Զավենը եղբորից բարձրահասակ էր, թիկնեղ: Ինքն էր մեծը: Դեռ դպրոցական էին՝ փորձեց ավագի իրավունք բանեցնել, բայց Թորգոմը տեղի չտվեց. ավելի ճարպիկ էր, ավելի լավ էր սովորում ու որոշեց, որ հաստակող եղբորը չպիտի ենթարկվի: Շուտով Զավենն էլ ընդունեց եղբոր առավելություններն ու էլ չպայքարեց:
Թորգոմը քաղաք գնաց, մի ինստիտուտ ավարտեց, որ «թուղթ» ունենա, բայց ինչ ասես անում էր՝ սկզբում, որ գլուխը պահեր, հետո՝ ընտանիքի գլուխ էր արդեն… Հա՝ էլ Թորգոմ չէր. կինը Թոմ կնքեց, ու կամաց-կամաց բոլորն սկսեցին այդպես կոչել:
Զավենը մնաց գյուղում: Չնայած ավանդապահ ընտանիքի հորդորներին՝ կրտսեր եղբորից ուշ ամուսնացավ, բայց ինքն էլ երեխաներ հասցրեց: Բնավորությամբ կոպիտ ու անտաշ էր, ասում էր՝ ինչ մտածում էր, ու չէր սիրվում: Հոր օգնությամբ ինքն էլ մի մասնավոր ինստիտուտ էր ավարտել, բայց, ինչպես լուսահոգի մայրն էր ասում, վա՜յ էն ավարտելուն: Տարբեր աշխատանքներ փորձեց՝ ոչ մի տեղ չէր «մերվում»: Թոմը մի քանի փորձ արեց եղբորը քաղաքում գործի դնելու՝ բան չստացվեց․ մարդկանց հետ լեզու չէր գտնում: Վերջին անհաջող փորձից հետո Զավենը վերադարձավ գյուղ ու էլ ոչ մի բանի համար չպայքարեց: Կարծում էր՝ կարելի է ապրել ոնց պատահի, մի բան այն չլինի՝ հարազատներն ու ընկերները կուղղեն, ճիշտ ճանապարհի վրա կդնեն: Մի օր էլ զգաց, որ շուրջը լռության օղակ է առաջացել, որը գնալով սեղմվում է… Բոլորը սիրալիր են, բարևին պատասխանում են, որպիսությունն են հարցնում, բայց լուրջ հարաբերություն չկա, ամեն ինչ ասես հոսում է կողքով՝ առանց իրեն դիպչելու… Առաջին մղումը հարցնելն էր՝ ինչ է պատահել, ինչու եղբայրը մանղալի տեղը ոչ թե իրենից, այլ կնոջից է հարցնում, ինչու է հարևանը խուսափում միասին հանդ գնալուց, ինչու տղաները չեն ուզում ձմռան երկար երեկոներին հետը թուղթ խաղալ, ախր խոստանում է «դաղալություն» չանել, համ էլ հո միշտ չի անում՝ մենակ նեղն ընկած տեղը… Հետո ինքն իրեն հանգստացրեց՝ գուցե հատուկ չեն անում, երևի իրեն թվում է, ոչինչ էլ չի պատահել… Ու ի՞նքը զգոնությանը, թե՞ հակառակը, բայց քնացրեց ու քնեց, իսկ օղակը սեղմվեց ու սեղմվեց…
– Ո՞ւր էիր, զանգեցի՝ անհասանելի էիր:
– Գնացել էի՝ էրեխուն բան ուղարկեի․․․
– Ի՞նչ էիր ուղարկում:
– Չգիտեմ, մերն էր դրել…
«Չգիտեմ, մերն էր դրել… Տղան էլ երևի քոնը չի»՝ ուզեց կծել Թոմը, բայց լռեց: Զավենը տղային նոր էր բանակ ճամփել, պարբերաբար ուտելիք ու ներքնաշոր էին ուղարկում… Հոսոն՝ Հովսեփը, հոր քթից թռած էր, կասկածելու բան չկար, բայց եղբոր կրավորական կեցվածքը Թորգոմը սրտին էր առնում…
