Լավ։ Թող տենց լինի։ Թող լույս լինի, ասել Աստված։ Եվ սկզբում լուսավոր էր։ Նորմալ էր։ Գեղեցիկ իրիկուն։ Հետո պատուհաններից, բակերից ու հատուկենտ, տեղ-տեղ էլեկտրալարերից, արանք-արանք ցից կանգնած սներից լույսերը հանգան, մարեցին, միանգամից, ընկնելու պես, մի բան գցելու նման, կար ու չկար, անցավ գետնատակ, գյուղն անցավ խավարի մեջ։ Դեզերն ու տները լուսնոտած, գիշերով շարվել էին։ Շները հաչացին, իմիջիայլոց, ստուգողական, էնպես մի քանի անգամ, հափֆ-հուփֆ, հերթափոխ, ձայնակցում, էստեղից-էնտեղից լսվեց ու դա էլ կորավ, լռեց։
Հետո սար երևաց, սև ընդգծվեց, երկինքը զատվեց, մուգ, մո՜ւգ, պատուհաններից մեկում շարժումներ գծվեց, մոմ վառեցին, իսկ դա դեռ լույս չէր, բայց հերիք էր, որ տղան շարունակեր ընթերցումը։
Թող լույս լինի։
Ո՞վ է դեմ։ Ո՞վ կողմ։ Բոլորը, բացի տղայից։ Ողջ օրը թրև է գալիս, դասերը թողել, գրքերը հավաքել, պայուսակը խոթել, չի բացել, չի հանել երբեք, երկու տող, գեթ մի տող չի կարդացել, ստացել է, չի ստացել, հարցրել են, պատասխանը չի հնչել, նստել է, գլուխը կախել, հոնքերը կիտել, գյուղի միակ դպրոցում, սակավաթիվ աշակերտների մեջ, այս մեկն է, բացառիկը, անուղղելի՛ն, անկառավարելին, անբուժելի ծուլությամբ տառապողը, տիտիկ չարած այս օրերի շարանում, ո՞ւմ թողել խաղը, էն մանկական խաղերը չէ, չլիկ, մլիկ, տունտունիկ, չէ՛, խաղն առհասարակ, նյարդայնացնող, մեծահասակների վրա ազդող խաղային վերաբերմունքը դեպի ամեն ինչ, խաղացողի ու չմտածողի արտոնությունն ո՞ւմ թողնել, քանի դեռ կա ինքը՝ Գագուլոն։
Խավարում խոշորված բիբերով, դանդաղ, գլուխը էջերից վեր առած, անվախ, մի վայրկյան ստուգեց, հոտն առավ, գիշատիչ երեխա, ոչ ոք չտեսավ աչքերի գույնը, դեմքով դեպի պատուհանն էր, գրասեղան չունեին, տունն էլ տուն լիներ, գյուղի աղքատը՝ հայրը, նրա կինը՝ Գագուլոյի մայրը, մեծ քույրը, մյուս քույրը, որ ամենափոքրն էր, ապրում էին մեկուկես սենյակում, ապրում էին զոռով, ծերը-ծերին հասցնելով, թող ապրեն, աճեն ու բազմանան, ասել Աստված, մտածում է եկեղեցու պատմության ուսուցիչը, գյուղի քահանան, երբ չկա էլեկտրականություն՝ նրանց նմաններն ավելի լավ են ապրում, սև վարագույրը իջնում է աչքերին, Գագուլոյի հայրը, մայրը և մյուսները չեն տեսնում իրենց մերկության մեջ, համեմատելու ոչինչ չեն տեսնում, օ՜, Աստված իմ, հառաչում է քահանան, երբ Դու ասեցիր՝ լույս լինի, մի՞թե սա նկատի չունեիր, դարեր ու հազարամյակներ եկանք, հասանք, հանգեցինք, հասկացանք, որ լույսը միայն հարյուր հիսուն տարի առաջ եղավ, մարգարեությունները նոր-նոր սկսեցին իրագործվել, չեղարկում ենք ամեն ինչ, մինչև էլեկտրականության ի հայտ գալը չի եղել ոչինչ, դատարկ էր, անձև, և Աստծո հոգին էնպես լոկ շրջում էր աշխարհի վրայով, հպվում էր ժամանակ առ ժամանակ, և դրախտը դեռ սա է, իսկ վտարումը՝ առջևում։
Թող լույս լինի։
Քահանայի տղան և ուրիշ տղաներ հարևան տներում մոմի ներքո շարունակում էին ընթերցումը, իսկ Գագուլոն նույնիսկ մոմ չուներ, ո՞ւր էր այդպիսի հնարավորություն, լավ պատճառաբանություն, մարմանդ առկայծումների ուղղությամբ պատուհանը զգուշորեն բացեց, ժպտաց, հոտոտեց, քամին փչեց ռունգերին, մազերը խառնեց, խուժեց ներս…
Գոռացին, բայց մարդ չկար պատուհանի մոտ, չքացել էր, առիթ էր գտել, պահը բաց չէր թողել, պատուհանը բաց էր թողել և անհետացել։
Հիմա գողեգող, հապշտապ սլանում էր քուչեքով, քուչի շունը նրա կտրած ճամփեքով չէր անցնի և չէր խիզախի նրա վրա հարձակվել, թեև կարգը պահող գռմռոցներ արձակում էին շները և դեռ տասը-քսան մետրի չափով թրևում հետևից, հետքերը հոտոտելով գալիս, քարշ գալիս մինչև հաջորդ շան դուռը, հաջորդ դռան շունը և հետ դառնում՝ չմտնելով թշնամու տարածք, փոխնիփոխ, դռնեդուռ, հերթականությամբ անցնում էր Գագուլոն ճկուն և արագաքայլ, խրոխտ ու վճռական, ուշադիր և հաստատակամ, առկայծող մոմի լույսերը ստուգելով, հայացքը պատուհաններից ներս գցելով, այդ հայացքով խաղընկերներին վերագտնելու իր հույսով, գյուղի մութ փողոցներում, այս ուշ ժամին նա նման էր ջահակիր ջահելի, որն ինքն էլ չգիտի, թե ուր է գնում կամ ինչ է սպասում իրեն, պատրաստ է ամեն բանի, քոթակի ու գզվռտոցի, կասկածի, մեղադրանքի ու կրակոցի, միայն թե խաղը չդադարի, խավարը չլքի, լույսը չծագի և ստիպված չլինի վերադառնալ, թող ճամփան ոլորվի, մոլորվի, ցավը տանջի, լուսնյակը կանչի, աստղերին նայի ու նայի խավարում շարված շեներին…
Ու հանկարծ հնչի՝
Աուուուուուո՜ւ…
Խաղընկերներից մեկը, գրադարանավարուհու տղան, որոնց տունը գյուղի ծերն էր, սարերի տակ, չոլերին կից, պատուհանի մոտ նշմարը առավ, գլուխը հանեց, հոտոտեց, մարմինը քաշեց ստվերի նման, որ մոմի լույսով օրորվող տանեցիներից չտարբերվի, չքացավ, չգտան, տեսան, որ գիրքը թողել է բաց, էջը չի հասցրել թերթի, կարծես քամին է մտել ու շրջել, մեղրամոմի լույսը իրար տվել, գրեթե մթնեցրել ու նորից լուսավորել, փչել-թողել, կիսախավարում ստվերները խառնել, այդպես երեխային առել է ու տարել…
ԱուուուուԱուուուո՜ւ…
Երկարատև երկու ոռնոց, խաղընկերներից մեկն էլ գերվեց, գնաց, գյուղից ևս մեկի մինուճար տղան նշմարը առավ, փախավ, միացավ խաղընկերներին՝
ԱուուուՈւուուուԱուուո՜ւ…
Լույս չկար։ Գայլերը խմբվում էին գյուղի շուրջը։ Երկար ժամանակով լույս չի լինելու։
Չկա լույս, չկա ժամանակ։ Հին օրերում էլեկտրաէներգիայի մասին չեն էլ երազել, գայլերն օգտվել են խավարից, հավաքվել սարերում, սպասել, ոհմակները խփել են փարախին, ուշադրություն շեղել, իսկ մարդագայլը երեխաների որս է սկսել, խլել է բարուրներից, հանել, սարերը տարել, խեղդել, հոգին կերել է, մարմինը հանձնել գայլերին, հոգին կորզել է, մարմինը թողել սովորական գայլերին։
Ոռնոցը հմայում էր խաղընկերներին և առայժմ չէր մատնում, պայմանավորվել էին՝ գաղտնի նշանը պիտի առաջնորդեր նրանց, երբ լույսը կտրեին, ծնողներն արդեն հույսները կտրեին, թե կտան, կմիացնեն կամ կվերականգնեն, Գագուլոն պիտի սարերը ելներ ու կանչեր կոկորդով մեկ, ծիծաղելի կլիներ, եթե նրա փոխարեն դա աներ կամ առաջարկեր մի ուրիշ խաղընկեր, ոչ Գագուլոն, ապա այդ ընկերոջ ասածների վրա կարելի էր ծիծաղել, իսկ ոռնոցի փորձերը նույնիսկ չլսել, չհիշել, ընթերցումը հանգիստ շարունակել… բայց այստեղ չի կարելի չարձագանքել, անիմաստ է Գագուլոյին հակառակվել, կռվել նրա հետ, դիմադրել, հակադրվել, ո՞վ էր առյուծի սիրտ կերել, որ Գել Գագուլի դեմ ելներ, ո՞վ, նրանք բոլորն էլ գնացին, վերջին դասը սերտած, գլուխները կախ, ոչխարի պես, բոլորի հետ էլ Մարդագայլը հաշիվներ ուներ, հին հարցեր, խնդիրներ, կասկածներ, պարզաբանման կարիք ունեցող խոսքեր, բառեր, որոնք չէին ասվել կամ հիշողությունից թռել էին, չէին պահպանվել, անմեղ-անմեղ, մատաղ-մատաղ, չապրած-չվայելած ու անսպասելի կերպով գերեվարված, գլխիկոր, մեկիկ-մեկիկ, մտածելու անընդունակ կամ ով գիտի թե այդ տարիքում ինչ մտածելու ընդունակությամբ սար էր բարձրանում նրանցից վերջինը՝ քահանայի տղան։
Տեր-Ղազարյանների ընտանիքը հավատում էր ամեն տեսակ հեքիաթների. Սուրբ Ջուր, Օրհնված Տուն, Գինի և Հաց, Զորավոր Աղոթքներ, Պահապան Հրեշտակներ, և այս տեսակ բազում հրաշքների, անհիշելի զրույցների մեջ երբեք լուրջ չէր ընդունել մարդագելի հեքիաթը, տգիտությունից բխող սաստիկ վախը, անտառաճանաչության, խավարի սարսափը, թվում էր, չի էլ պատահել, չի էլ հավակնել որևէ բան ներկայացնել, և ահա, երկու լեգենդ, երկու միֆ, անմտության երկու աստիճան, կիրթ և անկիրթ, հոսանքազուրկ գիշերով, ճիշտ պահին, ճշգրիտ վայրերում, գյուղից ոչ հեռու, սարերի ցրտին, մոտենում էին իրար, տարիներ հետո, նորից և նորից, հեքիաթը հակասում էր հեքիաթին, և քամին, ոռնոցը, աստղերը, լուսինը, կարծես հարց էին տալիս՝ ո՞րն է ավելի իրական, ո՞րն է ավելի հավատարժան, ինչը կարող էր իսկապես կատարվել, և ինչը՝ չէ, բացառված էր, անլուրջ, անհեթեթ…
Քահանայի տղան… ամեն ինչ կտար քահանան, ոչինչ չէր խնայի, Խաչը կտար, Գիրքը կտար, ունեցվածքը կբաժաներ աղքատներին ու կարիքավորներին, որպեսզի պարզվեր, թե ինչ է մտածել վերջին րոպեներին, խելքին փչածը, տեղի ունեցածը, ինչ ֆանտաստիկ պատահականությամբ, ինչու նա գնաց, եթե անգամ դա խաղ էր, չարաճճիություն, որին հակված էին բոլորը, փախչել տնից, օգտվել մթից, Աստված իմ, թող լույս լինի, թող տենց լինի, որ գոնե զգուշություն, հանգստություն, փնտրտուքներն անիմաստ չանցնեն, կոկորդը կտրած գառների արյունը հոսում էր գոմերով, մեծ վնաս, վատ խորհրդանիշ, ասես չար բան էր հուշում ծնողներին, անօգնական լացող մայրերին, փնտրտուքը շարունակող հայրերին մնում էր հուսալ, հավատալ և սպասել, չհանձնվել, չէ, գայլերը կատաղած էին, գիշերը մութ էր, հա՛, սակայն դեռ հույս կար, դեռ վերջին տղան ողջ, առողջ բարձրանում էր՝ գյուղից կանչող ձայները հազիվ լսելով… Առնոո՜… Կարոոո… Սամվեեե՜լ… մագլցում էր հնարավորինս արագ, որ սեփական անունը հանկարծ չհնչի, տքնությունը, հոգնությունը, ասես հատուկ ծրագրի համաձայն, ոտից-գլուխ ուժասպառ էին արել տղային, հոգեպես կոտրել, մաշել, քշել հեռու, քշել տանից շատ հեռու, հարթ տարածության կարոտ, թաթերը վերջապես ուղիղ կանգնեցին, այլևս դժվար էր կողմնորոշվել, դժվար էր ուղղակի տեղում մնալ, ուստի դիմադրություն ցույց չտվեց, մեջքին կպած առաջին հարվածով ընկավ…
Ա՛խ, զգաց, որ իրենից տաքություն է հոսում, գել ու գազանի համար այնքան գրավիչ, մարդկային արյուն։ Ուֆ, ուֆ, խեղճություն, անօգնականություն։ Ճիգ գործադրեց ու շրջվեց։ Գլուխը դրեց քարե բարձին։ Տեսավ աստղերը ու կարմիր լուսինը իր վերջին հայացքով ցանկացավ ներս անել, չապրածը ապրել, չվայելածը՝ վայելել, կշտանալ, պահպանել, տեղավորել, ու հրաշքով ստացվեց, լուսինը իջավ, իջավ, դանդաղ մեծացավ, ընդհուպ մոտեցավ, ժպտաց տղայի երեսին, աստղերը զույգ-զույգ թափվեցին, շրջապատեցին, պսպղացին, փայլեցին։ Տղան ավելի ու ավելի մոտիկից զգաց լուսնի ու աստղերի շունչը, ծանրությունը, սառնությունը…
դանակի երկրորդ հարվածը վերջ տվեց նրա երազներին…
Լուսինը մի կողմ քաշվեց, իսկ աստղերը սուր ծակծկեցին։
