Արձակագիր ՎԱՐՈՒԺԱՆ ԱՅՎԱԶՅԱՆԻ և բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր ԳՐԻԳՈՐ ՀԱԿՈԲՅԱՆԻ երկխոսությունը լույս է տեսել «Գարուն» ամսագրում, 1998 թվականին: 20 տարի է անցել, բայց այդ երկու շատ տաղանդավոր մարդկանց հարցադրումներն ու գնահատականները շարունակում են մնալ արդիական:
Վ. Ա. – Գրողն ու գրականությունը միշտ էլ կանգնած են մի ժամանակի առաջ, որը, պատկերավոր ասած, նման է ճաքճքող սառույցներով գետի. նրա դղիրդն ու ավերը, նրա թաքուն գարունն ու վսեմ ծփանքը գրողը տեսնում է, իմ կարծիքով, միանգամից: Պատասխանատվության ու վտանգի, կյանքի ու ապրելու խինդը նաև իրենով է խանդաղատանք դառնալու: Այսինքն՝ նա իր իրականությունն ու արժեքները չի կարող «չմատնել» ուրիշներին (անշուշտ, նախ իրեն, որովհետև, ինչպես ծաղիկ կամ քամի, ինքը հենց այդ է), և անողոքաբար «մատնում» է: Նրա համար երբեք «խաղաղ» ժամանակ չկա: Ուրեմն այսօր ևս «պատերազմական» ժամանակ է, այնինչ կարծվում է, թե գրականությունը մեռնում է, թե մասնավորապես հայ գրողը ոչ միայն նշանակալից ասելիք չունի, այլև նրա ասելիքը հենց հայ ընթերցողին էլ պետք չէ: Մյուս կողմից՝ հասարակության սոցիալական վիճակը ևս այնպիսին չէ, որպեսզի կարողանա գիրք գնել, իսկ պետությունը, անպայման համեմատած նախկինի հետ, առայժմ ոչինչ չի անում գոնե իր վերաբերմունքով իսկ գիրքը հենց պետական արժեք թվացնելու, և այսպիսով, ստեղծվել է մի փակուղի, որտեղից թվում է, գրականություն չի բխելու: Առերևույթ այդպես է (հասկանալի է՝ իրական գրական դաշտի մասին կխոսենք), ինչը կարծես թե նույնիսկ բավարարում է՝ նկատի առնելով կյանքի ու արժեքների բավական կտրուկ փոփոխությունը: Ժողովրդական ու «պարապ վախտի խաղալիք» ընկալված ընթացիկ գրականությունն առայժմ փորձում է ելքը կամ իր իրական դեմքը կարելվույն չափ որոնել թե՛ հայրենի-ազգային, թե՛ դրսի, մասնավորապես արևմտյան խառն արժեքներում (չնայած դեռ հարց է՝ արդյոք ժամանակավրեպ չէ՞ ազգային մշակույթով սահմանափակվելը): Միաժամանակ դժվար է ասել, թե այսօր ստեղծվող գործերից որն է գրականություն, որն է քիչ թե շատ ընթերցվում և ինչու, քանի որ թեմատիկ ու պատմական կամ ժամանակակից բաժանմամբ կաղապարված ընթերցողի միտքը ևս չի կարող ընտրել: Այնպես է ստացվում, որ իրական որոնման ելածները, ակամա գերին մնալով հիշյալ վիճակի, նախ փորձելու են իրենց մեջ կամ սոսկ իրենց համար վերարժեքավորել հավերժական մի պատասխան, որը պահանջում են ի՞նչ է գրականությունը, ո՞ւմ համար է ստեղծվում այն և նման հարցերը (պատասխան, որը կարող է և իրավունք ունի առայժմ նունիսկ անհասկանալի թվալու): Այսինքն՝ առերևույթ կա վերարժեքավորման կարիք, թեև առայժմ բուն գրականության խնդիրը «դրված» է մի քանի լռակյաց «ավելորդների» վրա, որոնք կարծես բացակա են հասարակության վերափոխման բուռն գործընթացից: Այնինչ նրանց խնդիրը «ոգու սովը» կանխելն է, և իրական պարտվողը ոչ թե նրանք կլինեն, այլ մի ողջ ժողովուրդ: Եթե դեռևս 1914 թ. Տերյանի հայ գրականության գալիք օրվա մասին դասախոսություն էր կարդում 200 «կարիքավորների», ապա թեկուզ և այս օրինակով չի կարելի ասել, թե այսօր ժողովուրդը մահամերձի վիճակում է, և գրականությունը նրան չի հուզում: Ուրեմն կա ավելի լուրջ պատճառ:
Կարո՞ղ ենք կամ ուզո՞ւմ ենք տեսնել, ուրեմն համարձակվելու ենք:
Այսպես թե այնպես կրկին վերարժեքավորման ընդհանրական ու անորոշ խնդիրն է հայացքներս մշուշում. նույնիսկ դեռ չենք հարցրել՝ ինչի՞ և ինչպիսի՞ վերարժեքավորում: Վերարժեքավորումը առայժմ ու սովորաբար նոր գործն է, իսկ հասարակության առումով՝ առավել առողջ մտածելակերպը: Գրականության դեպքում դեռևս շփոթված ենք. քանի որ եթե Տերյանի լսարանի անմիջապես թիկունքում գրականության դասական չափանիշներն էին, ապա մեր հնարավոր լսարանի թիկունքում հենց գրականության այդ չափանիշների խեղաթյուրումն է՝ նվազ բացառությամբ: Այսինքն՝ ստիպված ենք «սկսել» հենց Տերյանից ու Չարենցի՞ց, թե՞ պիտի «ընդհանրապես լավ գրենք», որը, ըստ էության ու կոպիտ ասած, ոչ մենք գիտենք, թե ինչ է, ոչ էլ մեզ հետ մենակ մնացած ընթերցողը: Հայտնի է, որ այսպիսի խոսակցություններում որպես ելք կամ ազդակ առաջարկվում-հիմնավորվում է արևմտյան այս կամ այն նշանավոր հեղինակի փորձը (որն ավելի շատ ճնշում է հեղինակությամբ, քան արժեքի մեր գիտակցմամբ). այսինքն՝ հետևողություն: Դա, իհարկե, ելքի պատրանք է, բայց նույնիսկ որպես այդպիսին էլ ոչ գերադասելի, քանի որ բացառելու է ինքնօրինակ միակի ու իրոք արժեքավորի՝ մեզ տրված հնարավորությունը: Չես ժխտի, որ գրականագիտություն-գրադատությունը գրականության առերևույթ-ընթացիկ մտածողություն է, և այս վիճակը նույնքանով էլ նրա արարք-պատասխանատվությունն է… Կարծում եմ՝ այս վիճակում ցուցանելի են նախ՝ գրաքննադատության ու տեսության անտարբերությունը, պարզունակ ինքնաբավությունը, որը, խոստովանենք, առայժմ չի համարձակվում անգամ տգետ գիրը թեկուզ «չհաջողված» որակել:
Գր. Հ. – Ստեղծանումի արդիականությունն ընդհանրապես և՛ գրականության, և՛ գրականության ընթերցումի (վերլուծության, մեկնության, պատմության թանձրացականացման) հիմնային հատկականությունն է, արարողաէութենությունը, և գրողի ու գրականության ժամանակակից լինելու, գրող-գրականություն-ժամանակ հարաբերակցության երևութականությունը բնագրային ու գրադատական պարագրկումներում հանգերգ էր և է Անտիկ շրջանից մինչև այսօր ու վաղը: Նշածդ «խաղաղ» ժամանակի չգոյությունը ստեղծաբանության տիրույթներում գրականության համապատկերում ունի «արտաժամանակայնության» կամ վեր ժամանակայնության դերակատարություն ու մասնահատկություն՝ գրականության, ստեղծագործության բնույթային և կազմաբանական կենսոլորտի անխտիր բոլոր էատարրերի ընդգրկումով: Միմիայն այս պարագային է ընդառաջվում ստեղծանումի արդիականությունը՝ ժամանակակցությունը, կամ ժամանակակից լինելու նորմատիվ ու զառածված ըմբռնումը (մեթոդաբանությունը եթե կուզես): Հոմերոսի Ոդիսևսից մինչև Ջոյսի Ոդիսևս: Մեր գրականության պարագրկումներում, նկատի ունեմ նոր գրականության ժամանակաշրջանը՝ վայրիվերումներով, որևիցե շերտի, արտահայտության սաստկացմամբ այնուհանդերձ, թեև գերագույն պրկվածությամբ, լարումով, ստեղծանումի արդիակերպությունն ապահովեց 20-րդ դարի առաջին երեսնամյակի երևութականությունը, երբ պատմաքաղաքական, հոգևոր-մշակութաբանական ժամանակն ունեցավ վերժամանակային կերպ, արձանագրածդ ասելիքը, ինչը, կարծում եմ, դուրս է չառկայություն կոչվածից ընդհանրապես, գտավ, ստացավ, ունեցավ իրականության, կյանքի, վերստեղծումի իր կերպը, երբ թվում էր, թե գեղարվեստական բնագիրը, լեզուն, պոետիկան, հղացքը, ժանրը գերհագեցել էին, «ծերացել», գրականությունը «վախճանվում» էր: Այսօր, երբ իր տարողությամբ զուգահեռելի ժամանակ է, «հայ կյանքի ոսկյա երազը» հանդիպադրվել է պարապության, ինչն արդիակերտումի տարողականության պատնեշն է, և խոսքիդ կենտրոնները հենց այս պարապության դրսևորում-մասնավորումներն են:
Պարապության տիրույթներում կրավորական-պարագայական չէ՞ գրականության տրոհությունը հանրահաճո-ժամանցայինի, ածանցյալի ու բուն գրականության, դժվարանում եմ միանշանակ հաստատել կամ ժխտել, որովհետև ժամանակակից գրականության ծայրագնա փեղկումը մի կողմից ցուցանում է ստեղծաբանական արարք՝ անկախ ծավալընդգրկումից, մյուս կողմից՝ մեր գոյութենության ու ապագոյութենության օրվա բառով, որ եզրի տարողություն է ձեռք բերում, «ռաբիսապաճուճումը» մշակութաբանական տարածքում առկայել է միմյանց անհամատեղելի, ոչնչացնող իրողությունների միացման քրեստոմատիկ անեկդոտային-պաթոլոգիկ վիճակ: Այս խորքին ընթերցման, կոմունիկատիվ դաշտի թեմատիկ-հղացքային, ձևաբանական-պոետիկական կաղապարներն անխուսափելիորեն պիտի սնվեն ու ուռճանան, քանի որ «գրական ժողովուրդ» առասպելն ունեցել և ունենալու է իր սպասավորներին, որոնք անընդհատ բավարարելու են այդպիսի գրականության անսպառ պահանջմունքները: «Ո՞ւմ համար է ստեղծվում գրականությունը» հարցումիդ պատասխանը «ժողովրդական», «զանգվածային» հորջորջումների բաղհյուսմամբ, կարծում եմ՝ այսպիսին է: Ի դեպ, խոսքիդ մեջ հին, բարի ժամանակների, տվյալ դեպքում անբացատրելի նոստալգիա տեսա, եթե նկատի ունես հազարավոր օրինակ տպաքանակով լույս տեսնող գրականության հանգամանքը, ապա այն ինձ երբեք չի ուրախացրել, չի եղել գրականության ստեղծանումի համարժեք, ոչ էլ գրական մթնոլորտի կենսունակության վկայություն:
Վերադառնամ: Հնարավոր չէ անընդհատ Թումանյան, Տերյան, Չարենց, Մեծարենց, Վարուժան, Թեքեյան ունենալ, որ համաժողովրդական լինեն, այս «համաժողովրդական» արտահայտությունն էլ վերապահությամբ եմ կիրարկում, որովհետև Տերյանը, Չարենցը արևելահայերի համար համազգային են, արևմտահայերի համար՝ ոչ, նույնը Վարուժանի, Թեքեյանի պարագային հակառակ դիրքով: Խոսքս առկախում եմ, որովհետև կանխախոհս խնդրական իրողություն է, կարող է շատ ծավալվել:
«Ո՞ւմ համար է ստեղծվում գրականությունը» պատասխանների բույլում ներբերվում է նաև հետևյալը՝ գրականությունն այնուհանդերձ ստեղծվում է իր համար, արվեստի բրտացման համար: Սերվանտեսի «Դոն Քիշոտի», Ռաբլեի «Գարգանտյուայի», Հեսսեի, Պրուստի, Օշականի վեպերի, Բոդլերի, Էլիոթի, Էզրա Փաունդի, Սարաֆյանի բանաստեղծությունների համար գրականության ճանաչողական, դիդակտիկ, կատարսիսային թե միմեսիսային դերակատարությո՞ւնն էր կարևոր ընդհանրապես, դրանց ամբողջությո՞ւնը կամ ինչ-որ հարադրությո՞ւն: Անկախ ամեն ինչից գրականությունը, այսօրինակ գրականությունը ստեղծվում է իր, արվեստի բրտացման համար՝ արդիակերտվում ու արդիակերպվում վերժամանակայնությամբ: (Չշփոթել հավերժի և նման հասկացությունների հետ): Հենց սա ընթացային-բնույթային հիմերով չեմ տեսնում այսօրվա գրականության մեջ, այսպես է դիմառնում պարապությունը:
Հիշում ես Տերյանի «Հայ գրականության գալիք օրը»: Միջանկյալ նշագրեմ՝ 200 հոգիանոց դահլիճի առկայությունը քանակության համանունությամբ ոչ մի նշանակություն չունի, այդ երկու հարյուրից 10-20-ին էր ուղղված Տերյանի խոսքը, այդ տասը-քսանի համար էր, նույնն էլ, վստահ եմ, այսօր է լինելու, իսկ «թամաշաներ» սարքելու կարողություն, գոհություն Աստծո, ունենք, դիտումնավոր «շոու» չեմ ասում, այդ մակարդակին դեռ չենք հասել: Հեռու չգնամ՝ հիշիր օրվա ինքնակոչ գրական խորոզների կարողականությունը դահլիճ ապահովելու, կեղծ, գրականության հետ միայն մելանելու արարքով կապվածներին տարփողելիս:
1914-ը Տերյանի գրությունից բացի, արի չմոռանանք, որ Վարուժանի, Օշականի, Կոստան Զարյանի, Գեղամ Բարսեղյանի, Ահարոնի «Մեհյանի» տարին էր, «Վաղվան գրականության» բյուրեղացման լրումը, Եղիշե Չարենցի «Երեք երգ…»-ով նախասեմը: Եվ տե՛ս, այս անբավելի գրական-մշակութային կենսոլորտում, թիկունքի եղած գրականությունը նկատի ունենանք, առարկայականորեն գրականության նորոգության խնդիր էր դրվում: Այսօր, ստեղծաբանական քելքի, ուղղորդվածության, ընթացականության հարցի առաջադրումը հիմնային է: Ալյուզիայի գայթակղությունս պիտի փարատեմ՝ գրություն է պետք «ի խույզ կորուսյալ չափանիշի»: Կարո՞ղ ես բացատրել՝ հիշատակածդ Տերյանն ու Չարենցը իմ ժամանակակիցն են, իսկ օրվա գրական դեմքերի ջախջախիչ մեծամասնությունը «բրածոներ» հազվագյուտ Տերյանի բանախոսության մեջ հիշատակված Շահազիզի, Պատկանյանի, Ծատուրյանի համանունությամբ: Պարապության դրսևորումը, արտահայտությունն է սա: Անշուշտ, առիթ կունենամ ասվածը մանրամասնելու, ավելի առարկայացնելու նաև, պարզապես առայժմ հպանցիկ նշեմ, որ գրադատության-քննադատության չարաճճիությունն է «տգետ գիրը չհաջողված որակելը», իսկ պարզունակ ինքնաբավությունն ընդգրկունության մեծ շառավիղ ունի: Վերջիվերջո, «ընդհանրապես լավ գրելու» տարտղնումը բումերանգվում է: Իսկ ե՞րբ է մեզանում վերլուծական միտքը, քննադատությունը գրականությունից առաջ եղել (զանցառիր Հակոբ Օշականին, Նիկոլ Աղբալյանին և որոշ զարտուղությունները):
Վ. Ա. – Ահա. անմիջապես առաջ ես քաշում մշակութաբանական ուղղորդիչ ու մշտատև արժեքների կարիքը. իրականում դրանք չափանիշներն են, և փորձենք գոնե մի քանիսի շուրջ համաձայնել: Նախ՝ ժամանակ և ժամանակակցություն, այնուհետև՝ վերժամանակայնություն կամ անդրժամանակայնություն: Որքան էլ գեղարվեստական ժամանակի ըմբռնումը լինի անհատական, այնուամենայնիվ, այն օբյեկտիվորեն կա, և անգամ Չարենցի «ժամանակիդ շունչը դարձիր» պատգամը մնում է սոսկ Չարենցի ընկալում-ըմբռնումը, այլ հարց է, որ առայժմ դրանից դիպուկ բնորոշում չենք գտել, և Չարենցի խոսքը մնում է օբյեկտիվ-ուղենշային (հնարավոր է՝ այսօր արդեն չբավարարող, չնայած թվում է, թե որևէ էական առարկություն դժվար է անել): Կարծում եմ՝ կընդունես, որ ժամանակը գրականության մեջ գիտակցության տարածք է՝ առավելապես բազմոլորտ ժամանակների համաժամանակություն, քան հերթականություն ու հաջորդայնություն: Եթե գիտակցության ու խոսքի ընթացքը սկսվել է միաժամանակությունից, միագիծ հաջորդայնությունից, և շատ դասական գործեր գրվել են ժամանակի այդ ըմբռնմամբ ու իրացմամբ, ապա դա բնավ չի նշանակում, որ այսօրվա գրականության դեպքում ևս պետք է կիրառել գեղարվեստական ժամանակի նման ըմբռնում: Այսինքն թե այսօր դա նշանակում է լինել անմիջական իրականության փաստական ժամանակագիրը:
Ակներև է, որ դարիս նշանավոր գործերը հիմնականում հյուսված են ժամանակի գեղաձևման վրա. այն խոսքերը, որտեղ «կռվել-կոփվել» են այդ գործերի «կմախքները», գեղարվեստական ժամանակի բազմաշերտությունն է (հիշենք Ֆոլքներին, Ջոյսին, Պրուստին, Մարկեսին, Բորխեսին, Չարենցին՝ առհասարակ 20-րդ դարի «դիմորոշ» գրողներին), և այս արժեքային հանգամանքը այլևս չի թույլատրում կողմնորոշվել «ժամանակիդ շունչը դարձիր» պատգամով (եթե այն ընդունում ենք որպես գեղագիտական հատկանիշ ու ժամանակակցության անմիջական պահանջ): Որքան անհատական-գրողական, նույքան էլ ընդհանրական է գեղարվեստական ժամանակի նրանց ըմբռնումը. ավելին՝ 20-րդ դարի գրականության ամենագլխավոր հատկանիշն է (գեղարվեստական մյուս միջոցներն այդքան կտրուկ ու որոշիչ զարգացում չեն ունեցել, ունեցածն էլ եղել է այս հատկանիշից կախյալ): Մասնավորապես հայ արձակում ժամանակի բուն գեղաձևումը առայժմ երկակի է պատմական (անցյալ) ժամանակ և անմիջական ժամանակ. եթե որևէ «ճյուղ» էլ զուգադրվում է, ապա դա այնքան անմիջական-պատճառահետևանքային հուշ կամ երազանք է, որ չես կարող ժամանակի առանձին ոլորտ համարել: Քանի որ երիտասարդական գրականության խնդիրներ ենք քննարկում, բերեմ այսօրվա գրողի օրինակ (թերևս ստիպված ենք խոսել հատկապես արձակի մասին, որովհետև պոեզիայում ժամանակն այնքան էլ «նյութականացված» չէ): Դիցուք, Լ. Խեչոյանի «Արշակ արքա, Դրաստամատ ներքինի» վեպը, Գ. Խանջյանի «Խրամատային գրառումներ» և Ռ. Նահապետյանի «Ներեցեք ինձ այդ սխալը» վիպակները, որոնք նրանց ամենավերջին ծավալուն գործերն են: Երեքն էլ փորձում են գրել «ժամանակիդ շունչը դարձիր» սկզբունքով (Խեչոյանի «Արշակ արքա…» գործի պատմավեպ լինելը նրան այս ժամանակից չի հեռացնում): Ինչպե՞ս են նրանք համադրում գեղարվեստական ժամանակը և նրա հարաբերությունները իրական-անմիջական ժամանակի հետ: Կարծում եմ՝ համաձայն ես, որ ժամանակային ըմբռնումն է թելադրում գործի կառուցվածքը, լեզուն, գեղարվեստական միջոցները, ոճական հարստությունը, առհասարակ գործի բավանդակային խորությունը. ինքն ինչպես կմախք թվարկածներս նրա վրա հյուսված մարմինն են կազմում: Եթե «…անցել են ազգային գրականության ժամանակները, և այսօր համաշխարհային գրականության ժամանակ է» (Գյոթե), ապա այսպես թե այնպես մեր գործերը գոնե փոքր-ինչ առնչվելու են վերևում հիշածս գրողների ավանդներին: Այնինչ որպես օրինակ նշածս երեք գործերի գեղարվեստական ժամանակընկալումը ծայրահեղորեն պարզունակ-անմիջական է (ինչը, ի դեպ, բոլորովին էլ թելադրված չէ ասելիքի կամ գեղարվեստական ինչ-ինչ կարևոր խնդիրների հատկականությունից): Անշուշտ, առանձնանում է Խեչոյանի վեպի պարուրաձև կառույցը, որը ժամանակի նաև բավական խրախուսելի գեղաձևում է, սակայն պատճառահետևանքային անմիջական հաջորդայնությունը կամ պատմության կաշկանդումը գործը պահում է առավել գետնամած, քան ենթադրվելիք թռիչքի մեջ: Հեղինակային հուշումները, թե կերպարը մանկությունից այս հիշելով, պատանեկությունից՝ այն, և դա տեղավորելով որոշակի մի հոգեվիճակում՝ ցույց տալ ժամանակի բազմաշերտության պատրանք, անշուշտ չեն բնորոշում Գ. Խանջյանի և Ռ. Նահապետյանի կարողությունները, սակայն ժամանակի՝ կինոժապավենի սկզբունքով գեղաձևումը նրանց թույլ չի տալիս հասնել առավել իրական ու ենթադրելի խորությունների, չնայած երբեմն հանդիպող պատկերային-հոգեբանական հաջողված պահերին: (Փորձում եմ ոչ թե այս գործերի գեղարվեստական որակը քննել, այլ հիմնավորել, թե որքանով է իրականում գործի որակը կախված ժամանակի գեղագիտական ըմբռնումից): Մյուս կողմից՝ այս գործերը բոլորովին դիտարկելի չեն քո նշած վերժամանակայինի չափանիշներով (եթե ժամանակի գեղաձևումը չկա որևէ գործում, մենք սովոր ենք հենց այդ բացակայությունը համարել վերժամանակայնության նշան): Եթե պոեզիայում միանգամայն տրամաբանական է Ավարայրն ու, ասենք, մետրոյի կառուցումը ժամանակային մեկ կետում տեսնելը, այդպիսով ինչ-որ կերպ լուծելով վերժամանակայնության խնդիրը, ապա արձակն անպայման որոշ օրենքներ ունի: Միամիտ հայացքով անգամ դժվար է կյանքը տեսնել կինոժապավենային հերթագայությամբ. բարդագույն մեքենաների ու մտածողության այս դարում, իսկ մեր դեպքում՝ հեղափոխական-անցումային այս շրջանում, մնամ պարզունակությունը զարմանալի է ու խաբուսիկ: Չի բացառվում, որ կարող է խաբել իրականության ինքնին լեցունությունն ու հատկանշականությունը,- այսինքն՝ գրողի նկարագրածն ինքնին ու որպես իրականություն է տպավորիչ,- սակայն այս դեպքում ո՞րն է նրա անելիքը…
Անմիջապես առաջանում է մյուս գլխավոր հարցը. արդյոք միայն առկա ժամանակը պատկերե՞լն է գրականության խնդիրը: Անշուշտ՝ ոչ: Որքանո՞վ են ուրեմն ժամանակակից (ենթադրելի է՝ նաև կենդանի, չնայած սա այլ չափում է) այդ գործերը, որոնք, փաստորեն, գրականության գլխավոր խնդրին չեն համապատասխանում այն պատճառով, որ իրականում ժամանակակից չեն: Բայց որոշակի մի շերտ այդ գործերը կարդում է, իսկ Տերյանին ու Չարենցին՝ ոչ. ուրեմն նաև որքանո՞վ ժամանակակից չեն Տերյանն ու Չարենցը: Կարծում եմ՝ այս հարցերը միագիծ պատասխան չեն ունենալու, և իմ այս համադրումն ինքը թերևս շատ է առտնին կապված մեր այս արժեքազուրկ իրականության հետ, բայց և այնպես սրանց պատասխանների մեր չունենալն է քո ասած պարապությունը, և պատասխանելու ենք հենց սերնդով: Գրո՛վ: Այստեղ է, որ խիստ կարևորվում է գրականագիտության-գրադատության խնդիրը, թեկուզև վրիպելով՝ նա պիտի ձևավորի մեր գործերով առկա պատասխանը, այլ ոչ թե վերապատմելով, ասենք, Ռ. Նահապետյանի սյուժեն, խանդավառվի, թե ահա գրողը պատմում է բաներ, որոնք մեր կյանքն են՝ տողատակում թաքցրած համաշխարհային նշանակության գաղափարներ: Տերյանն ու Չարենցը չեն պատմում այդպիսի բաներ, նրանց գործերում այդպիսի բաները ծառայում են մի որոշակի պատմական պահի վրա իրենց ասելիքը խարսխելու կամ այդպիսի բաներով մարմնավորելու գործին. դրա համար էլ նրանց գործերը պատմությունը լքում, թռիչքի ոլորտում են բաբախում:
Դեմ չեմ, որ այս ամենն է ենթադրելու գրականության հավանական «սպառողին»՝ ընթերցողին, այսինքն՝ թե ո՞ւմ համար է ստեղծվում գրականությունը: Կարծում եմ՝ համաձայն ես, որ անմիջապես այսօրվա գյուղացին (դիտմամբ եմ գյուղացուն նշում՝ որպես առավել պահպանողականի) բոլորովին էլ Հրանտ Մաթևոսյանի գյուղացու պես չի մտածում, չնայած կենցաղի համարյա թե նույնությանը: Այսօրվա գյուղացին այլ է. ամենաքիչը՝ իր ունեցածով անպաշտպան է դիմացը մերկացած կյանքի դեմ,- կյանքն ու նա փոխադարձորեն օրենքներ են թելադրում իրար (չնայած դրանք հաճախ խիստ են արտասահմանյան), և նույնիսկ հողի դեպքում էլ փոխադարձորեն ստիպում վերստին ճանաչել միմյանց.- դեռ չեմ ասում չինովնիզմի նոր տեսակը: Ահա և նրա պաշտպանությունը հենց ի՛ր մշակույթն է լինելու: Ուրեմն նաև նոր բարոյականություն և բնականաբար՝ նոր մտածողություն, անշուշտ ոչ խիստ կտրուկ կամ հեղաշրջիչ (որովհետև անցյալի մշակույթը չի թողնում «լքել» իրեն, քանի դեռ կարողանում է կյանքում մարդ պահպանել,- նա, ուրեմն, վերակազմակերպվում է): Նորից կրկնեմ Սևակի խոսքը՝ այո, այսօրվա գրողը պարտավոր է իմանալ ավելին, քան գիտի Հրանտ Մաթևոսյանը, և դեռ մի բան էլ առավել շատ՝ այն, ինչ չգիտեն Հրանտ Մաթևոսյան ու Աղասի Այվազյանը: Այնինչ մի՞թե նրանց երկուսի վաստակն այնքան է մեկնաբանված, դարձված գրական դաշտի տարածք ու արժեք, որպեսզի այդ «ֆոնը» թերևս ուղղորդի ընթերցողին և գրողին էլ ցուցանի ի՛ր համար բացված նոր խավարը: Ինչքանո՞վ են արժեք մեզ ամենամոտիկ այս գրողների գործերը, ինչը կամա թե ակամա շարունակելու հավակնությունն ունենք: Աղասի Այվազյանի գրականության հղացքը նույնիսկ չի էլ լրջացվել, այնինչ, օրինակ, կյանքն այսօր առավելապես նրա գրականության տեսակն է առաջադրում: Մյուս կողմից, ինչպես որ ահա պետություն կառուցելու գործում ենք արևմտյան մշակույթներից փրցնում ինչ-ինչ բեկորներ և փորձում դրանցով կազմակերպել մեր կյանքը (որոնք առայժմ բոլորովին էլ չեն «կպչում» մեր իրականությանը), նույն ձևով էլ հատկապես գրականության մեջ ենք գործում. ասես հայելի գրականությունն ու խորհրդարանը փոխադարձորեն ցուցանում են միմյանց,- և բոլորովին էլ պատահական չէ արձակում իշխող անդեմ միօրինակությունը: Սակայն մեր կյանքի ու գրականության ճշմարտությունը մեր մեջ չենք որոնում: Դրսում որոնելին միջոցներն ու մեթոդներն են լինելու, ոչ թե ճշմարտությունը: Չեմ ասում, թե հեծանիվը նորից հորինենք կամ էլ հեռու մնանք արևմտյան կամ եվրոպական մշակույթից, ոչ, այլ նրանից այն վերցնենք, ինչը մեզ թույլ չի տա, ասենք, գրական գործի արժեքը խաբկանքով չափել կամ սնապարծության մատով հանճարներ ցուցանել («Այսօր հրապարակի վրա է հայկական գոյապաշտությունը: Մենք պիտի պարզենք՝ գոյությունն ի՞նչ է: Մարդու և Աստծո հարաբերությունն ի՞նչ է», մանավանդ որ «…Կյանքը ճանաչելու միակ միջոցը երևակայությունն է», «Նոր դար», թիվ 2, 98): Սա պատահականություն չէ, այլ օրինաչափություն: Այսօրվա գրականության ու հենց ընթերցողի ամենավտանգավոր թշնամին ոչ թե երկրի ծանր վիճակն է, այլ արժեքների վերագտնումի ու մտածողության որոնումի այս՝ թերևս լաբիրինթոսում լրջորեն գրականություն խաղացողը:
Քաղաքական իշխանատենչ խաղերի այս երկրում միշտ չէ, որ ճշմարտությունն օգտակար է, ընդհակառակը, առավելապես վնասակար է, իսկ օգտակարը փաստն է, որը միշտ էլ շփոթվում է ճշմարտության հետ ու նրա տեղը բռնում: Սակայն այսօր ճշմարտությունն անպայման օգտակար է, ինչպես ասում են՝ օրվա հրամայականը՝ ինքնախաբեության ժամանակ չի թողել: Գրականությունը, անշուշտ, «ստեղծվում է իր համար» (կավելացնեմ՝ ինչպես բնության որևէ ծնունդ. եթե աշխարհում ծաղիկ չլիներ, մենք այն երազել չէինք կարողանա,- ահա նա որքանո՞վ է իր համար և որքանո՞վ է մեզ համար): Այս դեպքում վերլուծական միտքը, գրադատությունը մնալու են գրականության թիկունքո՞ւմ, թե՞ կարող են լինել, չասեմ, պատմական, գոնե ճակատագրական պահեր, երբ գրականությանը զուգընթաց՝ նրանք ևս պիտի մասնակցեն գրականության կայացմանը, այսօր թեկուզ փոքրիշատե կայունություն ապահովելով արժեքների վերարժեքավորման-վերագտնումի ու առկա գրական ընթացի միջև, և կամ հաստատելով, որ նախ՝ իրենք գրականությունից դուրս չեն, ու այդ արժանապատվությամբ համարձակվեն ասելու, թե ինչու չպիտի լինի այս գործը և կամ ինչու պիտի լինի այս գործը…
Գր. Հ. – Ժամանակակցություն-վերժամանակայնություն փոխներթափանցումը, պայմանական փոխպայմանավորվածությունը, որ նկատել ու զարգացնում ես, երկրորդեմ՝ այդուհանդերձ «խաղաղ ժամանակի» չգոյությունը դիմորոշում, թանձրացականացնում է, նյութականանում-շոշափելիանում է վերժամանակայնության դերակատարությամբ, որտեղ արժեքաբանությունը կրավորական է այնքանով, որ քանի որ գրականության, ստեղծումի արժեքայնության գործառնությունը պատմական խորքում ունի շարժուն փոփոխական հարացույցի կերպ: Միանշանակ բաղհյուսում ես ժամանակակցությունն ու վերժամանակայնությունը, և «ժամանակիդ շունչը դարձիր» առաջադրության շրջառելն այն միասնականացնում է. փորձեմ զուտ մեկնաբանական խնդրականությամբ կրկին անջրպետել, տրոհել ժամանակակցությունն ու վերժամանակայնությունը, որպեսզի ցուցանեմ, որ զուգաբանության մեջ պատճառահետևանքային հետևումը արձանագրածս երևույթի բացարձակ տիրույթներում հաճախ գործում է հակադարձ կապի ուղղորդվածությամբ, երբեմն «չենթարկվելով» որևէ կապի սանձումի «դեարխիտեկտոնիկ» վիճակով, հաճախ պատճառահետևանքային իմպերատիվի պարագրկումներում: Ասել է թե՝ ստեղծանումի, գրականության իր ներփակ գոյութենության «անաղարտությունը», կամ իր համար գրականությունն է լցնում պարապությունը, և այս խորքին չարենցյան ելակետումը աներևակայելի դարձդարձումներ կարող է ունենալ և ունենում է, թեև անմիջապես նկատեմ, որ «ժամանակիդ շունչը դարձիր»-ը հանգուցել ես գրականության, գեղարվեստական ժամանակի խնդրին, ինչը վերապահելի մոտեցում է, սակայն, ինչո՞ւ չէ, կարելի է՝ անկախ այն հանգամանքից, որ գրադատության մեկնակետը պարփակվել է իրականության, կյանքի վերստեղծումի բավիղներում՝ հաճախ խստագույնս պարզունակացված:
Նշածս աներևակայելի դարձդարձումների մասին: Էմիլի Բրոնտեի «Մոլեգին հողմերի դարավանդը», Մարկիզ դը Սադի «Ժյուլետան» որքանո՞վ և ինչպե՞ս են ընթերցվում իրենց ժամանակին՝ հասարակական-ընկերվարական, հոգեբանական, գեղագիտական, մշակութաբանական առումներով: Հիմնարար, գերծավալուն առարկայական և միջառարկայական ուսումնասիրությունների խնդիր է, բայց Ջ. Ֆաուլզը այս վեպերի վերժամանակայնության դերակատարությունը բրտացրեց՝ ներբերելով քսաներորդ դարի հանգրվանային երկերից «Մոգը», կամ՝ Հենրի Միլլըրը «Սև գարունում» պատում դարձրեց Դեֆոյի «Ռոբինզոնը», Քրիստըֆ Ռանսմայրը Օվիդիոսի «Մետամորֆոզների» մեջ (վստահ եմ, որ կասկած չունես, թե Օվիդիոսը կամ մյուս թվարկածս հեղինակները ստեղծագործելիս, գրելիս հանձնառու չէին իրենց «ժամանակի շունչը դառնալու» ստեղծաբանական մղիչին) շոշափելիացրեց-թանձրացականացրեց վերժամանակայնությունը «Վերջին աշխարհը» ընտիր վեպով: Թվարկածս գործերը, անկախ գրապատմական, մշակութաբանական ժամանակային գործառնություններից, ոչ միայն ընթերցումի տարողության մեջ են թանձրացականացնում երևույթը, այլև ստեղծաբանական արարքներում: Ինչո՞ւ: Այո, ընդունելի է ժամանակի գիտակցական տարածք լինելը գրականության մեջ, բազմոլորտ ժամանակների համաժամանակությանը հավելեմ տարժամանակայնությունը, սակայն հիշատակածդ Ֆոլքների, Ջոյսի, Պրուստի, Մարկեսի, Բորխեսի, Չարենցի, 20-րդ դարի գրականության մյուս հենասյուների պոետիկան, բնագիր կազմակերպող էատարրերը, ստեղծագործության ինքնությունը վերջապես, ըստ իս, առաջնայնացնում, գերադասելի է դարձնում ոչ այնքան խրոնոտոպի բազմազան դրսևորումները, ինչը խոսքիդ կիզակետն է դարձել (ի դեպ, կառաջարկեի գրող գործընկերներիս, որ գոնե ժամանակաձևերի խրոնոտոպի բախտինյան գրությունն ընթերցեն, ով գիտե, գուցե այսօրվա գրականության վիճակն այսքան տխուր չլիներ), այլ դրա դրսևորումների ստեղծաբանական ուղղորդումը վերժամանակայնությունը ապահովագրելիս, ինչը ներբերում է անդրատևողության հանրագումարը. չեմ կիրարկում «հավերժություն», «հավիտենականություն», «մշտնջենավորություն» և նման կարգի հասկացություններ, որոնք իրենց գործառնական դաշտով առթում են գեղագիտական, փիլիսոփայական (լայն առումով) թելադրանքներ: Հատկապես ստեղծագործության անդրատևողության էույթն է ապահովագրում մատնանշածս երևույթը, լցնում պարապությունը: Հիշիր Հ. Օշականի գրական ժառանգությունը, վիպագրությունն ի մասնավորի, Որբունու «Ասֆալտը», Թ. Վուլֆի, Ջոյսի, Կորտասարի, Ադոլֆո Կասարեսի, Հ. Բրոխի, Մուզիլի, Էլիաս Կանետտիի տևողություն թանձրացականացնող ստեղծագործությունները:
Անդրատևողության ընդգրկումներում չարենցյան առաջադրության պիտանիության աստիճանը, դիրքը, տեղը, քննաբանությունը ինձ համար առարկայական է և բրածոյացված չէ միայն այսօրինակ դիտանկյունում:
Միտումնավոր հիշեցի Օշականին, Որբունուն, որովհետև համամիտ չեմ հայ արձակում միայն ժամանակի սխեմատիկ երկակիություն տեսնելու կատեգորիկ կարծիքիդ: Նկարագրածդ կերպով ընթացականություն է ունեցել հսկայական գրականություն Հիսարյան-Աբովյանից մինչև Լևոն Խեչոյան, Վարուժան Այվազյան, բայց դա չի նշանակում, որ, օրինակ, նույն Օշականի «Մնացորդացը», «Հարյուր մեկ տարվանը», Որբունու «Ասֆալտը», «Թեկնածուն», Գրիգոր Պըլտյանի «Սեմերը», «Հարվածը», Լևոն Խեչոյանի «Արշակ արքա, Դրաստամատ ներքինի», Վարուժան Այվազյանի «Ճանճի ամիսը» զուգադրվում են մատնանշածդ ակնբախ «դյուրակար» պատճառահետևանքային կիրարկումով միայն: Այնպես որ, և՛ պատմական պոետիկայի տիրույթներում՝ պատմական ընթացականության մեջ, և՛ քսաներորդ դարի, բնորոշումդ գործածեմ, «դիմորոշ» գրողների խրոնոտոպի տիպն ու որակը մեր գրականությունից անմասն չի եղել, և կարծում եմ՝ հարկ չկա ավելորդ անգամ մերձգրական քաղքենիներին ազդակ տալ «հայ գրականության գավառամտային-բարդույթավորված» կեղծ հանգերգության անվերջանալի կատարումի համար, և սա, այսպես կոչված, «ազգային սնափառության» սինդրոմ չէ. ես չգիտեմ, եթե նույն Օշականն իր վեպերը գրեր ռուսերեն կամ ֆրանսերեն, նույն Սարտրը, որ Ֆոլքների «Շառաչ և Ցասումի» մասին, կամ նույն Պրուստը՝ Բալզակի, Բախտինը՝ Դոստոևսկու մասին գրած մեծարժեք գրությունների համանունությամբ՝ փորձագրությամբ կամ հոդվածաշարով ու գրքով չէի՞ն պեղի Օշականին… Վստահ եմ՝ անպայմանորեն:
Եվ քանի որ հասա խոսքիդ հետ անհամաձայնություններիս՝ Լևոնի վեպի մասին, սկզբունքորեն համամիտ չեմ, որ «Արշակ արքայի» բնագրային գեղարվեստական ժամանակը ծայրահեղորեն «պարզունակ-անմիջական» է, նամանավանդ որտե՞ղ ես տեսնում «պատճառահետևանքային անմիջական հաջորդայնություն», մի բան, որ բնորոշ էր և՛ հրաշալի դասական պատմավիպասանության տիրույթներում, և՛ ինձ համար խոտելի, գրականության պատմության համապատկերում բրածոյացված՝ պատմավեպի «ոչնչացված», «մեռած» ցարդ չավարտվող սերիալում, իսկ ակնարկածդ «թռիչքը» նկատում եմ այս վեպի հարցում թանձրացականացվող մետաբնագրում. դու էլ լավ գիտես, որ մեր պատմավիպասանությունը պատասխանների գրականություն էր:
Ժամանակակցության, ժամանակի, արդիակերտման ընչակցություններում, բնականաբար, լայն առումով ընդելուզվում է լեզվակերտումը, բառի գրականացման, վեպահագեցվածության և հղացքի, բովանդակային պլանի իրողությունները: Լևոնին զուգահեռելով Գուրգեն Խանջյանին, Ռաֆայել Նահապետյանին՝ ինձ ներքաշում ես կոնկրետ խնդրի ընդգրկուն հարթություն. ստիպված եմ ծանուցել, որ վերջին երեք տարվա հայ արձակի (ոչ միայն հայաստանյան՝ ներառած սփյուռքյանը) քննության փորձը, տացե Աստված, 1999-ի փետրվար-մարտին կհրատարակեմ, որտեղ համապատասխան տարածության մեջ մանրամասնելու ու մանրամասնվելու հնարավորություն ու պատեհություն կա, թե չէ, անկեղծ ասած, հոգնել ենք, ես՝ հաստատապես, Գուրգեն Խանջյանի «Հիվանդանոցին» նվիրված գրավոր ու բանավոր ասուլիսներից, զրույցներից, գրախոսություններից, ակնարկներից, 1995-ից այսօր շարունակվող անդրադարձների շարանը ո՛չ Գուրգենին, ո՛չ էլ գեղարվեստական ընթացին ոչինչ չեն տալիս իմ պատկերացմամբ: Հիմա կոնկրետ Ռաֆիկի «Ներեցեք ինձ այդ սխալը» և Գուրգենի «Խրամատային գրառումներ» գործերի մասին: Համամիտ եմ, որ խնդրի առումով այս գործերը համանունվում են քսաներորդ դարի առաջին քառորդի կինոյի տեխնոլոգիային-պոետիկային: Իմ պատկերացում-մտածումներով թե՛ Ռաֆիկի «Ներեցեք ինձ այդ սխալը», թե՛ Գուրգենի «Նամակ ընթացքից» և «Խրամատային գրառումներ» գործերի ստեղծաբանական տեղապտույտը գուժում է գրողական ճգնաժամ, ինչը ոչ միայն ցավալի է, այլև պարզապես չպիտի «արտոնել»՝ նկատի ունենալով նրանց գրողական ներուժը. այստեղ գրաբանական դաշտը պիտի սթափ ու լրջմիտ լինի՝ ծեքծեքուն գովաբանություններից անցնելով, իսկ գրական կյանքի իմ ընկերները չտարվեն էժան տարփողությունների խայծով:
Վերջերս լույս տեսած «Հայ իմաստասիրությունը հոգևոր մշակույթի համակարգում» երրորդ պրակի մեջ զետեղված առ այսօր մեզանում քիչ գտանելի, հրաշալի մտավորական-գիտնական Համլետ Գևորգյանի փոքրիկ, սակայն արժեքավոր ակնարկ-հոդվածը՝ արդի արևմտյան փիլիսոփայության հայ փիլիսոփայության վրա թողնելիք հնարավոր ազդեցությունների մասին, ուր միանգամայն իրավացիորեն ցույց է տալիս Միշել Ֆուկոյի, Կլոդ Լևի-Ստրոսի, Փոլ Ռիկյորի, Ժակ Դերիդայի ուսմունքների, հետազոտությունների գրական իրացումները, գեղարվեստական համարժեքները Հեսսեի, Գոլդինգի, Էկոյի ստեղծագործություններում, հավելիր Կորտասարին, Բորխեսին, Կաստանետային: Սերնդի խնդրադրություն ես վերհանում:–Ջանք չեմ նկատում, չկա ստեղծաբանական-մշակութաբանական մտահոգություն: Համատարած սիրողականության ոստայններում մատների վրա կարող ես հաշվել նրանց, ովքեր երկ են ներբերել կամ ներբերելու են այս պոստինդուստրիալ ժամանակաշրջանի կենսոլորտն ու կշռույթները, ո՞ւմ հոգն է, օրինակ, Վ. Բենիամինի, Ռ. Ռորտիի, Ժիլ Դելյազի գործերը, ինչպե՞ս է շաղկապված արդի ոգեբեր տարածքը մեզ հետ, կապ կա՞ առհասարակ, որո՞նք են արդի քաղաքակրթության մեջ մեր ինքնացվող հիմերն ու արտահայտությունները, ո՞ւր է երկրաշարժից, գոյակերպությունից մինչև պատերազմ, շրջափակում և «էներգետիկ ճգնաժամ» ապրած իրականության վերստեղծումը: Պարույր Սևակի խոսքի հիշատակությունդ աննշան բացառություններով օրվա գրական կյանքին հարիր չէ: Ավելին՝ հետաճ է նկատվում, մշակութականացվածությամբ փորձիր համեմատել այսօրվա գրողին՝ ո՛չ Շահնուր, ո՛չ Սարաֆյան եմ ցանկանում առանձնացնել, այլ Վազգեն Շուշանյանի հետ, հնարավո՞ր է, կարո՞ղ ես: Այնպես որ, որքան էլ մարդիկ ասեն, գրեն՝ այո, այսօր մշակույթի գիտականություն է պահանջվում, գրականությունն ի մասնավորի գիտականանում է, միևնույն է, մեր գրական կյանքում այն իբրև կերպ, բնույթ, խտացում պարապության մեջ է: Այս խորքին, երբ գրականությունն ընդամենը բնազդ է ընկալվում,՝ բացի հումորից, ինչ վերաբերմունք կարող է լինել երևակայության կամ հայկական գոյապաշտության մասին խոսողների հանդեպ: Իմիջիայլոց, կարո՞ղ ես ինձ բացատրել հիշածդ «Նոր դարի» այս տարվա երկու համարներում զետեղված ժամանակակից հեղինակների որ ստեղծագործություններն են նորակերտում գրականությունը: Անձամբ ես, բացառյալ Վիոլետ Գրիգորյանի «Քաղաքի», որևէ նոր բան չեմ նկատել:
«Գարունի» հարցարանը (մասնավորապես մեր զրույցի առումով «Գրողը և ժամանակը» հարցումը) նույնպես այս մտայնության առարկայական վկայությունն է. ցարդ տպագրվածները ցուցանում են գրողի և գրական կյանքի իմացական խեղճությունը: Բարեբախտաբար այստեղ ևս բացառություն կա՝ Հովհաննես Գրիգորյանի պատասխանը, ի դեպ, հարցումի համանունացումը մանկան խաղի կորտասարյան համեմատության հետ նշածս վերժամանակայնության, անդրատևողության մեկնության արտահայտություններից է: Հաանում գրում ես, թե ապրողներս միասին ենք գնում դեպի մահ, ակամա հիշեցի Վահե Օշականի բանաստեղծություններից մեկը, որտեղ երանի է տրվում այն մահվանը, «որ ազգեն անդին, մարդեն անդին, միս մինակը՝ կ՚անհետի» («Մահեր»). երկուսդ էլ տարբեր մեկնակետերից ժամանակակցության հանգույցներում, ժամանակի խնդրին անդրադառնալիս արագ խուժում եք «անդրատենչ խոկումների» տարածք, արդյոք ժամանակակցության իրողությունից խուսափո՞ւմ է դա, անշուշտ՝ ոչ, ըստ իս՝ փորձ է ասածս վերժամանակայնությանը մերձենալու, տևողությունը թանձրացականացնելու: Այնպես որ, «գրականությունը ստեղծվում է ի՛ր համար»-ի արարողականությունը գրողին պարգևած այն հատկականությունն է, ինչը պատեհում է վերժամանակայնությունը:
Գրականության գլխավոր խնդրի հարցն ես առաջադրում և իրավացիորեն, տեղին հիշատակում Հրանտ Մաթևոսյանին, Աղասի Այվազյանին, որոնք իրենց գրականությամբ ներբերել են այդ գլխավոր խնդիր կոչվածի ընդգրկումը, պարագրել ժամանակակցությունը: Ճիշտ է, գրադատությունը, վերլուծական միտքն այս հեղինակների հիմերին չի մոտեցել, ինչպես նաև տակավին չի մոտեցել այնպիսի կարևոր գրողի, ինչպիսին Կարպիս Սուրենյանն է: Պետք է ասեմ, որ հայաստանյան արձակի 1950-1980-ական թվականները պայմանավորող Վիգեն Խեչումյանի, Աբիգ Ավագյանի, Աղասի Այվազյանի, Կարպիս Սուրենյանի, Հրանտ Մաթևոսյանի գրականությունը մնացել է գրաբանության, քննադատության լուսանցքներին: Անմիջապես նկատեմ, որ արդիակերտման խնդրադրության պարագային այս հեղինակների հանգույն գրելը պարապության կարևոր վկայություններից է: Խնդիրը էպիգոնությունը չէ գրապատմական զուգահեռներով, այլ այն, որ, ասենք, մաթևոսյանական բնագրի լավ կամ վատ կրկնաբանությունները գրականությունը չեն հանում տեղապտույտից: Ինչո՞ւ: Որովհետև թե՛ Մաթևոսյանը, թե՛ Այվազյանը, թե՛ Սուրենյանը իրենց գեղարվեստական աշխարհի թիկունքում ունեն անհրաժեշտ, բավարար հոգևոր-մշակութաբանական, իմացական տարողություն, վերջապես՝ հատկական պոետիկա: Այսօր գրել, թեկուզ շատ լավ՝ նրանց պես, հավասարազոր է չգրելու, և եթե քննադատության առաքելությունը, դերակատարությունն առհասարակ ոչ թե «գոյության դատավճիռն» է, այլ մեկնությունը, վերլուծություն-ընթերցումի համարձակությունը, ապա այն պիտի ցուցանի նոր բնագրի կայացման կարելիությունները…
Վ. Ա. – Գրականությունը կարելի է քննել ու դատել, թեկուզ մերժել, գրականությունը կարելի է ընդունել կամ չընդունել, անգամ նույնիսկ որպես ամենազգոն իրականություն ապրել՝ դա նրա ազատությունն է՝ շրջանակված առայժմ կենդանի մեզանով: (Այնինչ դա ամենևին չի նշանակում բավարարվել բացատրելիությամբ, ինչը նաև վտանգավոր է): Սակայն անմիջապես անհրաժեշտ գրականության արժեքը, կարիքը, թերևս առկա իրականությունը համակարգելն է գոնե որոշակի մի էտապի համար, թեկուզ որպեսզի ամեն անգամ ստիպված չլինենք նախ բնորոշել գրականության դերը ու նոր խոսել նրա մասին: Մենք, ահա, ստիպված ենք անգամ տերմինը մեկնել: Հիմա, օրինակ, խոսում ենք մի ոլորտից, որտեղից սովորաբար չեն խոսում՝ գրականության ամենաառտնին հարցերը, որոնք, թվում է, պարզ են ինքնին: Այնինչ դա այդպես չէ, և ես, օրինակ, դիտմամբ սրեցի ժամանակի խնդիրը (քո «հակադիր» մեկնություն-լրացումները, իմ խնդրից վրիպելով, բայց նույն իրականությունն են ներկայացնում): Զարմանալին այն է, որ այսօր գրականության մասին ինչ խոսվում է, խոսվում է արժեքների վերարժեքավորման պահանջներով, և այդ կարիքի իրական պատկերն է ներկայացվում: Որոշակի ու դասական արժեքը թերևս ամենալուրջ բանն է մշակույթում, հարկ է նրան առավել պատասխանատվությամբ վերաբերվել: Օրինակ՝ ժամանակի խնդիրը բոլորովին էլ արժեքների վերարժեքավորում չի ենթադրում, այն զուտ անհատական կամ կրթվածության հարց է, ինքնուրույն ու ներքին վերարժեքավորման, որը տվյալ գրողի մոտեցումն է ցուցանելու: Ինչո՞ւ ենք ամեն մի քիչ թե շատ դժվար պահի անմիջապես առաջ քաշում վերարժեքավորման խնդիրը: Թվում է՝ մենք անշարժ, արժեքներն են մեզ հարմարվելու,- սակայն գրականության արժեքները մեզանով կենդանացնելը չի նշանակելու հարմարեցնել (ի դեպ, նույն կերպ էլ ընթերցողի խնդրին ենք նայում. գործը պետք է անպայման դուր գա մասսայական ընթերցողին, մի տեսակ հարմարվի միայն նրան,- այնինչ եթե նա է իրական չափանիշը, ապա ամենաճիշտը չգրելն է): Այս իրավիճակը չի՞ նշանակում, որ նախ մենք չենք մեր արժեքների տերը նույնիսկ պարզ իմացությամբ, և խնդիրը վերոհիշյալ դրվածքը նաև մեզ համարձակությունից ու գոնե նոր թվացյալ խոսքից ապահովագրելն է: Այնինչ, օրինակ, իրականում «մոռացանք», որ գրողն այլևս հենց իր իսկ մարդկային-անհատական ժամանակին անգամ անմիջականորեն չի կարող նայել. նրա հայացքի ու իրական-առտնին կյանքի միջև կամ մի ոլորտ, որ կոչելի է մշակույթ, այս դեպքում՝ գեղարվեստական ժամանակ, որտեղ նաև իրար են հանդիպում գրողն ու կյանքը: Պարտադիր չէ, որ այսօր գրվի այսօրվա՝ քո ասած «էներգետիկ ճգնաժամի» և այլնի մասին,- այսօրվա մասին անպայման է գրվելու, որովհետև մշակութային ժամանակը պահի՝ վրայով անգամ թռիչք չի անում,- քանի որ անցյալից մեզ ոչ թե ինքնին դեպքերն են ձգում, այլ հոգու պատմությունը, նրա եղելության վստահությունը: (Թերևս տեղին կլինի հիշել Ֆլոբերի երազանքը. ստեղծել մի այնպիսի գործ, որն ինքնին ապրի, առանց խարսխվելու որևէ ժամանակի կամ իրականության,- ինչպես երկիրն է պտտվում տիեզերքում: Ահա. կարո՞ղ ենք գոնե գուշակել, թե որո՞նք են կամ ինչպիսի՞ն կարող են լինել այսպիսի գործ գրելու օրենքներն ու կանոնները, միջոցները,- չնայած, օրինակ, «Ճանճի ամիսը» գրելիս ինձ այդ թերևս ծայրահեղ երազանքն էր հմայում):