Զավենը ծեր հոր խնամքն ավելի շուտ ստիպված, քան որդիական սիրուց դրդված ստանձնեց: Ի՛նքն առաջարկեց, ու եղբայրը համաձայնեց՝ այդպես հարմար էր: Աշնան վերջն էր, հանդի գործն ավարտել էր, մինչև գարուն շատ ժամանակ կար: «Մինչ էդ էլ կա՛մ էշը կսատկի, կա՛մ իշատերը»,- մտածեց Զավենը, բայց բարձր չասաց: Հոր հետ հաշտ չէր, բայց գիտեր, որ պետք է հարգի:
Հոր սենյակը սեփական մեծ տան առաջին հարկում էր՝ ինքն էր այդպես ուզել: Կինն ընդդիմացել էր՝ էս հսկայական տունը բա ինչի՞ ես սարքել, որ գաս էս բնո՞ւմ մնաս: Բուն չի, դու վերևը մնա, ես էդպես եմ ուզում, էրեխեքի ղըժըբըժի հավեսը չունեմ՝ քըրթ կտրել էր տան մեծը: Առաջին հարկում իր քաշած օղիների շշալցման ու պահեստավորման համար մի ընդարձակ սենյակ ուներ․ մի օր վերևից իջեցնել տվեց իր երկաթե մահճակալն ու դրեց օղով լիքն ու դատարկ շշերի՝ իրար վրա դարսած արկղերի կողքը․ համ էլ շշերն առանց իր գիտության չեն պակասի… Երբ հասկացան, որ հորը համոզելը պարապ գործ է, Թոմը հոր սենյակը գաջել տվեց, հատակին էլ մոմլաթ փռեցին՝ ուրիշ բան թույլ չտվեց անել: Ծանր բնավորությամբ հոր «դամարը» ամենալավը մայրն էր բռնում: Մորից հետո հայրը միանգամից «ընկավ»․ գրեթե չէր խոսում, խոսելիս էլ կռիվ էր անում: Գործերից էլ էր հետ քաշվել․ ամենաշատը նստում էր դռանն ու անցնող-դարձողին նայում… Չէր սիրում, որ անառիթ սենյակն էին մտնում․ հացը դիր գնա, ասում էր հարսին, նույնիսկ չէր թողնում, որ սենյակը մաքրեն՝իմ սենյակը մաքուր ա…
Զավենն առավոտյան մտնում էր հոր մոտ, որ տեսնի՝ նախաճաշի համար հո բան պակաս չի: Հայրն ինքն էր թերխաշ անում 2 ձուն, որ ամեն օր հավաբնից հանում էր հարսը։ Բայց թարմ հաց չէր սիրում՝ թարմը դո՛ւք կերեք: Իրականում թարմ բոքոնի միջուկից «իժոգա էր ընկնում»: Ձվի հետ մի կտոր պանիր ու մի քիչ թարմ կանաչի թե լիներ, էլ բան չէր ուզում: Զավենը կեսօրին անպայման պիտի սուրճ եփեր, որ խմեին միասին, ճաշին էլ բերում էր, ինչ այդ օրը եփել էր «մեր տիկինը»: Դեռ չէր պատահել, որ այդ արտահայտությունն առանց հեգնանքի ասի, չնայած կնոջը հեգնելու առիթ կարծես թե չկար…
Զավենը միշտ էր հեգնանքով խոսում: Շրջապատը վաղուց էր մաղվել, մնացել էին միայն հարազատները (դե, մեր Զավենն է…) և մի-երկու ընկեր, որոնց հետ ձմռան իրիկունները խմում էր կամ թուղթ խաղում… Մեկ էլ Զավենը սիրում էր հարկի-անհարկի, արդարանալու պես փիլիսոփայել. էդպես ա՝ կյանքի օրենքն ա…
Առաջին անգամ այդ արտահայտությունն արեց, երբ եղբորն ասաց, որ կխնամի հորը. դե դու քաղաքում ես, հո չես կարող ամեն օր գալ, ես տանն եմ, ես կանեմ: Էդպես ա՝ կյանքի օրենքն ա…
