Էլիֆ Շաֆաքի «Սիրո քառասուն կանոնները» նրա ամենահայտնի խորհրդանշական վեպերից է, որի հիմքում Ռումիի և նրա ուսուցիչ Շամս Թավրիզեցու ընկերության պատմությունն է։ Գրողը դիմել է պոստմոդեռնիստական վեպի հնարքներից մեկին՝ Ռումիի ու Շամսի պատմությանը անդրադառնալով մերօրյա կյանքի պրիզմայով։ Վեպի մեջ հնարքի միջոցով գրողը թվարկում է սիրո քառասուն խորհրդանշական կանոնները և ցույց տալիս, որ սերը, լինի տասներեքերորդ թե քսանմեկերորդ դարում, փոխակերպվում է, բայց երբեք չի փոխվում, բազմազան է ու հարատև։ Վեպը 2022թ. թարգմանվել և հրատարակվել է հայերեն։ Ներկայացնում ենք «Goodreads» գրական կայքի հարցազրույցը հեղինակի հետ։
Ի՞նչ առանձնահատուկ նշանակություն ունեն Ձեզ համար Ռումին և իր պոեզիան։
Սուֆիզմի նկատմամբ հետաքրքրությունս ծնունդ է առել մոտ 15 տարի առաջ: Այդ ժամանակ գաղափար էլ չունեի՝ որն է պատճառը. չէի մեծացել հոգևոր կամ կրոնական ընտանիքում, և իմ ապրելակերպը ոչ մի ընդհանրություն չուներ սուֆիական փիլիսոփայության հետ: Կամ էլ ինձ էր այդպես թվում։ Բայց իմ ներսում մի հատված կար, որ մագնիսական ուժով ձգվեց դեպի Ռումին։ Սկզբում այն ավելի շատ ինտելեկտուալ զբաղմունք էր։ Բայց ժամանակի հետ ուղեղիցս տեղափոխվեց սիրտ։ Ահա այդպես սկսեցի գրել վեպը։ Այն սրտովս եմ գրել։ Ուզում էի ցույց տալ, թե ինչպես կարող են 13-րդ դարում ապրած բանաստեղծի և փիլիսոփայի խոսքերն արձագանքել 21-րդ դարի ժամանակակից կյանքին: Նրա ձայնը շարունակում է լսելի լինել։ Ահա թե ինչու իմ վեպը կառուցեցի երկու զուգահեռ ժամանակային գոտիներում և երկու տարածություններոմ՝ այսօրվա և երեկվա, Արևելքի և Արևմուտքի, հոգևորի և առօրյայի:
«Սիրո քառասուն կանոնները» նկարագրում է բանաստեղծ Ռումիի և թափառական դերվիշ Շամս Թավրիզեցու բարեկամական կապը։ Որքանո՞վ են փաստագրված նրանց հարաբերությունները։
Ամեն մի նոր վեպ սկսելիս շատ ուսունասիրություններ եմ անում։ Հնարավորինս ընթերցում եմ այդ թեմայի մասին։ Որպես գրող կարծում եմ՝ ծուլանալու իրավունք չունեմ։ Այնուամենայնիվ, շաբաթներ ու ամիսներ շարունակ կարդալուց հետո մի պահ է գալիս, երբ դադարում եմ ընթերցել և սկսում եմ գրել։ Այդ պահից սկսած չեմ գրում բանականությամբ կամ ինտելեկտուալ մղումով առաջնորդվող հետազոտողի նման։ Գրում եմ ինտուիցիայով։ Ինձ համար այն ինֆորմացիայից ավելի կարևոր է։ Գրքից անդին շատ հետազոտություն կա, սակայն այն գեղարվեստական է, մաքուր երևակայական։ Ահա թե ինչպես եմ ինքս տեսնում Շամս Թավրիզեցուն։ Գուցե մեկ ուրիշը նրան ամբողջությամբ այլ կերպ պատկերացնի։ Գեղարվեստական աշխարհում բացարձակ ճշմարտություններ չկան։ Քանի որ մերը հոսուն աշխարհ է, ինչպես ջուրը։ Այն կերտված չէ աղյուսներից ու քարերից։
«Սիրո քառասուն կանոնները» կարդալու համար ի՞նչ պետք է իմանան ընթերցողները սուֆիական միստիկայի, դերվիշների կամ 13-րդ դարի պատմության մասին:
Թեմաները, որոնց անդրադառնում է «Սիրո քառասուն կանոնները», այնքան համընդհանուր և ժամանակից դուրս են, որ չեմ կարծում, թե ընթերցողները պետք է լրացուցիչ գիտելիքների կարիք ունենան՝ հետևելու պատումի ընթացքին։ Սուֆիները կարծում են, որ մենք՝ որպես մարդ արարած, արդեն «գիտենք» այն, ինչ պետք է իմանանք, թեև նրանք դա անվանում են «քնած գիտելիք»: Այն, ինչ պետք է անենք, «հնարավոր»-ը «իրական» դարձնելն է։ Եվ դա անելու միակ միջոցը խոր նայելն է դեպի ներս։ Ես հավատում եմ գրականության զորությանը, որն օգնում է մեզ հաղթահարել Ես-ի սահմանները, կամուրջներ կառուցել մշակույթների, կրոնների և ազգերի միջև: Կարծում եմ՝ պատմելու հնագույն արվեստը իրերի, տարածության ու մարդկանց միջև կապեր ստեղծելու մասին է. երևույթներ, որ առաջին հայացքից կարող են տարբեր թվալ: Ամեն ինչ կապերի մասին է:
Ինչպես Ձեր գրքերից շատերը, «Սիրո քառասուն կանոնները» համատեղել է արևմտյան և արևելյան գաղափարները, կերպարները, տարածությունն ու պատումի ոճերը: Ինչու՞ եք 40-ամյա ամերիկացի տնային տնտեսուհի Էլլայի պատմությունը զուգակցել Ռումիի և Շամսի պատմությանը: Ո՞րն է Էլլայի յուրահատկությունը:
Ես հավատում եմ միաձուլության խորությանն ու գեղեցկությանը։ Գրելիս սիրում եմ կնոջ ժառանգությունն ու բանավոր մշակույթը մեկտեղել գրավոր մշակույթին, ինչն ավելի շատ հանդիպում է տղամարդկանց շրջանում: Նույն կերպ սիրում եմ համադրել պատումի ստեղծման արևելյան և մերձավորարևելյան տեխնիկան արևմտյան գրական ոճերի հետ: Ինչ վերաբերում է Էլլային որպես կենտրոնական կերպար ունենալուն, ապա դա կանխամտածված ընտրություն էր: Շատ առումներով նա պարզ կին է: Նա արտասովոր բնավորությամբ օժտված յուրահատուկ կերպար չէ։ Նա ծանոթ մեկն է։ Ինչ-որ մեկն է, որ ապրում է Միչիգանում, Մադրիդում կամ Զմյուռնիայում… բոլորս էլ գիտենք Էլլայի նման մեկին, երևի բոլորս էլ ինչ-որ առումներով նման ենք նրան: Իմ վեպում սուֆիզմը բացարձակ վերացական տեսություն չէ։ Այն կենդանի, շնչող, շարժուն կյանքի փիլիսոփայություն է։ Այդ առումով ինձ հետաքրքրում է, թե ժամանակակից աշխարհում ինչ է սուֆիզմը մեզ համար։ Ուզում էի պարզել, թե ինչպես է Ռումիի փիլիսոփայությունը գրավում մեզ այսօր, նույնիսկ երբ թվում է, թե կիլոմետրերով, դարերով ու մշակույթներով հեռու ենք դրանից:
Ամերիկացի տնային տնտեսուհի Էլլան սիրահարվում է Ամստերդամում բնակվող ժամանակակից սուֆի Ազիզին։ Նրանց սերը գերազանցում է ժամային սահմանափակումները, ազգությունն ու մշակույթը: Ի՞նչ զուգահեռներ կարելի է անցկացնել 13-րդ դարում և այսօր՝ 21-րդ դարում, սիրո փորձառության մարտահրավերների միջև:
Երկու դարերի միջև զարմանալի նմանություններ կան՝ հատկապես քաղաքակրթությունների, մշակույթների ու կրոնների բախման առումով: Դարաշրջանը, որ մենք ապրում ենք, երկու հակադիր միտումներ ունի։ Մի կողմից աճում է հետաքրքրությունը հոգևորի հանդեպ, և հավանաբար, ավելի սակավ՝ սուֆիզմի, մյուս կողմից էլ կա խորապես արմատացած այլատյացություն ու վախ միմյանց հանդեպ։ Ամբողջ աշխարհում իսլամի նկատմամբ խորապես արմատացած անտեղյակություն կա, ինչպես նաև չափազանց շատ կլիշեներ ու ընդհանրացումներ: Այս երկու կանխամտադրվածությունները հոսում են կողք կողքի։ Այս համատեքստում էլ հենց ի հայտ կգան սիրո քառասուն կանոնները։ Այնուամենայնիվ, կարծում եմ, որ մենք բոլորս էլ սեր ենք փնտրում և մեզ թերի զգում առանց դրա։ Ռումիի ու Շամսի պատմությունը վկայակոչում է մեր կարիքներն ու կարոտները ժամանակակից աշխարհում։
Ճի՞շտ է, որ գիրքը գրել եք առանձին՝ անգլերեն և թուրքերեն, ոչ թե վերջնական տարբերակը պարզապես մի լեզվից մյուսն եք թարգմանել։ Լեզվական այս վարժությունն ինչպե՞ս է օգնել ստեղծագործական գործընթացին։ Անգլերեն գրելը որքանո՞վ է տարբերվում թուրքերեն գրելուց։
Այս վեպը նախ անգլերեն եմ գրել։ Հետո այն թարգմանվել է թուրքերեն, այնուհետև ինքս վերաշարադրել եմ թուրքերեն։ Դրանից հետո վերադարձել եմ անգլերեն տարբերակին և այն ևս վերաշարադրել։ Այսպիսով, ինչ-որ կերպ վեպը գրվել է առանձին երկու լեզուներով։ Այդպես եմ անում, որովհետև ինձ դուր է գալիս թափառել լեզուների մեջ, ինչպես հաճույք եմ ստանում մշակույթների ու քաղաքների միջև թափառելուց։ Անգլերենն ինձ համար ավելի մաթեմատիկական լեզու է, և սիրում եմ քայլել նրա լաբիրինթոսում: Թուրքերենն ավելի զգացմունքային լեզու է։ Նրանից յուրաքանչյուրի հետ այլ կապ եմ զգում։ Ես ճանապարհորդ եմ, հոգով թափառական։ Ինձ համար գրելը ճամփորդության մասին է։ Հնարավոր է միաժամանակ լինել տեղական և համընդհանուր: Ինչպես կարկինը։ Նրա մի ոտքը ամրացված է ու կայուն. դա տեղականն է։ Մյուսը հսկայական շրջան է գծում և շրջում աշխարհով մեկ. դա համընդհանուրն է։ Հենց այդպես եմ տեսնում իմ գրելը։
«Ստամբուլի բիճը» Թուրքիայում ամենավաճառվող գիրքն էր 2006 թվականին: Այնուամենայնիվ, Ձեր հերոսի կողմից Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հայերի ցեղասպանության մասին հիշատակումը (Թուրքիայում տաբու թեմա) Ձեր նկատմամբ Թուրքիայի ազգին «վիրավորելու» քրեական մեղադրանք հարուցեց: Արվեստագետների և թուրքական կառավարության միջև երկխոսությունը բարելավվե՞լ է 2006 թվականից հետո:
Դրանից հետո շատ բան է փոխվել Թուրքիայում։ Թուրքիան զարմանալիորեն բարդ, բազմաշերտ սինթեզների երկիր է։ Այն շատ արագ է զարգանում և շատ ակտիվ ու երիտասարդ հասարակություն ունի։ Այստեղ առանձնահատուկ դեր են խաղում գրականությունն ու արվեստը։ Հատկապես վեպի արվեստը։ Թուրքիայում գեղարվեստական գրականություն ընթերցողների մեծ մասը կանայք են։ Իսկ կանայք ստիպում են նաև տղամարդկանց կարդալ։ Երբ Թուրքիայում լույս տեսավ «Սիրո քառասուն կանոնները», կանայք սիրեցին վեպը և ոչ միայն կարդացին այն, այլև տվեցին իրենց ամուսիններին, ընկերներին և հայրերին, որ կարդան: Հիանալի էր։ Այնքան ոգեշնչում ու դրական էներգիա եմ ստանում իմ երկրի հասարակությունից և հատկապես կանանցից։ Ինձ համար սա շատ ավելի կարևոր է, քան կառավարություններն ու քաղաքական գործիչները:
Ո՞ր հեղինակները, գրքերը կամ գաղափարներն են ազդել ձեզ վրա:
Կարդում եմ այն ամենը, ինչ ինձ հետաքրքիր ու տպավորիչ է թվում։ Վեպեր անընդհատ կարդում եմ, բայց՝ նաև փիլիսոփայություն։ Փորձում եմ հնարավորինս տարբեր ոճեր ընթերցել։ Շատ գրողների ու փիլիսոփաների հանդեպ եմ մոտ զգացողություն ունենում։ Երբեմն ոճով, երբեմն հոգով, երբեմն էլ առանց որևէ պատճառի։ Այդ գրողներից ոմանք ժամանակակից են, իսկ ոմանք՝ անցյալի ձայներ: Սիրում եմ Գաբրիել Գարսիա Մարկեսին, Տոլստոյին, Դոստոևսկուն, Ջոյս Քերոլ Օութսին, Էդգար Ալան Պոյին, Ուիլյամ Բլեյքին, Բալզակին, Ա. Հ. Թամփընարին ու Այրիս Մրդոքին: Նրանք բոլորն էլ կյանքի տարբեր փուլերում ազդել են ինձ վրա:
Նկարագրեք գրելու վրա անցկացվող սովորական օրը։ Գրելու արտասովոր սովորություններ ունե՞ք։
Ամեն օր նույն կերպ գրող մարդ չեմ։ Չունեմ հստակ աշխատանքային ժամեր։ Փոխարենը ունեմ ներքին մի ճոճանակ: Երբ այն մի կողմ է ճոճվում, սկսում եմ նոր վեպ գրել։ Հետո գրում եմ անդադար՝ օր ու գիշեր։ Ինձ պատմության մեջ ընկղմված եմ զգում և ապրում եմ իմ մտքի հերոսների հետ։ Սա ձգվում է ամիսներ շարունակ։ Երբ վեպն ավարտվում է, ճոճանակը մյուս կողմն է գնում։ Հետո այլ գործեր եմ անում։ Ավելի շատ եմ շփվում, շատ ավելի ճանապարհորդում։ Նորից դառնում եմ կյանքի ուսանողը։
Ի՞նչ եք կարդում հիմա։
Այս օրերին Բորիս Ակունին եմ կարդում և շատ եմ հավանում։ Նոր եմ ավարտել Մեիր Շալևի «Կապույտ լեռը»։
Ո՞րն է հաջորդը։
Մի նոր վեպ եմ սկսել. ճոճանակը ճոճվել է։ Մտքումս օսմանյան մի վեպ է, որը վերաբերում է մեր ամենաներքին վախերին ու երազանքներին, ինչպես նաև անվերադարձ սիրո ցավին:
Եվ վերջում՝ ունե՞ք սիրելի հատված Ռումիից, որով կցանկանայիք կիսվել։
Ռումին ասում է. «Սիրահարներն ի վերջո չեն հանդիպում ինչ-որ մի տեղ։ Ամբողջ ընթացքում նրանք իրար մեջ են»։ Կարծում եմ, որ գեղեցիկ է ասված։
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Արեգ Բագրատյանի
