Արամ Պաչյանին, որ գրել է «Ճանապարհ հեծանիվով» պատմվածքը
Հավերժական շարժիչ (Perpetuum mobile) –
Երևակայական մեքենա, որ կարող է աշխատել
առանց էներգետիկ ռեսուրսների կորստի:
Նրա գոյությունը հակասում է թերմոդինամիկայի
առաջին օրենքին: Էներգիայի պահպանման
օրենքի համաձայն հավերժական շարժիչ
պատրաստելու բոլոր փորձերը
դատապարտված են ձախողման:
Ես պտտում էի ոտնակները, բայց հեծանիվս տեղից չէր շարժվում:
Ավելի ու ավելի թափով էի պտտում: Ինչքան ուժ ունեի ոտքերիս մեջ: Քրտնում էի, ոտքերս հոգնում էին, բայց հեծանիվս տեղից չէր շարժվում: Առջևի անիվն անշարժ էր:
Ինչքան արագ էի պտտում ոտնակները, առաստաղից կախված լամպն այնքան շիկանում էր:
Հայրս, որ կենցաղային հաջողված գյուտերի հեղինակ էր, մորս անձնական գրադարանից հավերժական շարժիչների մասին հաստափոր մի գիրք էր գտել և ամբողջ օրը կարդում էր:
Մտածում էր այնպիսի շարժիչ պատրաստել, որն ինքն իրեն էներգիա մատակարարելով, հավերժ աշխատի: Մայրս, որ ֆիզիկայի ուսուցչուհի էր, քմծիծաղ էր տալիս, գլուխը տարուբերում էր ու հորս բացատրում, որ այդ ամենը տեսություն է սոսկ, որ հավերժական շարժիչի գոյությունն անհավանական է էներգիայի կորստի պարզ պատճառով: Պապս առարկում էր մորս:
-Հնարավոր է,-ասում էր: Պատմում էր Պրահայի հրապարակի ժամացույցի մասին, որ անհիշելի ժամանակներից առանց մարդկային միջամտության, առանց լարելու առ այսօր ճշգրիտ ժամանակ է ցույց տալիս. ոչ ոք դեռ չի գտել ժամացույցի հավերժական շարժիչի գաղտնիքը:
Պատմում էր, որ ժամացույցի հսկայական թվատախտակի վերևում մեծ պատուհաններ կան` մեր տան դռան չափ, ժամը մեկ այդ պատուհաններից երկուսը բացվում են, դուրս են գալիս տասներկու առաքյալները, նայում հրապարակին ու հետ գնում, դուրս է գալիս չարագուշակ մի կմախք և հնչեցնում զանգը ձեռքին պահած զանգը, աքաղաղը կանչում է և պատուհանները փակվում են նրանց ետևից:
Պապս եղել էր Պրահայում: Հայրս նրան էր հավատում: Պրահայի ժամացույցը հորս հույս էր ներշնչում, որ հավերժական շարժիչն այդուհանդերձ հնարավոր է:
Պրահայում անձրև էր գալիս, մարդիկ սև հովանոցներ էին բռնել: Մռայլ շենքերի պատուհանների հետևում մարդկային կերպարանքներ էին անշարժացել:
Ես իմ հեծանիվով սլանում էի Պրահայի սալահատակ փողոցներով: Մարդիկ մի պահ զարմացած հովանոցների տակ բարձրացնում էին իրենց հայացքները, զարմացած նայում էին ինձ, որ առանց անձրևանոց ու գլխարկ թրջվում եմ Պրահայում մաղող բարակ անձրևից: Վերջապես հասա հրապարակ:
Հայրս ձայնեց: Պրահայի հրապարակում` աշտարակի տակ կանգնած դիտում էի սքանչելի ժամացույցը, կմախքը դուրս եկավ ու հնչեցրեց զանգը… Սենյակը թաղվել էր մթության մեջ:
-Մեղք է,-ասաց մայրս,-քրտինքի մեջ կորել է:
-Հերիք է,-ասաց մայրս,-մոմի լույսի տակ էլ կնստեք:
Հիմա եմ հասկանում, որ ինձ երբեք չեն թողել կանգ առնեմ. ինձ միշտ արթնացրել են, առավոտյան մայրս, կեսօրին ուսուցիչներս, երեկոյան հայրս, արթնացրել են երազ տեսնելիս, արթնացրել են երազելիս, արթնացրել են զարթուցիչները, հեռախոսները, դռան զանգերը, դպրոցի զանգերը, ավտոմեքենաների ազդանշանները, հորս ձայնը, որ պահանջում էր հեծանիվս քշել:
Ես շարունակեցի պտտել հեծանիվիս ոտնակները: Մայրս շարունակեց իր լվացքը, տաշտի մեջ մեր շորերն էր տրորում, հայրս շարունակեց հավերժական շարժիչի իր սխեման գծել, քույրս բազմոցի վրա շրջվել էր գլխիվայր, որ արյունն անմիջապես գլխուղեղ գնա ու գիրք էր կարդում:
Մայրս ժամանակ առ ժամանակ դադարեցնում էր լվացքը, հոգնած սրբում էր քրտինքն ու հոգոց հանում:
Հայրս որսում էր մորս հոգոցներն ու ասում, որ ավելի անիմաստ է հեծանիվով ավտոբուսների հետևից ընկնելն ու չհասնելը. ամբողջ օրը հեծանիվով փորձում էի ավտոբուս վազանցել, բայց ոչ մի անգամ չհաջողվեց: Մայրս լռում էր ու շարունակում իր լվացքը:
Մի երեկո հեծանիվիս շղթան դուրս գցեց, տունը թաղվեց մթության մեջ: Մի քանի օր անց միայն հայրս շղթան տեղը գցեց ու երբ նորից առաստաղի լամպը շիկացավ, լույս տվեց, նկատեցի, որ հորս աչքերը թրջվել են` Պրահայի անձրևը հոսում էր նրա աչքերից.
-Մայրդ ո՞ւր թողեց ձեզ, հը՞,-ցածրաձայն արտասվեց հայրս,- ո՞ւր գնաց հը՞, ո՞ւր…
Հետո հայրս հեծանիվս միացրեց իր սարքած շարժիչին, շարժիչը` լվացքի մեքենային: Ես պտտում էի հեծանիվիս ոտնակները, լվացքի մեքենան աշխատում էր ու հենց հիշում էի, որ մայրս չկա, ավելի արագ էի պտտում ոտնակները, հևում էի շունչս կտրվում էր, բայց թափս չէի կոտրում:
Մի անգամ երազ տեսա. մայրս Պրահայում էր, տրամվայ նստեց, փորձեցի հեծանիվով հասնել նրան, պտտեցի ոտնակները, պտտեցի, որ հասնեմ տրամվային, տրամվայը ղողանջեց, երազիս մեջ արթնացա մեր սենյակում. հասկացա, որ անշարժ հեծանիվիս ոտնակներն եմ պտտում. կռահեցի, որ տրամվայը երազիս մեջ երազ եմ տեսել:
Առավոտյան, երբ արթնացա, ոտքերիս հոգնությունը դեռ չէր անցել: Մորս անհետ գնալուց քառասուն օր անց պապս հայտնեց, որ հայրս նոր կին է բերելու տուն. հայրս հասկացել էր, որ մայրս այլևս հետ չի գալու:
Այդ երեկո հեծանիվիս համար հետնանիվ ճարեցի ու հենց հայրս քնեց, հեծանիվը դուրս հանեցի տնից: Քույրս թարս նստեց հեծանիվի հետնամասի նստարանին` մեջքով դեպի ինձ, դեմքով դեպի երկարող ճանապարհն ու հեռացող մեր տունը:
Վերջապես ես հաղթահարեցի հեծանվիս անշարժությունն ու կտրեցի տեղից:
Տունը մնաց խավարի մեջ թաղված, հայրս մենակ քնած: Քույրս իր հետ դրամատուփ էր վերցրել, նրա մեջ իր համեստ խնայողություններն էր հավաքել, ափսոսաց, բայց թույլ տվեց, որ փշրեմ փուչ կատուն` տուն էր պետք վարձել:
Գնացքի կայարանում բեռներ էի դատարկում: Մի երեկո դռան զանգը տվին: Պապս էր:
Առաջին անգամ նրան փողկապով տեսա, մտքովս անցավ, որ փողկապը չեխական է: Ներս եկավ: Նայեց մեր վարձով տան մռայլ պատերին, ինձ թվաց` անկեղծորեն տխրեց, քրոջս թվաց, որ տխրություն կեղծեց: Պատմեց, որ հորս կինը երեխա է բերել:
Պատմեց, որ կինն աշխատանքի է գնում, իսկ հայրս երեխա է պահում: Հետո ավելացրեց, որ հայրս մանկան օրորոցի վրա շարժիչ է դրել, որպեսզի ձեռքով չօրորի ու կարողանա գիրք կարդալ, դեռ հավերժական շարժիչը մտքից չի հանել: Ու երևի չհանի:
Պապս վերցրեց մեր տան հեռախոսի համարը, ծալեց դրեց ծոցագրպանն ու անհետացավ: Մի օր հեռախոսը զանգեց: Վերցրի: Պապս չէր: Պապս ոչ մի անգամ չզանգեց մեզ: Հորս կինն էր: Տագնապած խնդրեց, որ իրենց տուն հասնենք: Քույրս լաց եղավ:
Վեց տարի հորը չէր տեսել: Երբ տան դուռը բացեցին, մեր առջև կանգնեց բարձրահասակ ու մարմնեղ մի կին: Հայրս նրա գոտկատեղից կլիներ, գուցե հայրս էր հիշողություններիս մեջ փոքրացել ու ինձ այդպես թվաց:
Կինը լաց եղավ ու ես նրա կողքին նկատեցի նրա խեղճացած որդուն, որ առաջին անգամ էր ինձ տեսնում, ուշադիր նայում էր ինձ, ասես իմ դեմքի վրա հորս դիմագծերի կրկնությունն էր կռահել:
-Գիտես չէ՞,-ասաց հորս կինը,-քո հայրն ինձ հետ ոչ մի բառ դեռ չի փոխանակել:
-Մեզ հետ էլ չէր խոսում,-պատասխանեցի ես:
Հորս հնարավոր չէր որսալ:
-Ո՞ւր է,-հարցրի հորս կնոջը:
-Հա՞յրդ,-հարցրեց:
-Հա,-պատասխանեց քույրս:
-Պարանն առել, գերեզմանոց է գնացել, որ կախվի:
Հորս փոքր զավակը փաթաթվեց մորը:
-Ինչի՞,-հարցրեց քույրս:
Հորս կինը թոթվեց ուսերը ու մեղավոր հայացքով ինձ ապավինեց. զգաց, որ քույրս ներել չգիտի:
-Էլի՞ է նման բան եղել,-հարցրի հորս կնոջը:
-Չէ,-ասաց,-բայց հայրդ ոնց որ երկու տարեկան նեղացկոտ մանուկ լինի: Մի անգամ էլ քնելուց առաջ նեղացավ, առավոտյան փնտրեցի ու օրորոցի մեջ կուչ եկած քնած գտա:
Կեսգիշերն անց էր: Մենք ճամփա ընկանք գերեզմանոց հորս փնտրելու: Գերեզմանոցը տնից հեռու չէր:
-Ես գիտեմ,-ասաց քույրս,-իմ հայրն ուր կլինի գնացած:
Մենք գնացինք մորս գերեզմանի մոտ: Չորսս էլ լուռ էինք:
-Չի անի,-ասաց հորս կինը,-լավ եմ հասցրել ճանաչել նրան: Չի անի: Ատամ հանելն ի՞նչ է, հեռացնելու համար թելի մի ծայրն ատամից, մյուս ծայրը դռան բռնակից է կապում, ու ինձ է ասում` դուռը քաշի: Ինձ է ասում: Ինքն էլ չի համարձակվում:
-Մի անգամ են ինքնասպանություն գործում,-նախատեց քույրս:
-Մի կարգին ծառ չկա, որ պարանը կապի,-ասաց հորս կինը,-ինչից է կախվելու:
Հասանք մորս գերեզմանին, բայց հայրս այնտեղ չէր: Նայեցի մորս դիմանակարին: Անտեղյակ էր: Հայրս այնտեղ չէր եղել: Հորս կինը նստեց մորս գերեզմանաքարի մոտ ու իր բախտը լացեց: Հորիցս դժգոհեց: Մորիցս ներողություն խնդրեց, որ ապտակել է հորս: Չհասկացա` նա գիտեր, որ մայրս ներողամիտ կին է եղել, թե` թվաց, որ մեռյալները ներողամիտ են լինում:
Ներողություն խնդրեց, որ մենք իրենց հետ չենք ապրում: Քույրս էլ լաց եղավ:
Վեց տարեկան փոքրիկ տղան լցրեց աչքերը: Մորս նա չէր տեսել:
Տարօրինակ թվաց, որ ես նրան երբեք չեմ ճանաչել, ինձ թվաց` նա իմ հարազատ եղբայրն է եղել ու մայրս ինձնից թաքցրել է նրա գոյությունը: Իսկ հորս կինը նրա գոյության հետ կապ չունի:
Նրանց լացից ես հասկացա, որ մորս գերեզմանի մոտ ոտքները կախ են գցելու: Նրանց թողեցի մորս շիրմաքարի մոտ ու մենակ գնացի մեծ գերեզմանոցում հորս փնտրելու:
Այնքան էի խորացել, որ վախենում էի շիրմաքարերին նայել. հանկարծ ու նրանցից մեկի վրա հորս լուսանկարը չտեսնեմ: Չեմ հիշում, ինչքան էի հեռացել, հանկարծ առջևս ստվեր նկատեցի, որ իմը չէր: Վախից շրջվեցի: Փոքրիկն էր. հետևիցս եկել էր:
Առաջին անգամ, երբ գերեզմանոցի խավարում մենք մնացինք մեն-մենակ, նկատեցի, որ նա հորս նման է: Ուշադիր նայում էր շուրջը` գերեզմանաքարերին. գուցե փորձում էր հասկանալ, թե ինչու են քարերի վրա մարդկանց նկարներ դաջված, ովքե՞ր են. ես վախեցա, որ դրանից հետո նա կարող է չսիրել անծանոթներին:
Մի պահ ինձ թվաց` կորցրի նրան: Հետո շրջվեցի ու տեսա, որ բաց կոյուղու վրա է կռացել ու նայում է ջրի մեջ իր արտապատկերին: Ես բռնեցի նրա ձեռքն ու շարունակեցինք փնտրել հորս: Հայրս ոչ մի տեղ չկար: Բարձրացանք գերեզմանոցի ամենաբարձր տեղը:
Նայեցինք ներքև ու տեսանք մթության մեջ թաղված մեր տունը: Խուլ լռություն էր գերեզմանոցում: Շիրմաքարերը լռում էին: Հետ դարձանք: Փորձում էի հիշել, թե հայրս ինձ ինչ է ասել երբևէ, բայց նրա ձայնը չէի կարողանում լսել իմ հիշողության մեջ:
Ամբողջ գերեզմանոցը տակն ու վրա արինք: Ինձ մի պահ թվաց` հայրս շատ կարճահասակ է եղել, իմ գոտկատեղից, շիրմաքարերի բարձրության, թաքնվում է շիրքմաքարերի հետևում, հետո` անցնում է շիրիմից շիրիմ: Նորից անցանք նույն կոյուղու մոտով:
Եղբայրս նորից գլուխը կոյուղու ջրի վրա կախեց ու զարմացավ, նրան գուցե թվաց, որ իր արտապատկերը նախորդ անգամ նայելուց է մնացել կոյուղու ստորգետնյա ջրերում: Հետ դարձանք մորս գերեզմանի մոտ: Ծխախոտի շիկացած կետի հետևում մութը թաքցնում էր ինչ-որ մեկին: Հորս կինը չէր: Քույրս էր: Առաջին անգամ էի նրան ծխելիս տեսնում:
Մենք վերադարձանք տուն: Հորս կինը փորձեց քաշել դուռը, որ կարծես չէր ուզում բացվել: Նա ավելի ուժեղ քաշեց: Դուռը բացվեց: Տան ներսից անորոշ աղմուկ լսվեց:
Դռան ներսի բռնակին կապած պարան նկատեցի: Վախեցած, զգուշությամբ ներս անցա: Իմ հետևից հորս կինը վառեց միջանցքի լույսը: Հետևիցս սենյակ մտած քույրս ու հորս կինը ճչացին: Հայրս պարանի մի ծայրը դռան բռնակից, մյուսը ծայրն աթոռի ոտքից էր կապել:
Դուռը բացելով կինը քաշել էր աթոռը, որի վրա պարանը վիզը գցած կանգնած էր եղել հայրս: Ո՞վ գիտե` ինչքան էր այդպես կանգնած սպասել, որ դուռը բացող լինի: Դիակը ճոճվում էր: Պատի ժամացույցի ճոճանակը տարուբերվում էր, կկուն անպատեհ դուրս եկավ իր բնից ու չորս անգամ արհեստական կկու կանչեց:
Կու-կու
Կու-կու
Կու-կու
Կու-կու:
Մինչև հիմա էլ չեմ կարողանում ազատվել այն զգացողությունից, որ այդ պահին վեց տարեկան եղբորս մազերը ճերմակած եմ տեսել:
Թաղման ժամանակ պապս ինձ գաղտնիք հայտնեց, որ հորս մահվան մեղավորն ինքն է: Մեղավոր էր, որ տան դուռը դրսի վրա բացվող էր սարքել:
Դագաղը պարաններով իջեցնելու պահին քույրս շրջվեց ու ապտակեց հորս կնոջը:
Դագաղը խուլ շրխկաց փոսի ներսում: Հորս կինը իրերը հավաքեց ճամպրուկների մեջ ու հեռացավ տնից:
Ես նայեցի ճամպրուկները քաշ տվող հորս կնոջ ու նրա կողքից հեռացող եղբորս հետևից: Ո՞վ էր անծանոթ այդ կինը, որտե՞ղ էր գտել իմ հարազատ եղբորը, որտեղի՞ց էր մեզ գտել և ինչո՞ւ էր հարազատ եղբորս տանում իր հետ: Ես ու քույրս վերադարձանք մեր տուն:
Քնելուց առաջ հորս մտախոհ լուսանկարը կախեցի պատից, ժամացույցի շարժիչը վնասեցի, որ կկուն դուրս չգա, ձայնը չլսենք. կկուն դուրս չեկավ, բայց ժամացույցի ներսից շարունակեց կանչել:
Առաջին գիշերը երազում արթնացա, հեծանիվս դեռ սենյակում էր, փայլում էր, շոշափեցի ղեկը, ձեռքով պտտեցի անիվները, հետո հանկարծ նկատեցի, որ հայրս դեռ կախված է առաստաղից, գունատ էր, նստեցի հեծանիվս ու պտտեցի ոտնակները:
Հորս դեմքի գույնը տեղն էր գալիս: Մի քիչ ավելի ուժգին պտտեցի ոտնակները, ինձ թվաց` հայրս թեթևակի ժպտաց: Ավելի արագ պտտեցի: Ես ճանաչեցի նրա ժպիտն ու թափ հաղորդեցի ոտնակներին:
Աչքերը թարթեց: Ինչքան հնարավոր էր արագ պտտեցի ոտնակները: Աչքով արեց:
Հետո քմծիծաղ տվեց իմ փոքրիկ խորամանկությանը: Ես պտտում էի, ինչքան ուժ ունեի, քրտնել էի, հևում էի, բայց ավելի ու ավելի թափով էի պտտում. հայրս չէր կռահում պարանից ազատվել:
Ոտքերս հոգնում էին, ուժերս կամաց-կամաց լքում էին ինձ…
© Հրաչյա Սարիբեկյան
Ես քաչալ – Հրաչս քաչալ` շնորհքով քաչալիդ մեռնեմ