Շուտով էդ «օրենքը» փոփոխություններ բերեց․ Զավենի քայլվածքն ավելի հատու էր դարձել, խոսում էր միավանկ, կարճ բառերով, հայացքն առաջվա պես չէր փախցնում, բայց, քանի որ արագ էր տեղաշարժվում, երկար չէիր կարող նայել դեմքին: Հարցական, անհասկանալի թախծո՞տ, թե՞ չկողմնորոշված հայացքը փոխվել էր. նայում էր մի տեսակ դիմացինի գլխի վրայով ու խոսելիս կկոցում աչքերը չգիտես լավ տեսնելո՞ւ, թե՞ ինչ-որ՝ քեզ անհասանելի բան մտածելու պատճառով… Թորգոմը վաղուց էր նկատել, որ անվստահ մարդիկ խոսելիս թեթևակի կկոցում են աչքերը, կարծես ուզում են իրենց ասածին հավելյալ վստահություն ներշնչել: Զավենը հարցերին պատասխանում էր անհասկանալի հոխորտանքով, իսկ ամենահետաքրքիրը նրա պահվածքն էր մի բանի շուրջ կռվելիս. երկար լռում էր, հետո ասես ընդդարմացումից դուրս գար ու՝ իբր էդ ի՜նչ ասեցիր որ, փիլիսոփա՞ ես դարձել գլխիս, լսի, է՜յ, լսի՜, ես էդ վաղո՜ւց գիտեմ…
Հոր խնամքը ստանձնելուց հետո Զավենի նույնիսկ ուտելու ձևն էր փոխվել․ հապշտապ, անհագ, առանց ծամելու կուլ տալու փոխարեն ուտելիքն սկսել էր փոքր պատառների վերածել ու ծանրումեծ ծամել գործը լավ իմացող մարդու պես… Թորգոմն ուրախացավ․ եղբայրն իրեն կարևոր է զգում, և փառք Աստծո…
Սկզբում Թորգոմն ամեն շաբաթ կամ կիրակի գալիս էր գյուղ, հոր համար ուտելիք էր բերում՝ քաբաբ, խորոված, գալուց էլ երեխաներից մեկին անպայման հետն էր բերում, որ հայրը տեսնի, համ էլ երեխան պապի այգու բարիքներից օգտվի: Հետո սկսեց երկու շաբաթը մեկ գալ՝ ժամանակը չէր հերիքում․ արդեն մի փոքրիկ սեփական գործ ուներ, տնօրեն մարդ էր… Զավենը սկզբում աչքերը կկոցելով էր եղբոր հետ խոսում, հետո սկսեց ձայնի տոնը բարձրացնել՝ քաբաբ մի՛ բեր, անցյալ անգամ չկերավ՝ շանը տվեցի… Թորգոմը հասկանում էր, որ էդ քաբաբը շանը տալու բան չէր, բայց իրեն մեղավոր էր զգում եղբոր առաջ ու ձայն չէր հանում…
Հոր մահը հանկարծակիի չբերեց՝ վաղուց ութսունն անց էր ու արդեն թուլացել էր այնքան, որ գրեթե բան չէր ուտում: Թոմը քաղաքից ամեն բան բերեց, աշխատեց, որ թաղումը եղբոր վրա չծանրանա… Հոգեհացին Զավենը նստած էր ձիգ, ու Թոմից շատ ավելի բարձր էր երևում, գրեթե չէր խոսում, միայն խմում էր ու ծխում: Մի քանի բաժակից հետո զրույցն աշխուժացավ, բայց սեղանակիցները մերթընդմերթ հիշում ու հիշեցնում էին՝ ծնողը, երբ էլ գնա, ցավ է… Թոմը երկար-բարակ խմեց եղբոր կենացը, արժևորեց, մեծարեց… Հետո Զավենը կանգնեց, որ հորը որերորդ անգամ ողորմի ասի ու եղբոր փոխը տա՝ կենացը խմի, նաև տանտիրոջ իրավունքով շնորհակալություն հայտնի քաղաքից նրա հետ եկած ընկերներին: Հայացքը դեգերում էր սեղանակիցների գլուխների վրայով: Կցկտուր մի երկու բառ ասաց՝ չմոռանալով, որ «կյանքի օրենքն ա», և օղու բաժակը չխկացնելու պարտադիր պտույտը գործեց… Այժմ աչքերը կկոցել ու դիմացը մի կետի էր նայում՝ գծելով մտքերի մեջ ընկած մարդու ստույգ պատկերը…
