Սիրելի երիտասարդներ
Դժուարութիւն պիտի չկրէի պատասխանելու համակրական նամակին, եթէ ինձմէ ուզած չըլլայիք ուղերձ մը: Ուղե՞րձ: Ո՜ւրկէ ուր:
Բարձրաթռիչ իմացականութիւններն են միայն, ինչպէս Camus և Sartre, որ կը համարձակին մշակել գրական այս սեռը, որուն մասնաւոր փայլ մը տուաւ, անցեալի մէջ, նոյն ինքն Աստուած։ Դուք չէք կրնար անգիտանալ, թէ ո՛վ է այն Միտքը, որ տուն տուաւ Առաքեալներու թուղթերուն։ Հեռաւորութիւնը կարծուածին չափ մեծ չէ ընդմէջ Catacombe [1]–ներուն և ST. Germain des Près-ի cave [2]-երուն։ Դուք անոնցմէ պիտի ստանաք պատգամներ։ Ես իմ կողմէս կրնամ ձեզի ուղղել միայն մաղթանք մը։ Ուղերձներուն ամենէն համեստը։
Բայց մաղթանքը, որ պիտի ընեմ, պէտք է պատշաճի նաև նրբամիտ աղջիկներուն, որոնք ձեր մէջն են։ Աղջիկները հեգնող կ’ըլլան։ Ս. Գիրքը պիղծ կը նկատէ կինը, համաձայն իր բարոյագիտութեան (èthique): Եթէ ճիշդ է, որ կինը տգեղութիւն է, այդ տգեղութիւնը աւելի ևս կարկառուն կը դարձնէ կնոջ մէկ մասին, կամ մասերուն անդիմադրելի գրաւչութիւնը։ Ճիշդ է նաև, որ կինը, մանաւանդ մեր մէջ, սիրով կը զբաղի թէև, բայց շատ քիչ անգամ՝ գրականութեամբ։ Այս վերջինն է, որ կ’երթայ դէպի սէրը։ Գրականութեան ճամբաները բազմաթիւ են, բայց կայսերական փառապանծ ուղին մէկ հատ է – կնոջ ճամբան։ Կինն է տղամարդու փրկութիւնը (La plushaute ctance de l’homme [3])։ Երկու անկատար էակներու միացում՝ ոչ միայն զգացականօրէն, այլ նաև մարմնապէս։ Հաւասարէ հաւասար,- կ’ըսէ գերիրապաշտութիւնը, որ այլևս տեղ չթողուր սկզբնական մեղքին։ Ուրեմն ոչ մէկ tabou և խոչընդո՞տ, ոչ մէկ խարա՞կ, որ ըլլայ նենգօրէն ալեծածկ։
Մաղթանքէս շեղում մը կատարեցի, խօսելու այն խարակին վրայ, որուն գոյութիւնը թէև ծանուցած էին ոմանք, բայց լսող չէր եղած։ Գիտէք թէ յուշապարիկներու (sirène) մեղեդին կորստեան կը մատնէ նաւավարը։ Եւ խարակը մնաց Վոսփորի բերանը, ընդմէջ Ղալաթիոյ կամուրջին և Հայտար-Փաշայի կայարանին։ Ահա հո՛դ է, որ ծովամոյն եղաւ մեր յաւէտ անփոխարինելի նաւը, Ապրիլի գիշեր մը։ Եւ մինչև օրս ծովէ ծով կը թափառին անղեկ նաւակներ, երթալով աւելի հեռու, քան թէ Styx-ի ջուրերը, որ սև են։ Քիչեր միայն յաջողեցան իրենց մակոյկը քշել-տանիլ լեռնէ լեռ և սարէ սար, մինչև Սևանայ լիճ։ Իսկ ձեր հայրերը, որ անսուաղ ու կիսամերկ վիճակով ցամաք ելած էին Լիբանանի ափերը, ըրին իրենց կարելին, որպէսզի դուք ևս զգաք անօթութիւն և ծարաւ։ Այս անգամ ծարաւ՝ գիտութեան։ Միթէ նպատա՞կ ունիք մօտէն բարևելու գեղեցիկը, այսինքն՝ ելլել գրականութիւն փորձելու։ Այդ բանը կարելի չէ ընել, արժանավայել կերպով, առանց ցնցելու և ցնցուելու (La beaute sera convulsive on ne er pas (Andre Breton) [4]:
Այդ բանը կարելի չէ ընել առանց քանդելու և քանդուելու։ Այդ բաները այդպէս կ’ըլլան ընդհանարապէս աշնանային երեկոները, երբ տեղի կ’ունենայ անցքը այն հերարձակ ձիերուն, որ կ’արշաւեն քառասմբակ։
Չեմ մոռցած մաղթանքս։ Եթէ կ’ուշանամ զայն պարզելու, պատճառը իմաստալից դէպք մըն է, զոր կ’ուզեմ պատմել։ Ես ըսեմ, դուք լսեցէք։ Անգամ մը պատահեցաւ, որ մօտս բերեն պառկեցունեն, հիւանդանոցի մը մէջ, ծանրօրէն արկածեալ երիտասարդ մը։ Երկու-երեք օր վերջ իրեն այցելեց տարեկից ընկեր մը, որուն հիւանդը թերացաւ լիովին պարզելու իր դրութեան փափկութիւնը։ Այցելուն, որ մարզիկ մըն էր կենսայորդ (գիտէք թէ անոնց խելքը իրենց անդամներուն մէջն է մանաւանդ, քան թէ գլխարկին), տարուեցաւ ընկերական զուարճալի խօսակցութենէն, սկսաւ կռթնիլ մահիճին վրայ և վերջն ալ ընել ձեռքի կատակներ։ ճիչ մը, սուր ճիչ մը, և մնացեալը կը գուշակէք։ Ըսելս այն է, որ ձեր կողմը քիչ մը շատ են մարզիկներ, ըլլան աշխարհական թէ կրօնաւոր։ Կը սիրեմ յուսալ, որ դուք պիտի չըլլաք անոնցմէ, որ ձեռքի կատակներ կ’ընեն մեր արնաքամ ազգին հետ։ Jeux de mains, jeux de vilains [5]. Վատոյժին յանդիման՝ լաւագոյն է ըլլալ պահպանողական, նոյնիսկ յետադիմական…
