Մեծ տատս չգիտեր ոչ իր ծննդյան տարեթիվը, ոչ էլ, առավել եւս, ամսաթիվը: Նա ուներ անձնագիր, որում ինչպես ինքն էր ասում, սուտի-մուտի բաներ էր գրված. որդիներն էին դասավորել, որ մայրն անձնագիր ունենա:
-Ա՛յ տատի, բա ախր չիմանա՞նք, թե երբ ես իսկականից ծնվել, որ ծննդյանդ օրը ճիշտ նշենք:
-Ա՛յ բալեք, դե ես ի՞նչ իմանամ, յաման թոքի /պնդաճակատ/ երեխեք եք:
Հետո, երբ շատ էինք հոգու հետ խաղում, ավելացնում էր, որ մորից լսել է, թե ինքը մի շատ արևոտ օր է ծնվել: Այդ օրը գյուղի կանայք գնացել էին հանդերը, թութ թափելու օրեր էին: Հենց այդ արևօտ օրերից մեկի ժամանակ էլ հենց թթենու տակ ծնվել էր ինքը: Գյուղի կանայք հավաքվել էին, գոգնոցով բարուրել երեխային ու անունը դրել Սիրան:
Գյուղի կանանցից մեկը, ով Սիրան տատիկի ընկերուհին է եղել, ասում էր, որ ինքը «12 թիվն է», հավանաբար Սիրանն էլ էդ նույն թիվը կլինի: Ու այդպես էլ գրեցին անձնագրի մեջ՝ 1912 թվական:
Սիրան տատը կովկիթի ընտանիքում է մեծացել: «Իմ շորերի վրա ամենաշատը կարկատաններ էին, էնքան գույնզգույն էին, որ ինձ թվում էր՝ աշխարհի գույներն ինձ վրա են թափել,- ասում էր ու քահ-քահ ծիծաղում,- մի ժամանակ գույնզգույն աղջիկ էի»:
Թե ո՞ր դպրոցում է սովորել, չգիտեմ, բայց ինքը ասում էր, որ «մի քանի տարի գնացել է ինչ-որ տեղ, որտեղ գրել-կարդալ են սովորեցրել»: Գիտեր տառերն ու մի քանի բանաստեղծություններ: Բայց թե ինչքա՜ն հեքիաթներ գիտեր, էդտեղ արդեն թվաբանությունն անզոր է. ամեն օր նոր հեքիաթ էր պատմում՝ նոր հերոսներով, նոր սյուժեով եւ երկնքից ընկնող ոչ թե երեք, այլ հինգ-վեց կաս-կարմիր խնձորներով:
-Տա՛տ, էդքան հեքիաթները որտեղի՞ց գիտես ,- հարցնում էի՝ ականջիս մեկը՝ նրա ձայնին, մյուսը՝վառարանի ճրթճրթոցին:
-Որ քնում եմ, մեկը գալիս, ականջիս փսփսում է:
-Ո՞վ:
-Բա չգիտեմ, չի երևում: Դեմքը երբեք չեմ տեսել, ոտնաձայն էլ չունի:
Երևի թե այդ անտես մեկը տատի մուսան էր, որ այցի էր գալիս ու հեքիաթներ թելադրում, իսկ խեղճը չէր հասկանում, թե ինչն ինչոց է:
Ես սիրում էի տատի խորհրդավոր կերպարը, նրա ժպիտը, որ մի անանուն նկարիչ վրձնել էր դեմքին, հետո թողել հեռացել, այդպես էլ՝ նկարի տակ իր ստորագրությունը չթողնելով: Չէ, երևի Աստծո հրեշտակն էր այդ ժպիտի հեղինակը, այլապես երկրային ոչ մի վարպետ իր գլուխգործոցը անստորագիր չէր թողնի… Տատիկի նկար-ժպիտը ստիպում էր, որ ես էլ ժպտամ. երբեմն զարմանում էի՝ մարդ էլ չհոգնի՞ էդքան ժպտալուց:
Երկար, ամպի պես խիտ ու ճեփ-ճերմակ մազեր ուներ, որ ամեն առավոտ խնամքով հյուսում էր, փաթաթում ու դնում լաչակի /գլխաշոր/ տակ: Ես, սակայն, չգիտեի, որ տատին ամեն լուսաբացի լուռ խոսքեր էր ասում Աստծուն, որը երևի աղոթքի իր ձեւն էր: Աղոթքի հետ փնջում էր մազերը, որ ամբողջ օրը այդպես գլխի վրա պահի աղոթքի բառերը, Աստծուն մեկ աննշան քայլ ավելի մոտ: Ո՞վ գիտե՝ մեզանից քանիսի՞ն է փրկել իր աղոթքներով…Ու այդպես ապրեց համարյա 90 տարի (եթե իրոք 1912-ին է ծնվել):
Սիրան տատուն 14 տարեկանում մարդու էին տվել չոբան Խաչատուրին: «Նշանեցին Մարոյին, տվին չոբան Կարոյին» ժամանակներն էին դեռ, ուղղակի Մարոն ինն էր, ինքը՝ 14
( եթե իրոք 1912-ին է ծնվել):
-Վայ, տատ, բա էդքան շուտ, որ ամուսնացել ես, ի՞նչ ես արել:
-Ի՞նչ պիտի անեմ, գնացել եմ հարս: Մորս որ հարցրել եմ, ասել է՝ ա՛յ աղջիկ, գնում ես , որ առավոտ շուտ արթնանաս, իրենց թավանները մոխիրով հարես, աման-չաման լվանաս, մի խոսքով՝ հարթնություն /հարթն-հարսն/ անես:
Ես ծիծաղս հուպ էի տալիս, որ տատին հանկարծ պատմությունը չընդհատի, բայց ախր հուպ տալուց շունչս կտրվո՜ւմ էր: Ու ասում էի՝ տա՛տ, մի րոպե, վազեմ ջուր խմեմ գամ: Ջուր չէի խմում, բայց փոխարենը քահ-քահ ծիծաղս դատարկում ու հետ էի գալիս:
-Հա՜, որտե՞ղ մնացինք:
-Առավոտ որ զարթնեցի, տեսնեմ սկեսուրիս ծոցում եմ,- աչքերը փակ պատմում է, ասես՝ ամաչում է աչքերը բաց հիշելուց,- վեր կացա, ասացի՝ դե, բերե՛ք, բերե՛ք լվանամ թավա, աման, ինչ կա-չկա, բերեք, թե չէ որ արևը դուրս եկավ, ճանճերն էլ հետն են դուրս գալու: Բա ամբողջ գիշեր ամանները կեղտոտ կթողնե՞ն:
Ծիծաղում է:
-Էդ վերջին նախադասությունը մտքիս մեջ ասացի, հո բարձր չէի ասելու:
Մինչ ես շարունակում էի ծիծաղս հուպ տալ, վառարանը ճարճատում էր ականջիս տակ: Ես գլուխս թաղում էի տատի փեշերում եւ գոգնոցի գրպանից չամիչներ «թռցնում»: Համով հեքիաթն ամենալավ բանն էր…
Տատին ասում էր.
– Աշխարհում կա մի ծառ՝ հյութեղ պտուղներով, բայց մարդիկ հաճախ կողքովն անցնում են անտարբեր ու մռայլ, չէ՞ որ բոլորը շտապում են ինչ-որ տեղ: Մարդիկ մոռանում են հաճախ, որ կարելի է ամեն օր գոնե մեկ պտուղ քաղել ու վայելել: Այդ ծառը բարության ծառն է, որ տարին տասներկու ամիս բերք է տալիս…
Ես քուն էի մտնում եւ երազներս խառնվում էին վառարանում այրվող փայտի ձայնին:
Երազներս ջերմանում էին ու ջերմացնում մարմինս: Երազներս գրկում էին սենյակի կիսախոնավ պատերը, եւ հոգսն ու թախիծը գնում-խառնվում էին փայտի հալվող քաղցրությանը, որպեսզի ծխի հետ դուրս գան դեպի բաց երկինք:
Աստղերն իրենց կարմիր գլխիկները ներս էին գցում պատշգամբի՝ իրար հետեւից շարված լուսամուտներից եւ ծիկրակում էին՝ Սիրան տատի հեքիաթներին ականջալուր:
Առավոտ շուտ, երբ դեռ նոր էր լույսը բացվում ու աստղերը հեռանալու դժվար որոշումն էին կայացնում, տատին ասում էր քթի տակ.
-Լուսացա՜վ, լուսացա՜վ,
Լույսն է բարի,
Ծիտն է ծառին,
Աշխատավո՛ր, վե՛ր կաց, բանի՛ր,
Ծույլ տղայի քունը կտանի…
Ու լույսը բացվում էր՝ գիշերվա բարությամբ ու սիրով գինովցած: Եւ մի զարմանալի բան. որքան Սիրան տատին կար, ապրում էր, կարծես լուսաբացը, իրոք, սեր էր բերում, իսկ գիշերը արևը պահ էր մտնում նրա ժպիտում եւ հենց այնտեղ ամբարում իր կենսատու շողերը:
90 տարի հետո, երբ նա արդեն չկար (եթե նա, իրոք, 1912 թվականին էր ծնվել), ես առաջին անգամ զգացի նրա երկար ու ճերմակ վարսերում հյուսված-փաթաթված աղոթքի պակասը, նրա հեքիաթի ու բարությա՜ն պակասը…
Հիմա նա նկարից է նայում, դա նրա միակ նկարն է, որտեղ մենակ է, նրան ո՞վ էր թողնում առանց թոռ ու ծոռի նկարվել: Ես չգիտեմ միայն մի բան՝ ո՞վ է նրա փոխարեն ամեն գիշեր ականջիս նոր ու անծանոթ հեքիաթներ փսփսում: Շշնջողի դեմքը չեմ տեսնում երբեք: Ո՞վ գիտե, գուցե դա Սիրան տատի մուսան է, որ վերադառնում է ժամանակ առ ժամանակ՝ իմ մեջ նորից ապրելու համար: Եթե այդպես է, այս գիշեր եթե գա, պիտի հարցնեմ.
-Մեծ տատիս մոտի՞ց ես գալիս, ուրեմն՝ ընկերներ կլինենք…
Իսկ մուսան կժպտա հաստատ ու եթե իրոք նա այն մուսան է, որ տատի մոտից է գալիս՝ կճանաչեմ ժպիտը: Եւ գո՞ւցե պահեմ նրան իմ տանը, որ բարությամբ գինովցած առավոտները վերադառնան…
Արցախ