Ես փորձեցի ժամանակի գեղաձևման խնդրով գեղարվեստական մտածողության այսօրվա տեսակը կամ կերպը մեկնել. ի՞նչ է ստացվում: Հիմնականում մեր մտածողությունը լինելով պատմական (որը գուցեև առավելություններ ունի)՝ այսօր ամեն մի փոփոխությունից շփոթվում է, հենց փորձում է արժեքները վերարժեքավորելով կայունանալ, սակայն դա էական լուծում չէ (ի դեպ, թող չթվա, թե մեր զրույցը ինչ-ինչ լուծումներ է առաջարկելու. առայժմ խնդիրը տեսնելն է, լուծումները մեր՝ դեռ չգրված թաքուն գործերն են): Դեմ ենք առել կյանքի պատին,- մեզանից ապրել պահանջող պատին,- և պատրանքների կամ պատմա-հայրենասիրական խուտուտիկ մտածողության ցնդելուց թվում է՝ կյանքն է դաժան: Նախ՝ յուրաքանչյուր իրականություն տվյալ մշակույթի «ստեղծագործությունն ու իրական պատկերն է». ինչ էլ խոսենք մեր անցյալի փառքերից՝ այդ ամենով առայժմ ա՛յս իրականությունն ենք ստեղծել: Տրամաբանական է, որ մեր այսօրվա կերպարը լինելու է հենց կյանքի դեմ մերկացող ու կյանքը մերկացնող՝ մտածող մարդը, որը դեռևս չգիտի, թե պատրանքների տակից ինքն ինչպիսին է դուրս գալու. նա առջևում այլևս պատրաստի կաղապարներ չունի, դրանք թիկունքում են՝ արդեն համարյա անհամոզիչ, իսկ թիկունքի կենդանությունը կրկին մենք ենք (առայժմ ու լավագույն դեպքում՝ վերածված ազգային-կուսակցական գաղափարակիրների, առավելապես հակված անհավատության, քան հավատի, և մեր իշխանությունից տենդահար՝ մեզանից վերև չտեսնելով ոչ ոքի): Ահա այս գործընթացն է, որ բացառում է ժամանակի (իմա՝ գրության) միագծություն. այս մոտավոր մարդուն պատկերելիս նույնիսկ նախադասության օղակում ամենաշարժուն «օբյեկտիվը» ժամանակն է դառնում, իրականության բազմոլորտ գեղակերտումը (սա նաև չափանիշ է, բայց ազգայի՞ն, թե՞ «օտար»…): Գրողը թեկուզև ահեղագույն սյուժե պատկերի, միևնույն է, այսօրվա մարդը նրա գործում չի կենդանանա և ոչ էլ ժամանակակից կերևա, չնայած իրական կյանքում իրոք կան այդ ահեղագույն դեպքերը: Այսինքն թե՝ այլևս գրականություն չէ ինքնին նյութը՝ դեպքը, սյուժեն, պատմությունը,- ինչը միշտ շփոթվել է գրականության հետ:
Ասածդ «նոր բնագրի կայացման կարելիությունները» նոր մտածողության մեջ են նախ երևալու, այդ մտածողությունը որսացող գրականության մեջ, կրկնում եմ՝ ոչ թե այնպիսի դեպքի մատչելի-նենգ նկարագրության, ինչն առաջներում չէր թույլատրվում (սա էլ ազատության նորօրյա չափը…): Իսկ սա դեռևս չի նշանակում արժեքների անպայման ու անառարկելի վերարժեքավորում. իրականում նույնիսկ արժեքները ճանաչելու խոհը չունենք: Մտածողությունը, ըստ էության, նույն իրականության (լուսնի տակ նոր ոչինչ չկա…) մեկնությունն է, և ահա մենք փորձում ենք այդ մեկնության տարրերը գտնել հայ նորագույն կամ երիտասարդական արձակում,- այդ տարրերի քիչ թե շատ հավաքվելուց է բխելու նոր գործը, գիրը, և այս դեպքում՝ հնարավորինս շատ են լինելու «սնուցող» առողջ երակները: Տվյալ դեպքում՝ իսկապես անհրաժեշտ է գրականագիտության գիտականացում, չնայած, թվում է, դու դրան այնքան էլ հակված չես: Կարծում եմ՝ որպեսզի մեր գտնելիք նորը հետաքրքրի, ասենք, նաև օտարին, գրաբանության այդ «աչքն» է ցուցանելու հասարակության ու պետության՝ իր իսկ արժեքներին տեր լինելը, քանի որ մեր առանձին լուրջ արժեքներ ոչ միայն չեն զիջում, այլև երբեմն «անցնում» են շատ «դրսինների». մեր ով լինելն իմանալու կարիքն է մեր գրականությունը հետաքրքիր դարձնելու օտարի աչքին… Եթե, իհարկե, հավատում ենք, որ այս մշակույթը կամավոր ստրկության գնացող երկրի մշակույթ չէ…
Գր. Հ. – Նշածս «դժվար պահի» առաջադրությունն ըմբռնում եմ ստեղծաբանական խոչընդոտի, ստեղծանումի փակուղու տիրույթներում, հետևաբար այն որոշարկելի է իբրև մատնանշված պարապության բացարձակ տիրապետություն, ինչը, վերջիվերջո, գրականությանը խցարգելում և բանտում է: Գրականության պատմության համապատկերում նման իրադրությունները ներբերում էին բնագրային-գրողական արարքների «ջղաձգություն», տագնապ, ահազանգ՝ գրականության մայրամուտի, «մահվան» հաստատումներով ու ազդարարումներով: Այս պարագային վերարժեքավորման խնդիրը, արարքը, ստեղծագործական-տեսական կանգնումն առարկայական փրկօղակ է, պարապությունը ջարդելու, կոտրելու կարողականություն: Այս հանգամանքն առաջնային էր գրական կենսոլորտում իբրև վիճակ և գոյություն, միշտ առկա էր ստեղծաբանական-արարողական ազատումի մտահոգությունը: Հար և նման է այժմ: Սակայն մի բան է այնքան կարևոր, ազդակող պրկվածությունը, մտահոգությունը՝ թեկուզ գրական ընթացին համընդհանուր տիրող, այլ ազատումի, գրողական, գրաբանական արարքը, պարապության կազմաքանդումը: Խաչատուր Աբովյանի հանճարը, օրինակ, դիտարկիր գրականության պատմության խորքին այս պարագրկումներում: Նա այսպես անցավ գրականության պարապությունը, ներբերեց վերժամանակայնության, անդրատևողության, օշականյան բնութագրմամբ՝ արևելյան ու արևմտյան մեծ հեքիաթների մթնոլորտը, որ խարսխված էր ժողովրդի և մեծ գրականության շտեմարանին: Արդ, բաղձանքս և անձկությունս ժամանակակից Աբովյանի պահանջն է, և եթե դույզն-ինչ մեր երկխոսությունը կսատարի իրականացումին, ուրեմն ժամանակակցության մանրամասնումը այսօրվա գրական ընթացի համար աննպատակ չէ:
Մեկ նկատառում ևս. արժևորում-վերարժեքավորում զուգաբանությունն այժմ ստեղծագործական, վերլուծական-տեսաբանական դաշտում հաճախ չարչրկվում և պարզունակացվում է: Հայ նոր շրջանի արձակի փորձը ոչ մեկի ստեղծագործության մեջ չի արժևորվել, այնպես որ, վերարժեքավորման համգամանքի մասին խոսելը կանխահաս է: Մյուս կողմից, երբ գրաբանությունը, քննադատությունը տակավին տարուբերվում է «դրական-բացասական հերոս» ոստայններում և սա հրամցնում իբրև վերարժեքավորում, չեմ կարող վստահ արձանագրել, որ բանդագուշանքների կաղապարներից մեր տեսական միտքը՝ իբրև ընդհանրություն, թոթափվում է: Այնպես որ, նամանավանդ գրաբանության-գրականագիտության մեջ, ես գիտականության կողմնորոշման կրողն եմ, որը ժամանակակից ստեղծանումի արժեքների հավասարազորությունն ունի արդի մշակութաբանական ըմբռնումներում և իրացումներում: Այս պարագային պետք է երկրորդեմ տեսական գրություններում եզրերի (տերմինների) թե՛ կարևորությունը, թե՛ անհրաժեշտությունը: Գրեցի այս նախադասությունը և մի պահ պատկերացրի, որ ընթերցողը ռուս կամ ֆրանսիացի, գերմանացի է, պատկերացրի նաև նրանց զարմանքը, ապշահարությունը… սակայն ինչ կարող եմ անել, երբ թշվառ ու կեղեքված «դրական-բացասական հերոս», «գրականության ժողովրդայնություն», «հումանիզմ» և այս կարգի ժամանակակից գրականագիտական մտքի համար բրածոյացված եզրերի կողքին տառացիորեն յուրաքանչյուր նոր, անշուշտ մեզ համար նոր, եզր ու հասկացություն առաջացնում է դժգոհանք և լալահառաչ աղմուկ: Անհնարին է ակնկալածդ նոր գիրը գրադատություն-քննադատությունից ապեզրավորված: Վերջիվերջո սոսկ առողջ ֆիզկուլտուրնիկի խանդաղատանքով ճշմարտությունը ընկալողներին պիտի փորձե՞նք մոտեցնել գրականությանը, գրականության ճշմարտությանը…
Մեկնությունն ես ելակետում իբրև առաջնահերթություն ժամանակակից արձակի խնդրադրության շրջագծում: Հիշում եմ արդի հերմենևտիկայի նախակարապետ Շլեյերմախերի այն նշագրությունը, թե հերմենևտիկայի դերակատարությունը ուրիշի անհատականության ըմբռնումն ու արտահայտությունն է (հավասար է ստեղծագործության), ինչպես նաև դրա մարմնավորումը: Սա, կարծում եմ, գեղարվեստական մեկնության այն տարողումն է, ինչն անընդհատ փնտրում եմ գրականության մեջ և գեղարվեստական նոր բնագրի ստեղծումը, ամրագրումն այս հետագծի մեջ եմ ջանում նկատել, որտեղ համադրվում է ներս-դուրս զուգադիրը, և պատերազմը, շրջափակումը, «էներգետիկ ճգնաժամը» վերստեղծվում են՝ ազատագրվելով ու փրկվելով անցյալից, ներկայից, ապագայից, պատմությունից, արարում և թանձրացականացնում անդրատևողությունը: Քսանմեկերորդ դարի սեմին իմ հոգը հայերեն գրաբանության տարածքում սրա տեսանումն է:
Անշուշտ, պարապությունը սերնդով է հաղթահարվելու, սակայն չեմ տեսնում այդ սերունդը, եթե, այդուհանդերձ, վերապահությամբ, անձնագրային-ելից տվյալներով սերունդ առանձնացնեմ, միևնույն է, չեմ տեսնում, նկատում սերնդի ստեղծաբանական ջանքը: Մեր գրականությունը, արձակը մասնավորի, հոգնել է պատմավեպերի, Աղետի, հայրենասիրության սպեկուլյատիվ դոփումներից, որքան էլ դրանք ազնիվ, անկեղծ լինեն, հոգնել է Տիրոջ չարչարանաց փոխադրություններից, հոգնել է ինքնանպատակ էպատաժայնությունից սեռականության և ներքին վտարանդիության ավել կամ նվազ չափաբաժիններով, հոգնել է «կաֆկայականություն» նմանակելուց:
Քավ լիցի, բոլորովին հավակնություններ չունեմ լուծումներ առաջարկելու և պիտի ամփոփեմ՝ այո, սերնդի ջանք է հարկավոր, անհրաժեշտ՝ իմացական-ստեղծաբանական գեներացիա ապահովագրելու, խոսքից անդին խոսքի պատասխանատվություն ունենալու, գրականության համար:
Վ. Ա. – Որևէ լեզու, մասնավորապես գրականության լեզու, եթե կարողանում է ժողովրդի առտնին առօրյայի թիկունքից «որսալ» ու անվանման-տեսանելիության բերել նրա՝ թեկուզև բնազանցական ապրումը, անանվանելի մտածումը, ուրեմն ինքն է «կառուցում-ստեղծում» իր ժողովրդին: Դա այդպես է: Բայց այդ լեզուն միայն բառը չպիտի հասկանանք. այդ լեզուն նաև քարի, հողի, անասունի, փայտի… ճանաչումն է, նրանց ևս կյանքի ուղեկից ունենալը, ինչպես որ բիրտ որձաքարից հայտնագործում, հղկում, նույնիսկ մեզանից երկարակյաց տունն ենք ստանում: Մեր հիշած ու չհիշած բոլոր դժգոհությունների ու հույսերի ներքո խլրտում է գրականության մե՛ր լեզվի ու առբերման ժողովուրդը,- նրա ա՛յս ժամանակի նշանը ոչ թե ժողովուրդ կազմակերպող գրականությունն է, այլ անժողովո՛ւրդ գրականությունը: Իրականում պատմությունը ոչ այնքան հիշողություն է, որքան ինքնամոռացում, որ ահա նաև ծածկել է մե՛ր լինելության գիրը: Քո հիշած աղետալի պարապությունը մեր ու նրա թիկունքում ինքնին հեղինակ ունի, իսկ առերևույթ պարապությունը այսօրվա մարդու մասին այսօրվա մեր «ստեղծյալ» մտածումն է: Եթե չես նկատում սերնդի ստեղծաբանական ջանքը, ուրեմն նա դեռ չի տեսնում այդ անտեսանելի հեղինակին, նա ինքը նրա ստեղծվածքն ու ենթական է,- ահա, նախ այդ հեղինակի խոցելիությունն ենք գտնելու կամ էլ ինքներս մեզ այնպես ենք տեսնելու, որ կտրուկ մի թոթափմամբ փորձենք ստեղծել հենց ինքներս մեզ. մի՞թե որևէ մեկը հավատում է, որ մենք այսօրվա գրական օրինակներում թափառող՝ էժան արհեստագործությամբ առավելագույնս թշվառացված մարդանմանությունն ենք: Ուրեմն վրիպանքը մի շատ կարևոր տեղում է՝ գրականության ոլորտն ենք շփոթել: Արշակ արքայի պատմական աչքը չէր տարբերում, բայց Արշակ արքայի ոտքը ճանաչում էր իր երկրի հողը. նրա համարձակ լեզուն այդ հողի ու ոտքի գաղտնի միասնությունն էր անվանում, և այդ լեզուն դեռևս անանց կա անժամանակ ու կենդանի, որովհետև ազնվության ու անկեղծության դիպուկությամբ է գաղտնիքն առբերել: Մի՞թե գրականության ու հենց կյանքի չափանիշ չէ. կարծում եմ՝ է,- հենց այդ գաղտնիքի կեղծ առուտուրի մեջ գրողն ու ընթերցողը առայժմ իրար չեն վստահում: Ահա այդ վստահության կորուստն է շփոթել գրականության ոլորտը. նա «որտե՞ղ» է ստեղծվում, առտնին մատչելիության ու գայթակղիչ հետաքրքրականության ոլորտում, որտեղ հոգին ու բանը չեն ապրում (այդ ոլորտում ոչ թե Աստծո լույսն է գլխներիս թրթռում, այլ Նրա դիակն է վրաներս ծանրացել): Դրա համար էլ այսօրվա բավական գրագետ գիրը դեռևս գրականություն չէ: Չգիտեմ, գոնե եթե ես եմ տեսնում, որ առջևում ելքի կաղապարներ չկան, դա թերևս կտրուկ թոթափման համար ինչ-որ բան հուշում է՝ ուրեմն բոլորս ենք տեսնում, և մեր ստեղծելը ոչ միայն կարող է մեզ ստեղծելը լինել, այլև այսօրվա ժողովրդին թե ընթերցողին ստեղծելն է լինելու: Այդ ծանրությունը, այդ համարձակությունը, այդ վսեմությունը մեր մեջ գոնե նշողվո՞ւմ է,- եթե՝ այո, ուրեմն կստեղծենք (չեմ կարծում, թե ասածս ռոմանտիկ է. ընդհակառակը, մեր իրական բեռն ու պատասխանատվությունն է), եթե՝ ոչ, ուրեմն Տերյանին ու Չարենցին էլ ենք կորցնելու (անտեսանելի հեղինակի լռության մեջ նաև նրանք են ննջել): Եթե դու քեզ ու ժողովուրդ ստեղծողի գիտակցությամբ ու պատասխանատվությամբ ես դատելու իմ գիրը, ինձ նաև քո այդ բարոյականությո՛ւնն է պարտադրելու. ահա մեր այս միասնությունն է սերունդ կազմակերպելու և նպատակաուղղելու: Առանց լուրջ իմացության կամ մտածողության գոնե քսաներորդ դարում որևէ արժեք չի ստեղծվել,- այնինչ մեզ համար մենք ու այս ժողովուրդը միայն այսօր ու միայն մի անգամ կանք: Ստեղծելու աստվածային շնորհը առանց այս գիտակցության մնալու է թեկուզև աստվածային, բայց անիրականանալի թախիծ,- մարդկային գործն է նրան դարձնելու երկրի կրծքին բխած ծաղիկ կամ քամի:
Գր. Հ. – Արշակն արտիստ էր, իդեալիստ, որ բրտացրել է մեր զրույցի տիրույթներում փորձառվող մշակութաբանորեն լաստակերտված ժամանակակցություն, վերժամանակայնություն էույթաբանությունները, մեզ փոխանցել վհուկներից, աստղահմաներից անդին, շարունակականությամբ իրագործելի անանց անդրատևողությունը՝ պատգամելով, որ երկիրը եթե միայն ավելի դիմացողներինն ու դիմացկուններինն է (կրկին, ըստ էության, վկայակոչում եմ Օշականին) և այսպես է արարվում գոյութենական հրաշքը, ապա Հայրենիքը ոչ միայն ավելի դիմացկունինը, այլև այդ հողը, Հայրենիքը խոսքով ստեղծողինն է, այսպես է գոյութենական հրաշքը ընդելուզում ստեղծաբանականը, հասնում անդրատևողության:
Հոգս այն է, որ արդի գրականության Արշակը լինի, անպայմանորեն՝ Արշակներ լինեն, և ո՛չ մի վհուկ ու աստղահմա ոգեբեր տարածքից չհանի հեռանկար տարողությունը, կարծում եմ՝ սա է իմ, քո, սերնդի բարոյականությունը, պատասխանատվությունը, ջանքը:
