Գնացքը կամաց-կամաց թափ է հավաքում` կարագի պես կտրելով ճանապարհը, ու ամառվա առավոտը ձգվում է` այդպես էլ չդառնալով ցերեկ։ Երևանից Գյումրի ճանապարհին թվում է՝ ժամանակը կանգ է առել եղանակային պայմանների փոփոխության պատճառով։ Այն, ինչ Երևանում մենք սովոր ենք համարել առավոտվա զով, այս հատվածում լինում է ցերեկը, և մենք ճանապարհորդությամբ կարծես խաբում ենք կյանքին։ Երեկ գիշեր տղերքը բակում՝ գարեջրի սեղանի շուրջ, ֆիլմից էին խոսում.
– Հասկանում ես, մի ժամը սև անցքի մոտ 7 տարի ա մեր մոլորակում։
– Ախպեր, չեմ հասկանում, ո՞նց է։
– Դե երևի օրգանիզմիդ պրոցեսները դանդաղում են։
– Չէ, չեմ հասկանում մի խոսքով։
Հիմա գնացքի մեջ նստած՝ փորձում եմ հասկանալ՝ ես հասկացողներից եմ, թե՞ չէ։ Ավելի շատ՝ չէ, քան հա, երևի ոչ մեկս էլ չի հասկանում։ Բայց հաճելի է մտածել այդ ուղղությամբ։ Մտածել, որ կան խելացի մարդիկ, որոնք միգուցե հորինեն ինչ-որ ձև հավերժանալու։ Բայց ներսումս մի ձայն ասում է, որ վաղուց հորինել են`քարանձավների վրա կենդանակերպեր նկարելով։
Գնացքի համաչափ չկչկոցը թմրեցնելու հատկություն ունի, բայց չի քնեցնում։ Աչքերս կամաց փակվում են` տեղ բացելով կիսահորինած անցյալի համար։ Անցած-գնացած բաներ չեն լինում երևի, անցած լինում են, բայց գնացած՝ ոչ։ Որովհետև կյանքը ավարտուն ֆիլմ կամ գիրք չի դառնում, այլ ամեն նոր վայրկյանին պատրաստ է վերաիմաստավորվելու այսօրվա դիրքից։ Խիստ խմբագրի նման բան է դառնում մարդը՝ տարիներով հավաքած նկարները տեղավորելով երեկվանից տարբեր շրջանակներում, գալով տարբեր եզրակացությունների, հիշելով նորանոր մանրամասներ, որոնց այն ժամանակ ուշադրություն չի դարձրել։ Ու եթե կյանքը ճանապարհ է, ապա գրականությունը կանգառ է ու հայացք, որն ունի ուղղություն։ Կանգառ, որն այնքան պետք է, բայց բնության մեջ չկա։ Գնացքի չկչկոցը հիշեցնում է ժամացույցի ձայնը, որը դարանակալած սպասում է գիշերվան, երբ կլռեն մարդու աշխարհի հորինած ձայները, և սլաքները, արթնանալով քնիդ մեջ, այդ ուղիղ մեկ վայրկյանդ կդնեն քո առաջ՝ չթողնելով ցրվել ու քնել արդեն մոռացվող քնով, որը երեկ ունեիր, բայց երևի թե էլ չունենաս։ Մարդ մահանում է մի ամբողջ կյանք ու գրված համակարգչային կոդի նման սկսում է հետհաշվարկը սկզբից և, հերթով անցնելով ֆունկցիաների միջով, անելով փոփոխություններ դրսի աշխարհում ու ինքն իր մեջ, գնում է դեպի ավարտը։ Ավարտվում է ընթացքի մեջ՝ այդպես էլ ոչ մի տեղ կանգառ չգտած։
