ԼՈՒՅՍԻ ՈՒ ՍՏՎԵՐԻ ՄԻՋԵՎ
Մենք սովոր ենք ընթերցելու բանաստեղծություններ, որոնց ավանդական կառույցի օրենքները ինքներս էլ ի զորու ենք հեշտությամբ մտապահել և արագորեն գործադրել դրանք: Բայց կան, որ իրենց ներսից են սեփական ձուլվածքն ու կաղապարն արարում: Դա այն է, երբ համբերատար ու լռելյայն սպասում, ասես դարանակալ հետամտում ես բանաստեղծության մեջ նորանոր աշխարհների հայտնությանը, վերահայտնաբերելու պես արթնացնելով նրանցում ննջող աներևույթ բնության օրենքները: Արդյունքում ունենում ես մի պոեզիա, որից ի սկզբանե դուրս են մղված ամենայն սրությունները, աղմկարար խուճապն ու աշխարհային խառնաշփոթը:
Եվ մինչ շփոթահար ընթերցողը կձեռնարկի բանաստեղծության մեջ իբրև կոտորակառումբ ներդրված բազմակի տիեզերքների հետազոտումը, նա պետք է նախապես սովորի բացելու իր աչքերը, անսալու ձայներին, լռելու, լուռքին տրվելու և համբերատարորեն սպասելու հայտնության պատրաստվող իրերի ներքնակա մարմիններին, նրանց շշնջահունչ ներքնաձայներին:
Միայն այսպես է հավերժակրկիտ, անարարչագործ, նախաստեղծ աշխարհհայտնությունն իր գահին հաստատվելով՝ փոխարինելու գալիս կյանքից քաղած անբովանդակ բանաստեղծությանը:
Ֆիլիպ Ժակոտեն, մեր ժամանակակիցը, ծնվել է 1925թ. Մուդոնում, Շվեյցարիա, 1953 թվականից բնակության է հաստատվել հարավային Ֆրանսիայի Պրովանսին հարող Դրոմ երկրամասի Գրինյոն բնակավայրում:
Բնապատկերների բանաստեղծ, բայց նաև հետքերի, որ մարդն է բնության մեջ թողել: Ֆիլիպ Ժակոտեի բանաստեղծությունը տարուբերվում է կասկածի ու սքանչացումի միջև, այն բազմաշերտ է, դյութանքի պես հպանցիկ ու ալիքվելու պես հավասարակշռող: Լինելով թարգմանիչ և էսսեիստ, Ժակոտեն այն հազվագյուտ հեղինակներից է, որ իր կենդանության օրոք տեղ է գտել ֆրանսիական Պլեյադ հրատարակչատան ոսկե հավաքածուում, դասվելով անմահների փաղանգին:
Երկու մեծագույն խոհափիլիսոփայական հակակշիռներ են զսպում Ժակոտեին սահանկելու պես ներթափանցելու քերթության զտարյուն նկարագրական ու հափշտակիչ աշխարհը՝ հեթանոսական աչքով դիտված մահվան խորհրդի ինքնակենտրոն հարասությունները և քերթության բուն իսկ բնույթի բացահայտմանը հետամուտ գրողի մշտնջենական, գերլարված ձգտումը: Այսու՝ Ժակոտեն ազատակամ ոտք է կոխում բարձրաթռիչ պոեզիայի ոչ մի տեղ չտանող ճանապարհը, չվախենալով իր այդ համրաքայլ դանդաղընթացում մշտապես տալ ու առնել իր թարգմանած մեծ գրողների հետ՝ Գյոթե, Նովալիս, Հյոլդեռլին, Թոմաս Մանն, Մանդելշտամ, Լուիս դե Գոնգորա, Լեոպարդի, Մուզիլ, Ռիլկե, Հոմերոս, Ունգարետտի:
Կքած գրական հսկաների ծանրության ներքո՝ Ժակոտեի քերթողական հանճարը զերծ է նրանց բոլորին համակած ճանաչողական հստակ ծրագրից: Սերելով Նովալիսի բնապաշտության սաղարթախիտ խորխորատներից՝ նա շարունակում է բնության մեջ և համատիեզերական կառույցի մեր բնաշխարհում պեղել Դրախտ կորուսյալի վերջին անգոսնացող հետքերը: Նա մշտապես ԴՈՒՌԸ գտնելու փնտրտուքի մեջ է, որ թաքնված է ինչ-որ տեղ՝ մասնահատուկի և անսահմանի հատման կետում, այն դուռը, շեմը, ուր բնավ էլ անհրաժեշտություն չկա մուտք գործելու, բայց ինքնին որոնումն է անբեկանելի, անկասելի:
Իր ավելի քան 60-ամյա բանաստեղծական գործունեության ընթացքում Ժակոտեն խորը արմատներ է նետել ժամանակի ու տարածության միստիկ համահաշտեցման ճիշտ կիզակետում, լույսի և խավարի միջև, անշարժության և շարժումի սահմանաբաժանին, որի մասին հենց ինքն էլ գրել է Ռիլկեին նվիրված իր հիմնարար էսսեում, որ ասես իր իսկ պոեզիայի մասին գրած լինի. «Ռիլկեի համար, ինչպես երբեմնի ժամանակներում Հյոլդեռլինի համար, կա լավ և վատ անշարժություն, բարի շարժում և նրա վատ տեսակը: Վատ, հոռի շարժումը շտապողականությունն է, սին և իզուր հուզավառությունը, տարրալուծումը, որ հեռացնում է ժամանակակից մարդուն իր բուն կենտրոնից: Լավ անշարժությունը համբերությունն է, սպասումը, բացվածությունը: Լավ շարժումը կամ մաքուր շարժումը անհավակնոտ, աննպատակ մղումն է (Ռիլկեն կասեր ռիսկը), որ իրար է կապակցում մերձական ու հեռուն»:
Ժակոտեն գործում է նաև նաև անսահմանի ու սահմանափակի հաշտեցման մատույցներում. ըստ նրա՝ «ողջ բանաստեղծական գործունեությունը կոչված է հաշտեցնելու կամ առնվազն մերձեցնելու սահմանափակն ու անսահմանը, լույսն ու մութը, շունչն ու ձևը: Ահա թե ինչու բանաստեղծությունը մեզ հետ է բերում դեպի մեր կենտրոնը, մեր կենտրոնական մտահոգությունը, մետաֆիզիկական հարցին (…) Հնարավոր է, որ գեղեցկությունը ծնվում է, երբ սահմանափակն ու անսահմանը դառնում են տեսանելի միաժամանակ, ասել է, թե, երբ մենք տեսնում ենք ձևերը, հայտնագործելով, որ նրանք ամբողջը չեն ասում, որ նրանք ինքնին չեն նվազել, և որ նրանք անըմբռնելիին են թողնում մի մասը»:
Աշոտ Ալեքսանյան
ՖԻԼԻՊ ԺԱԿՈՏԵ
ԲՎԵՃԸ
Գիշերը մի մեծ քաղաք է քնած
ուր քամին է փչում…
Նա եկել է հեռվից մինչև
Ապաստանը այս անկողնու:
Կեսգիշեր է հունիսյան:
Քնած ես դու, ինձ տարան եզերքներով այս անեզերական,
քամին ցնցում է ընկուզենին:
Գալիս է կանչն այս,
որ մոտենում է ու ահագնանում, ներդաշնակելով
աղոտ լույսին՝ անտառների միջով անցնող, կամ
ստվերների շրջապտույտին դժոխարմատ:
(Կանչն այս ամառային գիշերվա, որքա՜ն բաներ
կպատմեի ես այդ մասին, և քո աչքերի…)
Բայց դա մի թռչուն է սոսկ՝
բվեճ անվանյալ, որ կանչում է մեզ խորքն
այս անտառների արվարձանամերձ:
Եվ արդեն բույրը մեր լուսաբացին
փտումի համն է ընդունում հանկարծ,
մեր մաշկի տակ ջերմող ոսկորն է ցցվում արդեն,
մինչ աստղերն են մարում անկյուններում փողոցների:
1953
***
Դու այստեղ ես, թռչու՛ն հողմապտույտի, դու իմ քնքշություն, իմ վերք,
իմ լավը:
Լույսի զառամյալ շիթերն են խորտակվում և մեղմությունը կիսաբաց է անում ուղիները իր:
Հողն այժմ հայրենիքն է մեր:
Մենք առաջ ենք շարժվում խոտ ու ջրի միջով, այս լվացարանից, ուր համբույրներն են առկայծում մեր, դեպի տարածությունն այս, ուր կայծակնահար կարվի կեղծիքը:
«Որտե՞ղ ենք մենք»
Մոլորված սրտում խաղաղության:
Այստեղ՝ մեր մաշկի տակ, կեղևի ներքո ու ցեխերի մեջ, ողջն այլևս խոսում է լոկ
ցլիկային իր ուժով, փախչող արյունը՝ մեզ խառնակող, և ցնցում է մեզ ինչպես զանգակներն այս դաշտերում հուռթի:
***
Քանզի օտարական եմ ես մեր այս կյանքում,
ես լոկ քո մասին եմ խոսում բառերով օտար,
քանզի դու գուցե եզերքն ես իմ հայրենի,
իմ գարունը, բույնը ծղոտաշեն ու անձրևակաթիլ՝ ճյուղերին,
փեթակն ես իմ ջրարբի, որ դողում է այգաբացին, իմ ծնունդ առնող
քաղցրությունը գիշերամուխ … (Բայց սա
ժամն է այն, երբ երջանկացած մարմիններն են իրենց սիրո մեջ սուզվում ճիչերով ցնծագին, և մի աղջնակ է լալիս
սառցակալած բակում:
Իսկ դո՞ւ:
Դու չկաս քաղաքում, դու չես քայլում գիշերներին ընդառաջ, սա
ժամն է այն, երբ ես միայնակ՝ իմ այս հեշտաթեթև խոսքերի հետ
հիշում եմ իրական բերանի մասին …) օ՜ հասունացած պտուղներ, աղբյուր ուղիների ոսկեման, այգեստաններ թավշյա բաղեղների, ես լոկ քո մասին եմ խոսում, իմ բացակա, անգո իմ հող …
***
Այժմ ես գիտեմ, որ ես ոչինչ չունեմ, ոչ իսկ այս ոսկին գեղատեսիլ, որ սաղարթ է փտած, առավել քիչ օրերն այս՝ երեկվանից դեպի վաղը թռչող, լայն թևաբախումներով դեպի
հայրենիքը երանելի:
Նրանց հետ էր նա՝ ներգաղթյալը մոլորյալ, նվաղկոտ գեղեցկությունը, իր գաղտնիքներով դառնապատիր, մառախլազգյաց:
Նրան անկասկած կտանեն այլուր, անտառներով այս անձրևաշատ:
Ինչպես նախկինում,
ես վերագտնում եմ ինձ շեմին անիրական ձմռան,
ուր երգում է սարյակը համառ, միակ կանչը,
որ չի դադարում, ինչպես բաղեղը:
Բայց ո՞վ կարող է ասել,
թե ի՞նչ է նրա իմաստը:
Ես տեսնում եմ, որ նվաղում է առողջությունն իմ, ինչպես այս կարճատև կրակը մառախուղի առջև, որ սառցակալած քամին է վերակենդանացնում, սրբում …
Ուշ է արդեն:
***
Որպես մի մարդ, ով հաճույքով, վշտին անձնատուր, լքում է քաղաքն ու թափառումին տրվում, ես, համառս, փորփրում եմ կոպիճներն այս, այս ջարդոնները, փլատակներն այս,
որոնց տակ մարմինն է թաղված,
որ ձև էին տալիս մեր մարմիններն, երբ նրանք ամուր սեղմված էին մահճակալին տարանցիկ, բղավոցներով ցնծության: (Այդ ժամանակ էր, որ լուսավորվել էր երկինքը մեր, խավարամած մի աստղից, և որը շուտով ես կոտորակեցի…)
Ա՜խ… ազատվենք թող ջարդոն-կոպիճից, կիր ու ավազ…
Ո՛չ, որպես մի շուն հոտոտում եմ ես բույրը զգլխիչ ու խորը փորում՝ մինչև ի վերջո հասնեմ ուզածիս.
մինչև, իմ հերթին, կդառնամ լոկ փոշի լուսաճերմակ և կդառնամ տարրալուծվող աճյունափոշի՝ զի շատ էի փնտրել այն, ինչը կորցրել էի ես:
***
Հանգի՛ստ եղիր, այն դեռ կգա…
Մոտենում ես, այրվում ես դու.