Յուզումով յիշեցի ժամացոյցներու քաղաք Փրակայի հրապարակները եւ նշեալ կախարդական ժամացոյցի դիմաց տեղացիներու յոգնած թէ զբօսաշրջիկներու զմայլած դէմքերը…: Չէք ու սլովաք ազգերը դեռ չէին յայտարարած իրենց “մնաք բարեաւ”ը … եղբայրաբար:
Այսպիսի պատմուածք մը գրել կարենալու համար մարդ պէտք է ունենայ հրկիզուած սիրտ եւ հուր աչք..: Շնորհակալութիւն, Կարէն ջան, տեղին է “Անպայման կարդացեք”դ:
Հրաչ ջան, անհնար էր առանց հուզմունքի կարդալը, հավատում եմ, որ մեծ ճանապարհի սկիզբը դրել ես ու մի օր բոլորս հպարտանալու ենք քեզնով: Խնդրում եմ Արամազդիս մենակ չթողնեք. նա Ձեր կարիքը շատ ունի ու ձեզ շատ է սիրում…
Հրաչեայ ջան, քու «Յաւերժական շարժիչ»ովդ կրնաս յաւերժ շարժել շատերու նախանձը … բարի նախանձը:
Հարգելի Հրաչ,
չնայած որ իմ էությամբ դեմ եմ նմանատիպ հոգեվերլուծությանը տեղ տալու գրականության մեջ, բայց շատ գեղեցիկ և մտածված էր գրված, մանավանդ սիմվոլները, որոնց (հիմնականում) ամենափոքր կեղծ ձևակերպման դեպքում զզվանք են առաջացնում գրականության մեջ, քեզ մոտ ընդհակառակը` յուղի պես սահեց բորբոքված ականջում:
Շնորհակալություն շաբաթ օրվա կեսօրին` այսպիսի զգացմունքներ հաղորդելու համար
Անթերի, հիանալի իսկական ժամանակակից արձակ(խոսքս ոչ միայն Հրաչյայի այս ստեղծագործությանն է վերաբերում):Շնորհակալություն անչաաաաաաաափ:
Hra4,es ko “Gushakutyun hayelinerov” gorcn ei kardacel u zarmacel,vor senc inknatip stil ka hayoc hoxum.Du barer@ nenc eir karucel,vor es kyankum nmnan ban 4ei tesel.Erb noric u noric ei kardum aveli ei zarmanum,te vonc a senc ban hnaravor? Tinayi loganki pah@,erb der ink@ 4giti depki masin,hor annkat mah@,shat hangist mah@,txu aprumner@,cankutyun@ hor knoj nkatmamb…kaxaki nkaragrutyunner@…mi xoskov,bazmativ nurb nyuansner@ ko gorc@ darcnum en vo4 odnorazovi stexcagorcutyun,vor@ kardalis misht mi nor ban es haytnaberum.
Տարօրինակ թվաց, որ ես նրան երբեք չեմ ճանաչել, ինձ թվաց` նա իմ հարազատ եղբայրն է եղել ու մայրս ինձնից թաքցրել է նրա գոյությունը: Իսկ հորս կինը նրա գոյության հետ կապ չունի:
… Ո՞վ էր անծանոթ այդ կինը, որտե՞ղ էր գտել իմ հարազատ եղբորը, որտեղի՞ց էր մեզ գտել և ինչո՞ւ էր հարազատ եղբորս տանում իր հետ:
Sirun, zulal, maquuur ardzak… bariiii, bariiiii Hrach. Amenorva absurdi ardzak. Anheteti, karoti ardzak. Uzhex Hrach. Vonc kgrkei ed 6 tarekan txayin. Edpes el ch’haskaca te es patmutyan mej inchi henc inq@ huzec indz. Vor tenc kendani, edqan irakan grel es ed xexj erexu masin, mi or dzerq@ brnadz berelu es tush@ pachem???
artakarg gorc,paylun dzeragir,,,khor@ mitq,,,bravo Hrach
Ankaskac, du mecutyunes, bravo Hrach