Երկաթգիծը բավականին հին է ու անհարթ, և չկչկոցը կորցնում է համաչափությունը՝ աչքերս բացելով ու երազները կիսատ թողնելով։ Կիսատ երազը հիշվում է, ու հիշված վերջին երազի մեջ տարօրինակ մարդ կար՝ շատ ծանոթ դիմագծերով, բայց չէի կարողանում հասկանալ, թե ով է։ Չկչկոցի հերթական համաչափությունից աչքս նորից կպավ, և հանկարծ նույն դեմքը երեխայացավ։ Հասկացա՝ Հակոբն է, միանգամից վեր թռա։ Վագոնում մարդ չկար։
Հակոբը ինձնից 2-3 տարի մեծ էր, ու մեր այն տարիքն էր, որ 2-3 տարի մեծը ահռելի տարբերություն էր տալիս, 2-3 տարի մեծը կարդալ գիտեր, գրել, դպրոց էր գնում, 2-3 տարի փոքրը դեռ մեկ տարի ուներ՝ այդ ամեն ինչին մոտենալու։ Եվ իր տարիքայինները ծաղրում էին Հակոբին, որ ինձ հետ է ընկերություն անում։ Ուժեղ քամիները այդ ժամանակ շատ էին լինում, ինձ թվում էր՝ շատ էին լինում։ Ամեն ինչ հարաբերական է. այդ տարիքից հիշում եմ մի քանի օր ընդամենը, ու դրանց բոլորի ժամանակ ուժեղ քամի էր։ Ես ու Հակոբը, ես՝ թրով, որովհետև ունեի, Հակոբը՝ փայտով, որովհետև չուներ, կռվում էինք քամու դեմ։ Երկուսս էլ Սասունցի Դավիթն էինք, ու ինչքան փորձ էր արվում բաժանել մեր էպոսը երկուսիս միջև, չէր ստացվում։ Այդ տարիքում բոլորը Սասունցի Դավիթն են, Հիսուսը. ոչ ոք չի ուզում պահմտոցու ժամանակ փակել, ոչ ոք չի ուզում դարպասապահ լինել, բոլորը հարձակվող են այդ տարիքում։
Գաղտնիքի ու միֆի գաղափարը իմ ու Հակոբի ընկերության հիմքն էր։ Ամեն մեկս պատմություններ էր հորինել իր, իր ընտանիքի, նախնիների մասին, և երկուսով արդեն պատմություններ ունեինք մեր գործերի մասին։ Ինչ-որ գաղտնատեղեր՝ կավիճների համար, գաղտնաբառեր, գաղտնի պլաններ՝ մեր տակի չբնակեցված տանը անցք բացելու և մեր սիրած աղջիկներին առևանգելու, այնտեղ պահելու մասին։ Բայց ես Հակոբին չէի ասել ամենակարևոր գաղտնիքը, որ առևանգման առաջին զոհը իր մեծ քույրն է լինելու։ Հիմա դժվար է արդեն ասել՝ այս պատմության որ մասն է ճիշտ, որը՝ սուտ։ Տարիները հորինածը իրական են դարձնում, տարիները ստիպում են հասկանալ, որ հիշողության իրական լինելը բանի պետք չէ, ուղեղը այդքան սահմանափակ չէ միայն իրականությունը իր մեջ տեղավորելու համար։ Եվ մեր այդ միֆական կերպարները հիմա որքան հեռանում են, թվում է՝ չեն եղել ընդհանրապես։
Հակոբենք աղքատ էին, տունը կեղտոտ էր, բայց ընտանիքը՝ կիրթ, անգամ շատ խելացի։ Հիմա ճի՞շտ է, թե՞ ոչ՝ Հակոբի հայրն ու պապը զբաղվել են Համալիրի ճարտարապետությամբ, մենք էլ կարծես Համալիրի տակը սրճարան ենք ունեցել, բայց երկուսիս ցեղերի այդ պատմական հաջողությունները մեզնից առաջ են եղել ու մեզ կարևոր տոհմի շարունակող զգալուց բացի բան չէին տալիս։ Մեզ ավելին պետք էլ չէր կարծես։ Այն ժամանակ իր բերած գլխավոր փաստարկը իրենց տան գժական սովետական լեգոներն էին՝ բոլտերով, երկաթից։ Եվ միֆեր հորինելուց ու իրար պատմելուց ազատ ժամանակ մենք զբաղված էինք մոդեռն ճարտարապետությամբ։ Համարձակ շենքերի նախագծերը պտտվում էին մեր կարծիքով ամենահամարձակի՝ Համալիրի շուրջ, ու մենք ամեն անգամ՝ նոր բան սկսելիս, արդեն գիտեինք, որ վերջում նույն շենքն ենք ստանալու։