Հապա՞ մաղթանքս։ Երևոյթն ունիմ մարդու մը, որ իր փակ դռան առջև անճրկած՝ ապարդիւն կերպով կը խուզարկէ իր գրպանները։ Բայց պիտի գտնե՛մ բանալիս։ Դժուարին հարցը հետևեալն է – Ինչպէ՜ս հաշտեցնել հակասական երկու դիրքաւորում, յառաջադիմութիւն և յետադիմութիւն (աւելի ճիշդը՝ աւանդապահութիւն), երբ գիտենք թէ իւրաքանչիւր դիրքաւորում ենթադրել կու տայ իւրայատուկ, այսինքն տարբեր իմաստասիրութիւն մը։ Ինչպէ՜ս ընել, որ կարելի ըլլայ ցնցել մէկ կողմը, և միւս կողմը ընդդիմանայ ցնցումի։ Եթէ կարելի ըլլար համաձայնութեան եզր մը գտնել, պիտի չսայթաքէին մեզմէ լաւագոյններ։ Բայց կարելի չէ։ Paul Valery-ի խօսքով. Gest un conflict sans issue entre des choses qui ne savent pas mourir et des choses qui ne peuvent pas vivre.[6]
Այսուհանդերձ, երբ մարդ կը մագլցի երկնասլաց լեռան մը կողն ի վեր, օդը կը սկսի նօսրանալ ա՛յն ատեն միայն, երբ մագլցողը հասած է որոշ բարձունքի մը։ Ո՛չ առաջ։ նմանապէս ալ, անհամաձայնութիւնը ի յայտ կու գայ այն պարագային, երբ ընդդիմամարտ տարրերը սկսած են գտնել իրենց ամբողջական կիրառումը։ Ո՛չ անկէ առաջ։ Ամէն ինչ չափի և կշիռի հարց է։ Եւ չափը այնպիսի բան մըն է որ, չափ չունի։ Ըսել կ’ուզեմ թէ, գիտնալ և սորվիլ տարբեր բաներ են։ Բաներ կան, զոր կարելի է սորվիլ, կան ալ բաներ, զոր մարդ պէ՛տք է գիտնայ։ Չափը այս վերջիններէն է։
Իրաւունք ունէի, երբ նամակիս սկիզբը կ’ըսէի թէ ուղերձը իմ գործս չէ, այլ մեր խմբագիրին։ Բացի սակաւաթիւ մարդուկներէ (կէս մը histriօո[7] և կէս մ’ալ bateleur[8]) մենք ունինք պատուական հրապարակագիրներ, որոնց համար նոր սերունդը, այսինքն դուք, մշտատև հոգածութեան առարկայ է։ Անոնց խօսքը թանկագին է, երբ կ’արձակուի հեղինակութեամբ և բարձր դիրքէ։ Գրագէտը ոչ գերադաս մէկն է և ոչ ալ ստորադաս։ Այլ տարբեր։ Խօսքը հոս է, գիրը անդին կ’անցնի։ Անդինը բաւական է, որպէսզի գրականութիւնը նկատուի կասկածելի, և ինչո՞ւ չէ, անօգուտ։
Ժամ է, որ գտնեմ, վերջապէ՜ս, թէ՛ իմ բանալիս և թէ մաղթանքս։ Մութ կէտը հետևեալն է – Ձեզի նման երիտասարդներ, մանչ թէ աղ¬ջիկ, երբ կը խմբուին և կը մեկտեղուին, արդեօք ի՞նչ նիւթերով կը սիրեն զբաղիլ. եթէ կը պարէք թուիսթ և մատիսրն, լա՛ւ կ’ընէք։ Ինչ որ կը փափաքիք ըրէք ան, միշտ սակայն յիշելով Andre Gide-ի սա խօսքը.– Ji est bon de suivre sa pente. Pourvu que ce soit en montaut[9].
Սիրելի երիտասարդներ, ձեզի կը մաղթեմ լիառատ երջանկութիւն սկսող նոր տարիին առթիւ։
ՇԱՀԱՆ ՇԱՀՆՈԻՐ
25 դեկտեմբեր, 1963
[1] Գետնափոր
[2] Այսւոեղ ակնարկւում Է Ֆրանսիայում ծայր առած գոյութենապաշտների գետնայարկ խորշերը, ուր նրանք հաւաքներ էին կազմակերպում:
[3] Տղամարդու ամենամեծ բախտաւորութիւնը։
[4] Գեղեցկութիւնը ցնցող է լինում կամ՝ ոչ (Անդրէ Բրետոն)։
[5] Ձեռքի չար կատակ:
[6] Առանց ելքի պայքար, բախում իրերի միջև, որոնք չգիտեն մեռնել և որ այնտեղ այդ իրերը չեն էլ կարող ապրել…
[7] Կեղծաւոր:
[8] Աճպարար։
[9] Լաւ է քայլել զառիթափով, միայն եթէ այն լինի դէպի վեր բարձրացող:
