Լիլին հղիության ամիսներին հաճախակի էր ասում՝ վատ չէր լինի մեր տղան ծնվեր ամսի տասնութին, 6-ին գումարած 12 հավասար է՝ 18։ Ինչ մանկական էր Լիլին, այնքան էլ չէի հավատում, բայց ստացվեց՝ ինչպես ասում էր, հուլիսի վեցին գումարվեց դեկտեմբերի տասներկուսը և երկու տարեդարձից ձևավորվեց երրորդը։
Մենք հիվանդանոցի բակում էինք, հետո՝ ես ներսում էի։ Դեռ դրսում՝ քրտնում էի սովորականի պես շատ. «ջուրը գնում է խեղճի վրայից», հասել էի վիրահատարանի դռներին. որդուս թթվածին էին տալիս կեսարյան հատումից հետո, նա բոսորագույն բրդյա ծածկոցի մեջ էր, և Լիլին էլ վիրահատական սեղանին՝ թթվածնի սեփական բաժնով ու դիմակով… Նիհարն առաջարկեց հենց այնտեղ լվացվել, իր օրինակով, ըստ կարգի, արմունկով փակել ծորակը։ Զբաղեցնում էր ինձ վիրաբույժ ընկերս։ Ես երկարուխոր չուգունե լվացարանի հայելիով տեսա իմ արյունոտ ճակատը, քունքերը, ակնակապիճները, մեկ վայրկյան՝ մինչ ափերս ջրով շփեցին դեմքս, Նիհարը միակն էր, որը երևի նկատել էր այս փոփոխությունը, եթե ընդհանրապես նկատել էր…
Ահա մենք զավակ ունեցանք՝ ես ու Լիլին։ Հակասեցինք արյունով հաշվարկի կանխատեսումներին, հերթական անգամ։ Բոլոր շնորհավորանքները ասում էին, որ նա ինձ է նման, ուղղակի կրկնօրինակ, իսկապես նմանակ. ճիշտ են ասում ու հաճելի են ասում, կռվազան բևեռներն առժամանակ երանելիորեն համատեղվում են։
Մոտալուտ որևէ ամսում, և, ընդհանուր առմամբ, տարիներ անց էլ խառնել չի լինի՝ դա օգոստոսի 18-ին էր։ Իսկ օգոստոսի 20-ին՝ պապիկի մահվան տարելիցին, մենք կրկին գնում էինք գերեզմաններ։ Հայրս, եղբայրս, ես, ազգականներ։ Խորհրդանշական պահ էր։
Տապին՝ Դավալուի գերեզմանոցում։
Գրիգորի հետ մենք սողոսկում ենք դեպի ձախ իհարկե, գյուղի հին շիրմաքարերի վրայով, մեկից մյուսը ցատկեր անելով, կոշիկներս այրվում են ջերմությունից, անհարմար է, բայց ո՞վ ցույց կտա ելքը՝ թե՛ մեր, թե՛ արևից ստորև թաքցվածների պարագայում։ Հասնում ենք. սա Լևոն պապի գերեզմանն է, փոքրիկ բետոնապատ հողակտոր, ճաղերով զատված, յուրահատուկ սև մարմարե քարեր՝ հաստատում է նաև Գրիգորը, նա Լևոն պապի ծոռներից է, մեծ հորաքրոջ որդին, զարմանալի է, որ այս փոքրիկ գերեզմանատեղին ինձ իր ճաղերից ներս է թողել անցյալում. Գրիգորը մի կերպ է խցկվում՝ դռնակից մեկ քայլ ու վերջ։ Եսավը պիտի այս կողմերում լինի։ Պետք է փնտրել ձմռանը, երբ մոլախոտերը չորացած լինեն, երբ հին գերեզմանաքարերը դրանցով վերջնականապես կլանված չլինեն։ Մենք Լևոն պապի կողքի քարի փորագրությունը չենք կարողանում կարդալ, հույս է ծագում, թե կարող էր Եսավը լինել, բայց դե կինը… ասում են երեք կին է ունեցել, կողքերն են թաղել, հետ ենք գնում, հիշատակի ու խաղաղության խունկ ծխում, ճանապարհին կից ևս մեկ սև, անփայլ, նմանատիպ քար կա։
Տուն ենք դառնում։ Հորիցս իմանում ենք, որ Լևոն պապի կողքին իր կին Ջավահիրն է (Ներսեսի, ծնվ. 1892թ.), իսկապե՛ս, բնական է, որ կինն է, ոչ թե հայրը։ Գրիգորն անընդմեջ հիշեցնում է, որ նա երեք կին է ունեցել։
Սեղանից վեր կացա ու նորից եմ գնում հիվանդանոց։ Այստեղ բուժքույրն ասում է, որ որդիս իմ սպիտակ տեսակն է, այո՛, նրա գույնն այսօր ավելի բաց է, այո՛։
Երկուշաբթի դուրս են գրում։ Մենք տանն ենք։ Տուն գալու ընթացքն – անտանելիորեն երկա՜ր, պարտադրված գործողություններով, ներկա ժամանակով՝ աննկարագիր սովորականություն – այսպես է լինում. ծննդատանն իմ գիրկն եմ առնում որդուս, մանկաբարձուհին նրան հանդիսավոր ինձ է հանձնում, երբ պատրաստի թղթադրամն եմ մեկնում՝ աներկբա հրաժարվում է։ Մանկական հարց ու պատասխանի լեզվով, կարողանալու ենք ասել, որ մենք տղայիս անվճար ենք ստանում։ Թանկարժեք նվերը պինդ եմ պահում, ծայրահեղ զգուշավորություն՝ նյարդային վիճակ, իջնում ու փորձում եմ հասնել մեքենային, բարկանում օբյեկտիվներից, ես, վերջին օրերին, նման եմ կինոյի հերոսի, որը չի հաջողացնում դուրս պրծնել նկարահանումների կավճե պարունակից։
Իմ տղայի ուսերին ու ազդրերին սև մազեր են երևում, նա մեզ Եսավին է հիշեցնում, բայց նրա անունն Արայիկ է։ Ծննդյան վկայականը սկսում է վկայել այդ մասին, իսկ ես համակարգչով գործառող աշխատակցուհուն խոստովանում եմ, թե՝ հաջորդի անունն ազատորեն Բրունո է տպվելու, կամ՝ Եսավ…
Չորեքշաբթի Արայիկի գույնը բացվել է և աչքերը կապույտ են, մեծ հորաքույրը մյուսին ասում է. «Պապան ա՝ կապույտ աչքերով»։ Սամսոնը՝ պապիկի հայրը։
Հինգշաբթի Արայիկն ինձ է հիշեցնում, ուրբաթ Լևոն պապի պես է ժպտում, իսկ շաբաթ իր անվանակրի՝ հորս նման սև ու փոքրիկ աչքերով է։ Եվ քանի որ համառորեն չեն ընդունում նրա ինքնությունը, ես արգելում եմ բոլոր տեսակցություններն ու նկարներ չեմ փոխանցում ոչ մեկին։
Բայց երեքշաբթի լուսաբացին քնած Արայիկի դեմքը շողում է եղբորս պես։ Նա կերպափոխվել է եղբորս, աչքերը մոխրագույն են, մազերն արդեն կանոնավոր են, սևի ու շեկի միջակայքում են։
Նա ինձ հիշում է։
Վերջիվերջո, այստեղ, հենց այստե՛ղ, ուզում եմ ասել, որ ես դադարեցնում եմ Եսավի որոնումները, և բնավ էլ իմաստի որոնումներ չէր այս ամենը, այլ ինձ հետաքրքրում էր հենց մեր նախապապը։ Չեմ հոգնել, եթե կրկին բռնկվի, ապա միայն իմ ներսում, կարճատև մի բան՝ առանց հորդելու։ Կարծում եմ, բավականաչափ տեղեկացա Եսավ նախապապի մասին, չբավողն էլ, օրինակ՝ շիրիմը, կարող եմ մոտավորապես մատնացույց անել։ Լևոն պապի գերեզմանատեղի մոտերքում է գտնվում նաև Եսավի շիրիմը։ Պարականոն ոչինչ չկա այս պատմության մեջ։ Մեկ այլ բան՝ ասենք Եսավ նախապապի հատուկենտ ու տենչալի մի լուսանկար գտնվեր որևէ արխիվից, վատ չէր լինի իհարկե, առասպելը կնահանջեր, առեղծվածը կտարալուծվեր, ես սիրում եմ, երբ ամեն ինչ լուծվում ու կոկվում է, դեմ չէի լինի։ Վստահ եմ՝ մի օր կհայտնաբերվի։
Իմ Արայիկ որդուն լողացրեցին վարդի թերթիկներով և ցորենի քառասուն հատիկներով։ Աղոթքներ մրմնջալով՝ որ նա հերթական կենցաղավարը դառնա կամ չդառնա, մարզված տղա դառնա, կամ՝ գավառական հաշվենկատ պաշտոնյա, և ես խանգարեցի՝ ում ինչքան կարող էի։ Քառասնօրյակը լրացավ, որտեղ նա հասցրել էր կռվախնձոր դառնալ ու առաջին անգամ հիվանդանալ։
Երկրային նպատակների ենք ծառայում բոլորս, չնայած դրան, անկարելի է հասկանալ մեր անկոտրում համառությունը՝ երեխա յուրացնելու ու այդքան անօգնական մարդ դարձնելու։
Հետևապես՝ նա իմ որդին չէ, թե շատ ուզի ինքը լինել։ Եթե կուզի։
Նա մեծանում է ամեն օր և նրա հետ մեծանում է մեղսունակ միջավայրը, որում ապրում է։ Կապույտ սոսիկը կամ ծծակը աբստրակտ նկարով է, ինչ-որ երկրաչափական մարմիններ հիշեցնող պարունակությամբ, դժվարամարս, ինչպես և աբստրակցիոնիզմն առհասարակ։ Այդ ծծակով նրա սեփականությունն ընդլայնվում է, այսուհետև՝ վեց-յոթ հատ. կանաչ կապիկով, դեղնավուն աստղով, սպիտակ-երկնագույն, չնյարդայնացնող ամերիկյան ու այսպես շարունակ։ Վատ ժամանակներ չեն, կարելի է անընդհատ կորցնել ու առանց բերկրալից ապրումների՝ ուշացումով հայտնաբերել նման պարագաները։
1,5 տարեկանում հրաշամանուկը հասցնում է գերազանցել իմ բոլոր ռեկորդները, մորս և Լիլիի վիճակագրություններից համեմատական ազդագիր է կազմվում, որը կարդալու պահին Արայիկը անջատում է լույսը՝ գիշերվա միակ արհեստական հատկանիշը։ Մթությամբ անկաշկանդելի որդու համար շարունակվում է ծծակների փնտրտուքը, հերթական ռեկորդը։
Ես զգում եմ իրապաշտությանս օտարումն ու անհավատարմությունը։ Իմ մասնակցությունն ավարտված է, սրանք քո՛ ժամանակներն են։
Արայիկն այժմ նման է ինձ ու Լիլիին, աչքերով՝ իմ քույրիկ Արմինեին, ամենակարևորը՝ ինքն իրեն. նմանությունները մասամբ «Գրին քարտ»-ի այսօրվա նկարն է թելադրում, իրականությունը նաև, կարծիքներն ու զիջողականությունս։ Վերջին անգամ «Գրին քարտի» համար նկարվել էի 12 թե 13 տարեկանում, տատիկի մոտ գտնվող իմ ալբոմում էր, երկու օրինակ, շատ լավն եմ այնտեղ, ինչպես Արայիկը, որ հիշեցրեց իմ սիրած նկարի ծիծաղաշարժ և զավեշտալի պատմությունը։
Արայիկ որդին մեծանում է ի հեճուկս շրջակա ահուդողի և փառք Աստծո։