Իմ հորինած գլխավոր միֆը մեր տան գրադարանի տարօրինակ գիրքն էր, որը իբր պապս մեռնելիս նվիրել էր ինձ։ Ես չնայած փոքր էի, բայց իմ պատմությունները բավականին տրամաբանված էին ու այնքան հստակ մտածված, որ ինքս էլ հիմա հավատում եմ և մտածում, որ երևի մինչև կարդալ սովորելս մեկը գողացել է այդ գիրքը մեր տանից։ Հիմա այս գնացքի մեջ նստած՝ առաջին անգամ հասկանում եմ իմ մանկական գժական պլանը՝ այդ հորինվածքը իրական դարձնելու, ու կարծում, որ եթե գրել իմանայի այդ տարիքում, միգուցե և ավելի լավ մի բան գրեի, քան այս մեկն է։
Այդ շրջանում արդեն հասկացել էինք, որ մեր տակի բնակարանը ծակելը այնքան էլ լավ միտք չէ։ Նախ աղջիկների բերանը ոչնչով չէինք ուզում կապել, և նրանց ձայները մեզ շուտ կմատնեին, երկրորդ՝ վերջին ամիսներին մի քանի հոգի եկել-մտել էին այդ տուն, և վտանգ կար բռնվելու, հետո՝ մուտքի մեջ անցք անելն էլ աննկատ չէր կարող մնալ։ Միակ բանը, որ հիմա չեմ հասկանում, այն է, թե ինչու սովորական դուռ կոտրելը մտքներով չէր անցել։ Մի խոսքով՝ տեղը փոխելու խնդիր կար, և մենք փնտրտուքի մեջ էինք, ամենալավ տարբերակը կատելնին էր, և այդ օրը որոշել էինք փոքրիկ դիվերսիոն գործողություն անել և տեսնել՝ ներսում հարմարություններ կա՞ն, թե՞ ոչ։ Բացի դրանից՝ ինչ-որ մեկը իմացել էր կավիճները պահելու մեր գլխավոր տեղերից մեկը։ Եվ որոշել էինք մի գնդակով երկու նապաստակ խփել։ Հենց կատելնիի տարածքում էլ նոր գաղտնարան սարքել։ Հակոբի հետ մի կերպ անցանք ճաղավանդակի միջով ու քայլեցինք դեպի պատը։ Պատուհանից ներս սողոսկեցինք ու միանգամից հիասթափություն ապրեցինք. շատ անհարմար տեղ էր աղջիկներին պահելու համար, բայց քանի որ կավիճները մեզ հետ վերցրել էինք, որոշեցինք գոնե այդ հարցը լուծել։ Քայլում էինք ներսով, որտեղ համարյա շարժվելու տեղ չկար, և հանկարծ նկատեցինք ինչ-որ փոս, ավելի շուտ փոքրիկ ծակ, ու միանգամից մտածեցինք՝ ահա կարծես գտել ենք ուրիշի կավիճների կամ զենքի գաղտնարանը։
Սկսեցինք փորել, ու հանկարծ առնետը դուրս թռավ ու վազեց, մենք էլ՝ իր հետևից։ Չհասանք, արդեն փախել էր։ Կավիճների համար նոր անցք փորեցինք ու դուրս եկանք։ Հետո իմ կյանքում սկսվեց ամենադժվար ամառներից մեկը, ես դեղնախտով հիվանդացա, և մայրիկի կարծիքով՝ առնետի բույնը ձեռքով փորելու պատճառով։ Այսքան տարի անց հիշելով այս պատմությունը՝ կարող եմ ավելացնել ընդամենը մի տեսահոլովակ՝ Pink Floyd-ի Comfortably Numb-ը, ու պատմությունը լրիվ կփոխի գույները և կունենա ուրիշ ենթատեքստ։