Քանզի բառը, վերջին բառը քերթվածի, առաջինից շատ ավելի մոտ կլինի մահվանը քո, նա, որ ճամփա է ընկել անկանգառ:
Մի կարծիր, թե նա քուն կմտնի ճյուղերի ներքո կամ շունչ կառնի քո գրելու պահին:
Նույնիսկ այնժամ, երբ խմում ես դու բերանով, որ հագուրդ է տալիս ծարավին դաժան, նրբենի բերանը աղաղակներով իր
քաղցրաքնքուշ, նույնիսկ, երբ սեղմում ես դու ուժով հանգույցը ձեր չորս ձեռքերի՝ անշարժանալու համար կրակված խավարում ձեր մազերի,
նա գալիս է,
Աստված գիտի, թե ինչ ոլորաններով, ձեր երկուսի կողմը, շատուշատ հեռվից կամ արդեն մերձիմոտ, բայց հանգի՛ստ եղիր, նա գալիս է. մի բառից մյուսը՝ դու ծեր ես ավելի քան կաս:
ՄԵՌՅԱԼՆԵՐԻ ԳԻՐՔԸ – 1958
I
Նա, որ մուտք է գործել տարիքի տիրույթները,
այլևս չի փնտրում նշաններ, ո՛չ այգիներ, ո՛չ գիրք, ո՛չ ջրանցք, ո՛չ սաղարթ, ո՛չ էլ հետք,
հայելիներ, կարճառոտ ու քնքուշ
ձեռքի. աչքը մարդու, իր կյանքի այս տեղանքում, շղարշված է, ձեռքը նրա թույլ է շատ՝ բռնելու, տիրանալու համար, ես նայում եմ նրան, ով հայում է, թե ինչպես է հեռանում այն ամենը, ինչը մի ժամանակ իր միակ աշխատանքն էր, իր քաղցր
երազը…
Ծպտյալ ուժ, եթե կա այդպիսին, ես աղաչում եմ քեզ, որ այն չընկղմվի խորխորատը իր սխալների, չկրկնի սիրո խոսքերը կեղծավոր, որ մաշված զորությունը նրա ոստնի մի վերջին անգամ, ժողովվի և որ մեկ այլ արբունք պաշարի նրան…
Նրա ամենադաժան մարտերը թեթև պոռթկումներ էին
թռչունների, նրա ամենածանր հանդգնությունները անձրևի հարձակումն էր լոկ, նրա սերերը երբեք չեն բախվել այլ բանի՝ բացի եղեգներից, նրա փառքը որմնագիր ավելի շուտ ավերակվել է անվան
ժանգից…
Նա, որ մտնում է հիմա, իր միակ անհամբերության հագուկապի մեջ, տարածությունն այս ի վերջո իր սրտին համաչափ. մտնում է նա, իր միակ պաշտամունքով հանդեպ հանուր գիտության, հանելուկի մեջ, որ
խավարամած աղբյուրն է եղել իր լացուկոծի:
Ոչ մի խոստում չի տրվել նրան,
ոչ մի ապահովություն նրան այլևս չի տրվի,
ոչ մի պատասխան այլևս չի կարող հասնել նրան,
ոչ մի ճրագ, ձեռքին մի կնոջ՝ երբեմնի ծանոթ,
չի լուսավորի ո՛չ մահճակալը, ո՛չ էլ պողոտան անվերջանալի.
արդ, նա սպասել է ուզում և ուրախանալ միայն, ինչպես որ անտառն է ուսանում լոկ պարտությունը շլացուցիչ:
II
Ուղեկից, ով չի լքել հոգսի պահին, թույլ չի տա վախը զինաթափի քեզ այդ ծանր պահին. նա պետք է միջոց գտնի հաղթելու նույնիսկ այստեղ:
Ոչ իսկ, անկասկած, ստուգայցերով կամ
դրոշներով, առավել ևս զենքերով հուրհրատող կամ մերկ ձեռքերով, ոչ նույնիսկ ողբասացությամբ կամ խոստովանություններով, ոչ էլ խոսքերով թեկուզ տեր կանգնած …
Ամփոփի՛ր էությունը քո ողջ աչքերիդ մեջ թույլիկ.
Բարդիները դեռ կանգուն են ուշ աշնան լույսերում, շնկշնկում են նրանք գետափին մերձ, տերև տերևի հետևից՝ սահանկումով հնազանդ,
լուսավորելով սպառնալիքը քարաժայռերի՝ թիկունքում դասդասված.
Կորովի լույսը անըմբռնելի այսրժամանակյա, օ՜ արցունքներ, երջանկության արցունքներ այսրերկրային:
III
Հոգի՝ հպատակեցված տեսիլքներին շարժման, անցի՛ր տարված քո վերջին հայացքից բացազատ, անցի՛ր ուղևոր հոգի անցավոր, ում ո՛չ մի գիշեր չի կանգնեցնի բնավ, ո՛չ կիրքը, ո՛չ վերելքն ու համբարձումը, ո՛չ իսկ
ժպիտը:
Անցի՛ր. մի տեղ կա հող ու անտառների միջև, հրդեհներ որոշ, որոնց ոչ մի ստվեր չի կարող
մաշել.
Ուր հայացքն է մխրճվում և ցնցվում երկաթյա տեգի նման, հոգին է ներթափանցում և վարձահատույց լինում հազիվհազ:
Ո՛տք դիր ճանապարհին, որը կցուցանի քեզ անվճռականությունը
սրտիդ, խրվի՛ր լույսերի մեջ, շարունակվի՛ր ջրերի հետ, անցի՛ր թռչունների անդիմադրելի ճախրընթացը, հեռացի՛ր. չկա վերջ, բայց միայն վախի մեջ անշարժացյալ:
Ընչազուրկի նվերը պարգևի՛ր թշվառ մահին.
միայնակ դողդողացող ցողունը եղեգնի քաղհանված արագընթաց ջրի շուրթին, նրա արտաբերած միակ բառը, որ շունչ էր նրա համար, անտառ նրբենի ու կայծակնացայտ. հիշատակ
լույսի՝ օդի ամենավերին շերտերում…
Թող որ այդ երեք հարվածներով թեթև նրա առաջ բացվի տարածությունը համատարած, ուր տառապանքներ են ջնջվում բոլոր և պայծառությունն անլուսապայծառ դեմքի աներևույթ:
IV
Փոթորիկներն այս, այս կրակները և այս սառնաշունչ տեղատարափը, երջանկավետ հայացքներն այս, թևավոր խոսքերը, ամենը, որ կարծես թռչելիս լիներ նիզակի հանգույն՝ արգելքների միջով, սլանալով դեպի նպատակակետը գերլուսապայծառ ու բարձրագույն,
գուցե եղեգնաշեն մի խրճիթ էր դա՝ այժմ խորտակված, կրակի ճարակ դարձած, մսխված, մոխրաթավալ, որոնց վրա ընչազուրկը մեջքն իր կշփի և իր գլուխը զորաբանակների արշավանքից հետո…
Լոկ անգիտությունն է հավերժ:
Ո՛չ մահը,
ո՛չ ծիծաղը:
Լույսի տատամսումը
մեր վրանների ներքո սնուցանում է սերը:
Ստնտուն
մոտենում է արևելքից. արշալույսին մի մարդ էլ ճամփա ընկավ:
V
Բայց եթե նա, ում մասին խոսում եմ ես խոսքերով այս թեթևաքաշ, լիներ իսկապես պատուհանների ետևում, արդյո՞ք սառնությունն այս գրոհող ամպրոպ կդառնար՝ հովտի գլխին պայթած:
Ո՛չ, քանզի դա պատկեր է դեռևս անվնասաբեր, բայց եթե մահն իրոք այնտեղ էր, ինչպես որ լինելու է օրերից մի օր, որտե՞ղ են լինելու պատկերները, նրբանուրբ մտքերը, հավատը՝ ի պահ տրված կյանքի երկարատև ընթացքին:
Ահա՛ ես տեսնում եմ լույսի արտասորումը համակ ձայնի դողէրոցքի մեջ, ուժի խորասուզումը ջղային գրգիռներում մարմնի տագնապահար, և հանկարծահաս փառքը լայնարձակ՝ նեղմիտ գանգին ի շնորհ:
Ի՞նչ ճիգ ու ջանք, ի՞նչ երկրպագություն և ինչպիսի՞ պայքար կմղեր նրան դեպի հարձակումն այս ներքևից ծնված.
Ինչպիսի՞ հայացք կայծակնացայտ՝ վազանցիկ ի դուրս, ինչպիսի՞ հոգի նրբաթեթև, ասենք, կանէանար հանգչող աչքի առաջ, եթե ուղեկիցները բոլոր հեռանային, եթե շերտն ամպափոշու կլաներ մեզ:
VI
Այնտեղ, ուր մարմինն այս բարետես սուզվում է հողի մեջ
անծանոթ, կռիվ տալով կաշեգոտու կամ սիրատոչոր մահվան հետ մերկանդամ, ես կնկարեի լոկ մի ծառ՝
իր սաղարթների մեջ
ոսկեհուռ խշշոցը անցողիկ լույսի պարփակած…
Ոչ ոք չի կարող զատել կրակն ու մոխիրը, ծիծաղն ու փոշին, ոչ ոք չէր ճանաչի գեղեցկությունն իր խռխռացող անկողնուց զատ, խաղաղությունը թագավորում է լոկ ոսկրակույտի ու քարերի վրա,
ընչազուրկը, ինչ էլ անի, արանքում է միշտ երկու փոթորիկների:
VII
Նշենու ծառը ձմռանը. ո՞վ է ասում, որ ծառն այս շուտով կհագնի լույսերը խավարամած կամ ծաղիկներ կհագնի օրվա մեջ վերստին:
Այսպես մարդն է սնուցվում հողից աճյունափոշու:
Թարգմանությունը ֆրանսերենից՝ Աշոտ Ալեքսանյանի