Զավենը հոր մահից հետո առաջվանը դարձավ. հատու քայլքի փոխարեն ուսերին մի քանի պարկ ծանրություն քարշ տվող, ոչ մի տեղ չշտապող մարդու քայլվածք, խոսելիս էլ առաջվա պես հայացքը փախցնում էր: Առհասարակ քիչ էր խոսում, իսկ թե խոսեր, Հոսոն էր առանցքը: Տղան արդեն մի քանի ամիս բանակում էր․ Ղարաբաղ էին տարել, մի տեղ, որի անունն առաջին անգամ էր լսում…
Կյանքն իր օրենքներով հոսում էր անշտապ՝ ծանրոցից ծանրոց, զանգից զանգ, պատի հնաոճ օրացույցի թերթիկների անքամի, դանդաղ տերևաթափով…
Պատերազմի մասին լուրն անսպասելի է՞ր… Չէ՞ր… Անսպասելին մի քանի օր հետո Հոսոյի պահանջն էր՝ հեռախոսս անջատում եմ, էլ չզանգե՛ք, չի՛ կարելի: Ո՞նց, ախր ո՜նց… Մայրը կոտորվում էր․ գիշերը հեռուստատեսությամբ ասել էին, որ էդ անծանոթ անունով տեղում թունդ մարտեր են եղել… Բա Հոսոն, իր հետախույզ Հովսե՜փը… Ախր առանց հեռախոսի ո՜նց կլինի, ա՜յ տղա, մի ճա՜ր արա… Խնդրանք-պահանջը փոքր տղային էր ուղղված… «Մա՛մ, հոպարն ասեց՝ էդտեղ էլ ոչ մեկը չկա, թշնամին գրավել ա: Իրենք հաստատ նահանջած կլինեն, Հոսոն մի տեղից կզանգի»:
Մարդակեր պատերազմն անսպասելի ավարտվեց: Չնայած պարտվել էին՝ հրադադարը թեթևություն բերեց: Եվ հույս. շուտով կիմանան, թե Հոսոն ուր է, ինչու ձայն չի հանում:
Անլուր օրերն անցնում էին ինքնախաբեության թմբիրի մեջ…
Ապրելու ձևերն այնքա՜ն տարբեր են… Ամեն Աստծո օր Զավենի տանը հավաքվում էին հարևան-ծանոթ-բարեկամներն ու իրար հերթ չտալով պատմում՝ ով ինչ լսել-կարդացել-տեսել էր… Գրեթե ամեն օր քաղաքից գալիս էր Թոմն ու զեկուցում, թե ում հետ է հաջողվել կապ հաստատել, նախարարությունում ում է հանդիպել, հարևան երկրի դեսպանատանն ինչ են ասել (վարկած էր պտտվում, թե սահմանն անցած զինվորներ են եղել)… Եվ ամեն երեկո պարտադիր «ներկա» էին ստանում Հոսոյի փոքր եղբոր դպրոցական ընկերները… Խոսքուզրույցն ուղեկցող սրճխմության սեղանը պարբերաբար վերածվում էր ուշ, հետո ավելի ուշ ընթրիքի սեղանի, իսկ կեսգիշերն անց հրաժեշտի մաղթանքը նույնն էր՝ վաղը մի խեր-խաբար իմանանք…
Զավենը սկզբում մասնակցում էր զրույցին, պատահում էր՝ մի բան էր ասում ու անմիջապես էլ իր ասածը հերքում էր՝ կարծես վախենալով՝ հանկարծ մեկ ուրիշը չհասցնի… Հետո, երբ միևնույն լուրերից հոգնած հյուրերը լռում էին, բայց անհարմար էին զգում վեր կենալ գնալ, Զավենը հեռուստացույցով կարևոր բաներ լսելու պատրվակով կողքի սենյակն էր անցնում՝ պարտադիր քրթմնջալով՝ հեսա կգամ… Քիչ անց կինն աննկատ փակում էր այդ սենյակի դուռը. թող չտեսնեն, որ ամուսինը նստած տեղը քնել է…
Ղարաբաղի էն տեղից, որի անունն արդեն լավ գիտեին, հատուկենտ փրկվողներ էին եղել… Մի քանիսը ճանաչում էին Հոսոյին՝ ժամկետային զինծառայող, հետախույզ Հովսեփին ու պատմում էին, պատմո՜ւմ էին ու ափսոսում, պատմում էին, որ ձյաձ Զավենն ու ձյաձ Թոմը հպարտանան, ասում էին՝ ախր ինքը իսկակա՛ն հերոս էր…
Պատի օրացույցի թերթիկները էլ չէին պոկում: Այցելուների համար դրվող սրճխմության սեղանն էլ չէր վերածվում ուշ, հետո ավելի ուշ ընթրիքի սեղանի: Մարդիկ ավելի շատ լռում էին ու հարցական հայացքով նայում ամեն տուն մտնողի երեսին…
Զավենն արդեն չէր հիշում, թե ով առաջինն ասաց «պետք է մորգերում փնտրել»… Պարզվեց՝ եղբայրն իր ընկերների հետ վաղուց է սանրել երկրի բոլոր հիվանդանոցներն ու դիահերձարանները, պարզապես լեզուն չէր դառնում՝ էդ մասին խոսելու… Մի խնդիր կար․ հարսը պետք է արյուն հանձներ ԴՆԹ թեստի համար…
– Զավ, պետք ա, հասկանո՞ւմ ես… Դու ասա Նազիկին,- խնդրեց Թոմը,- վաղը կգամ, մեքենայով կտանեմ, կբերեմ:
– Չէ, դու ասա,-տնքաց Զավենը:
Հովսեփին հուղարկավորեցին Եռաբլուրում: Իսկական հերոսի պես՝ զինվորական պատիվներով:
Զավենին նստեցրել էին հոգեհացի սեղանի գլխին: Գրեթե չէին խոսում: Թորգոմի դողդողացող ձեռքերից օղին թափվում էր հացի ու մսի վրա, ու կուլ չէր գնում… Հյուրասենյակի՝ վառարանից սևացած պատերն ավելի սև էին երևում, ու լույսը քիչ էր: Ներկաներից ամենատարեցն իր վրա վերցրեց խոսք ասելու պարտականությունը, բայց, միևնույն է, օղու բաժակները դժկամությամբ էին դատարկվում… Զավենի աչքն ընկավ կողքի սեղանին. փոքր տղան նստած էր դասընկերներով շրջապատված: Նստել էին գլխահակ, չգիտեին՝ ինչ խոսել, ինչ անել… Ավագ դպրոցում էին արդեն՝ պատերազմից միանգամից մեծացած, պարտված հայրենիքի իրողությունը չընդունող, բայց ինչ անել հարցի պատասխանը չգտած…
– Էրեխեք ջան, հա՛ց կերեք,- անսպասելի բարձր լսվեց Զավենի ձայնը,- հա՜ց կերեք, ձեր ցա՜վը տանեմ… Հոսոս՝ ձեր մեծ ախպերը, իրա կյանքը չտվեց, որ դուք խեղճանաք… Հաց կերեք, մի-մի բաժակ էլ խմեք, էսօր կարելի ա…
Զավենին ոչ-ոք չէր տեսել այդպես խոսելիս… Կյանքի ու մահվան մասին էր խոսում, տղամարդ լինելու, Հայրենիքին ծառայելու անհրաժեշտության մասին էր խոսում… Ու նայում էր տղաների աչքերի մեջ՝ մեկ-մեկ, հերթով, ու իր փոքրի աչքերի մեջ էր նայում, որ հիմա տան միակ ճրագն էր…
Հովսեփս գնաց, դո՛ւք ողջ լինեք: Պետք ա ապրե՛լ, կյանքի օրե՛նքն ա…