Գնացքը աննկատ մոտենում էր սև քաղաքին, որը անհաղորդ էր իմ մտքերին, ինչպես անհաղորդ են եղել բոլոր քաղաքները բոլոր մարդկանց մտքերին։ Ու ճանապարհի կանգառները իրական կանգառներ չեն մարդու համար, քանի որ միտքը միշտ ճանապարհին է։ Սև քաղաքի հրապարակ քայլելիս անգամ մի փոքր ցուրտ էր, չնայած արևը ցավեցնում էր աչքերս։ Գյումրին սիրուն էր, ինչպես այն անգամ, բայց այստեղ գալու ոչ մի իմաստ չկար։ Ես քայլեցի հրապարակով ևս մի քանի րոպե և ուղղություն բռնեցի դեպի հյուրանոց։ Այն գիշերը, որը պետք է մենակ անցկացնեի հյուրանոցում, առջևում էր և վախեցնող էր, բայց միայն այդպիսի գիշերներն են կանգառներ պահում իրենց մեջ, ու ես զգում էի, որ կանգառի ժամանակն էր։ Իհարկե, մինչ այս կասկածներ կային, բայց Հակոբի հետ կապված մտքերը փարատեցին դրանք։
-Այսօր կգտնեմ այդ կանգառը, – բարձրաձայնեցի ես, հետո մի փոքր ծիծաղեցի ինքս ինձ վրա, հերթական անիմաստ օրը, որը իբր պիտի իմաստավորեր մի քանի հազար տառ սպիտակ էջերի վրա լցնելը։
Հյուրանոցային համար մտնելիս միանգամից երկու փակով փակեցի դուռը։ Կարծես հետևիցս միլիոնավոր մարդիկ ուզում էին մտնել այդ սենյակը։ Մտա բաղնիք, լվացվելիս նայեցի հայելուն.
– Անհիմն, անհիմն մի՛ կնճռոտիր դեմքդ։ Այո՛, էլի դու ես, դու էիր, դու ես լինելու այս կամ ուրիշ ցանկացած հայելու առաջ կանգնած։ Կարոտով մի՛ նայիր մանկությանդ ու մի՛ վշտացիր ապագայից։ Մի՛ եղիր հեռու այսօրվանիցդ, մի՛ թող, որ կյանքդ լճանա։ Բա՛ց թող, նա ընթացք է ուզում, ընդունի՛ր նրան, ինչպես կա, մի՛ երևակայիր անմահություն, ու մահը քեզ մոտիկ կլինի։ Կմոտիկանաք, կսիրեք իրար, քո ուզածը չէ՞, իսկ քեզ ո՞վ է հարցնում։ Քեզ չեն հարցրել սկզբում, չեն հարցնում ընթացքում, ու վերջում էլ անհիմն մի հուսա, չեն հարցնելու։ Որովհետև դու մարմին ես, որը մեծանում է, դեռ մեծանում է, մի քիչ էլ մեծանա, կսկսի ծերանալ, դու ընդամենը մարմին ես, որը ցավում է։ Երբ ծնվեցիր, դու բաց վերք էիր, սպիանում ես, ծերո՛ւկ։ Մի՛ նեղվիր քեզնից, ամեն սպիտակ մազիդ հետևում կյանք կա, ու մեջը՝ հիշողություն, նյարդ կա քայքայած, ուրեմն հավատ է եղել մի բան փոխելու: Այնպես որ սիրի՛ր կնճիռներդ, դրանք ավելին են, քան ջահելությունն ուրիշի, դրանք ավելին են կյանքի հաճույքներից, որոնք կարող էիր անել, բայց չարեցիր, որովհետև տնկածդ ծառը պտուղ է տալիս, իսկ երազածդ անտառն առ ոչինչ է:
