարովի է, նկատի ունեմ իրականությունը վերափոխելը, հակառակ դեպքում ստիպված ենք ընդունել, որ առօրյա որոշ իրադարձություններ ավելի սարսափելի են, քան մղձավանջները:
– Ես չեմ պատկանում այն գրողների թվին, որոնք իրենց ստեղծագործությունները հորինում են` ապավինելով երևակայության ուժին: Ես պետք է զգամ պատմվածքի յուրաքանչյուր գործողություն, եթե նույնիսկ դա սովորական հանդիպում է: Ուշադրությունս գրաված մի փոքրիկ իրադարձություն դաջվում է հիշողությանս մեջ և կամաց-կամաց վերափոխվում պատմվածքի: Որոշ ստեղծագործություններ սկզբից մինչև վերջ իրական պատմություններ են, ինչպես օրինակ` «Ամինեի մեծ ճանապարհորդությունը», «Սպասավորը», «Անար բանուն»: Որոշները հյուսվում են մի հատիկ բառի կամ անձի շուրջը. այդպիսիք են «Տանձենին» և «Ուրիշ տեղ» պատմվածքները: Այնուհանդերձ, միայն իրական դեպքեր վերապատմելը բավական չէ: Ամինեն իմ բենգալացի սպասուհին էր, որ եկավ Փարիզ: Ես իրականության շերտերում դրեցի իմ ասելիքը, սեփական խոսքը: Ամինեի պատմության դեպքում ընտրության և ճակատագրի թեման էր: Արդյոք կարո՞ղ էր Ամինեն փոխել իր ճակատագիրը: «Սպասավորը» պատմվածքում Զեյնաբն ի սկզբանե դատապարտված է, քանի որ խիստ սահմանափակ են նրա` մարդկային ու քաղաքացիական իրավունքները: Նա պատկանում է մի հասարակության, որտեղ տղամարդը տեր է, և Զեյնաբի նման կնոջ ապրելու իրավունքը ոտնահարված է: Հակառակն է Ամինեի դեպքում: Երբ նա հայտնվում է ժողովրդավարական հասարակության մեջ և բացահայտում «օրենք» կոչվածը, ըմբոստանում է իր ձեռքն ու ոտքը շղթայած անօրինությունների դեմ և հասնում հաջողության: Անար բանուին, իսկապես, Թեհրանի օդանավակայանում եմ հանդիպել ու ծանոթացել: Նրա պատմությունը գրի եմ առել կետ առ կետ, այնպես, ինչպես պատահել է: Անար բանուն հարյուրավոր ծեր մայրերի նման հեղափոխության զոհն է: Տղաների համար դռնեդուռ է ընկել, թափառական դարձել: Բայց նրա կյանքին զուգահեռվում է մի այլ կյանք ևս` հեղինակի կյանքը: Նա նույնպես անընդհատ գնալ-գալու մեջ է և փնտրում է «ուրիշ տեղ»` երևակայական քաղաք, որը հասանելի է: Անար բանուի նման նա ևս մոլորված ուղևոր է և հայրենի սահմաններից դուրս է փնտրում բնակավայր, որտեղ գուցե մոտ կլինի իր ներքին համոզմունքներին ու ցանկություններին: Պատմության վերջն անհայտ է: Մինչև այն բացահայտելը գրողը պարտք է մնում: Տասնյակ հեռախոսազանգեր էի ստանում տարբեր մարդկանցից, որոնք անհանգստացած էին Անար բանուի ճակատագրով և ցանկանում էին իմանալ, թե ինչ է պատահել նրան: Մի՞թե կորել է: Հասա՞վ տղաներին: Վերադարձա՞վ Իրան: Ես չգիտեմ և շատ եմ ցանկանում, որ որևէ մեկն ինձ պատմի այդ մասին:
– «Ցիրուցան հիշողություններ»-ն ինչ-որ առումով նաև մանկության տարիների մասին հուշեր են: Իրական կյանքում արդյոք գրի՞ եք առնում ձեր հուշերը: Ասենք անցյալից ինչ-որ հուշ եք գրառել, որը Ձեզ օգնել է «Ցիրուցան հիշողություններ» ժողովածուն գրելիս:
– Չէ՛, կյանքի օրագիր կամ նոթատետր չունեմ: Ունեմ ցիրուցան գրառումներով ծոցատետրեր, որոնք չգիտեմ` որտեղ եմ գցել: Ժամանակ առ ժամանակ ինչ-որ գրքի, ուղևորությունների ժամանակ ընկերներիցս մեկին հաճելիորեն հանդիպելու մասին կամ ինձ դուր եկած մի քանի բառ երկու-երեք տողով գրել եմ ճերմակ թղթի պատառիկին, օրաթերթի լուսանցքում, բանկի անդորրագրին, լվացքատան ստացականին: Այդքանը:
– Ձեզ գոհացնո՞ւմ է Իրանում հրատարակված ձեր գրքերի տպաքանակը: Եթե համեմատենք Ֆրանսիայում տպագրվածների հետ, ինչպիսի՞ն է պատկերը:
– Փա՛ռք Աստծո, հարցերն ավարտվեցին: Այո՛, ինձ գոհացնում է Իրանում գրքերի վաճառքը: Ես ունեմ հավատարիմ ընթերցողներ: Կարևոր չէ, որ նրանց թիվը չի հասնում հարյուր հազարի: Կամ գրքերը չեն վերահրատարակվում տասնյոթերորդ, քսաներորդ կամ երեսուներորդ անգամ: Այդքան հավատարիմ ընթերցողներն էլ են ինձ համար շատ:
Ըստ BBC–ի պարսկական գործակալության կայքէջի
Պարսկերենից թարգմանեց Նունե Հովհաննիսյանը
- [1] Ըստ փիլիսոփա, սոցիոլոգ, քաղաքական տեսաբան Հերբերտ Մարկուզեի` ինքնուրույն դատողության ունակությունից զուրկ մարդ։
