Անդրեյ Տարկովսկի | Մարտիրոլոգ

Ցինիզմը դեռ ոչ ոքի չի փրկել: Դա փոքրոգիների ճակատագիրն է:

Անդրեյ Տարկովսկի

Երկու խոսք

 Ա. Տարկովսկու «Մարտիրոլոգ»-ի պատմությունն սկիզբ է առնում «Սոլյարիս» ֆիլմի նախապատրաստական շրջանից, քառամյա աշխատանքային պարապուրդից հետո: Օրագրում վերջին գրառումը նա 1986 թ. դեկտեմբերի 15-ին է արել՝ վախճանից երկու շաբաթ առաջ:

«Մարտիրոլոգ»-ում Տարկովսկին հազվադեպ էր խոսում աշխատանքից: Քանի որ յուրաքանչյուր ֆիլմի համար նա աշխատանքային առանձին օրագիր էր պահում: Բայց և հետապնդումների, ճնշումների ու տառապանքների «թվարկմամբ» էլ չի սահմանափակվել: «Մարտիրոլոգ»-ում կան և՛ փիլիսոփայական խորհրդածություններ, և՛ մեջբերումներ նոր-նոր ընթերցված կամ վերընթերցված գրքերից, և՛ կենցաղային բովանդակության նշումներ (գյուղական տան շինարարության մասին ևն)…

«Համրանք տառապանաց». այսպես էր Տարկովսկին բնորոշում «Մարտիրոլոգ»-ը: Նա հաճախ էր կրկնում՝ «Մենք երջանիկ լինելու համար չենք ստեղծված: Կան ավելի կարևոր բաներ, քան երջանկությունն է»: Օրագրերը Անդրեյ Տարկովսկի մարդու և արվեստագետի կյանքի բացառիկ վկայությունն են, արվեստագետի՝ ճշմարիտ Ուղու որոնման և ստեղծագործական Ազատության խոստովանանքը, կյանքի սրտառուչ և լիահույս դրվատանք (անգամ մահվան երեսին նայելով), քանզի նրա ողջ գեղարվեստը, նրա կատարելատիպը և նվիրականությունը ոչ այլ ինչ էր, եթե ոչ արտառոց և աննախադեպ սեր առ Մարդը և առ Աստված:

Անդրեյ Տարկովսկի (Կրտսեր)

Արդյո՞ք մինչև վերջ անկեղծ էր Տարկովսկին իր օրագրերում: Դե իհարկե ոչ: Նա գիտեր, որ դրանք հրատարակվելու են և կարդացվելու: Ուստիև երբեմն նա ակնարկներով էր գրում, ինչ-որ բաներ էլ թաքցնում անգամ ինքն իրենից: Բայցևայնպես, հաճախ չէր զսպում իրեն և հոգում կուտակված ամեն բան դուրս էր թափում «Մարտիրոլոգ»-ի էջերին:

Օրագրերի առաջին հրատարակությունը լույս տեսավ Գերմանիայում 1992 թ., որին հաջորդեցին հրատարակությունները Ֆրանսիայում և Իտալիայում: Ռուս ընթերցողին «Մարտիրոլոգ»-ը մատչելի դարձավ միայն 2008 թ.: Հարկ ենք համարում ընդգծել, որ ռուսալեզու հրատարակությունում մեկնությունները բացակայում են (հետևաբար, ստորև բերվող հատվածները թարգմանելիս անհրաժեշտ ենք համարել որոշակիորեն ծանոթագրել դրանք): Այստեղ խնդիր է դրվել սահմանափակվել հեղինակի այն տեքստերով և նյութերով (հատվածներ թերթերից, նամակներ, հեռագրեր ևն), որոնք անձամբ Տարկովսկին է ներառել «Մարտիրոլոգ»-ում: «STALKER» մատենաշարով առաջիկայում հրատարակվելիք օրագրերի երկրորդ հատորում, սակայն, կլինեն արդեն ընդարձակ առաջաբան և ծանոթագրություններ, անվանացանկ ևն:

Ամենևին փորձ չանելով համընդգրկուն պատկերացում տալ «Մարտիրոլոգ»-ի տեքստերի մասին՝ առաջարկում ենք ընթերցողին որոշ ընտրված (առանց որևէ հատուկ սկզբունքի և դիտավորության) քաղվածքներ՝ սկսելով առաջին և ամփոփելով վերջին գրառումներով:

*   *   *

(հատվածներ)

30-ը ապրիլի, 1970 թ., Մոսկվա.

 Սաշա Միշարինի հետ դարձյալ «Դոստոևսկուց» էինք զրուցում: Դա, անշուշտ, հարկ է նախ և առաջ գրել: Չմտածել ռեժիսուրայի մասին: Հազիվ թե Դոստոևսկուն էկրանավորելու իմաստ կա: Անհրաժեշտ է ինքնին Ֆ. Մ.-ի (Ֆյոդոր Միխայլովիչի, իմա՝ Դոստոևսկու – Գ. Ճ.) մասին ֆիլմ նկարահանել: Նրա խառնվածքի, նրա Աստծո և դևերի, նրա գեղարվեստի մասին:

Տոլյա Սոլոնիցինը հրաշալիԴոստոևսկի կարող է խաղալ: Իսկ հիմա դեռ պետք է կարդալ: Ընթերցել այն ամենը, ինչ գրել է Դոստոևսկին: Եվ ամենը, ինչ գրվել է նրա մասին, նաև՝ ռուս փիլիսոփայություն՝ Սոլովյով, Լեոնտև,  Բերդյաև ևն: «Դոստոևսկի»-ն կարող է դառնալ այն ամենի իմաստը, ինչ ես կցանկայի անել կինոարվեստում:

Իսկ այժմ՝ «Սոլյարիս»-ը: Դեռևս ամեն բան տանջալից և ուժահատ է ընթանում, քանզի «Մոսֆիլմ»-ը ակնհայտ ճգնաժամիմեջ է: Այնուհետև՝ «Սպիտակ օրը» [1]:

23-ը փետրվարի, 1972 թ.

 Մի՞թե նորից պետք է նստել և տարիներ սպասել, երբ որևէ մեկը կբարեհաճի թողարկել կինոնկարը («Սոլյարիս»-ը — Գ. Ճ.) [2]: Սա ի՛նչ տեսակ զարմանալի երկիր է, որ չի փափագում միջազգային ասպարեզում մեր գեղարվեստի թե՛ հաղթանակները և թե՛ բարձրարժեք նոր ֆիլմեր ու գրքեր: Ճշմարիտ, իսկական արվեստը նրանց խրտնեցնում է: Դա, հարկավ, միանգամայն բնական է. արվեստը, անկասկած, հակացուցված է նրանց, քանզի այն մարդկային է, մարդասիրական, իսկ նրանց առաքելությունը շնչավոր ամեն բան, հումանիզմի բոլոր ծիլերը խեղդելն է՝ լինի դա մարդու բաղձանքն առ ազատությունը,կամ թե արվեստի դրսևորումների հայտնությունը մեր մռայլ տեսածիրում: Նրանք հանգիստ չեն գտնի, քանի դեռ հիմնախիլ չեն արել ինքնուրույնության բոլոր նշույլները և անհատականությունից անասուն դարձրել:Սրանով նրանք ամեն ինչ կխորտակեն՝ թե՛ իրենց, թե՛ Ռուսաստանը:

Վաղը Սիզովին [3] կայցելեմ.նա կբացատրի ինձ՝ ինչ է կատարվում «Սոլյարիս»-ի հետ: Իցե թե սկսի հորդորել, դեպի իրեն տրամադրել, համոզել: Դե իսկ ես երբեք չեմ համակերպվի այս ամենին…

Պետք է Կորոլենկոյի պատմվածքը կարդալ, որի մասին Ֆրիդրիխն (Գորենշտեյն) էր խոսում.այնտեղինչ-որ սիբիրյան գեղջուկների խուլ կյանքի, նախապաշարմունքների և այլնի մասին է պատմվում: Հնարավոր է՝ «Աուկալկներ»-ի [4] կարգի մի բան լինի: Էկրանավորումը, համենայն դեպս, ավելի դյուրին ճանապարհ է:

Չգիտես ինչու, ինձ թվում է, որ էկրանավորել պետք է չկայացած գրականությունը, որում, սակայն, մի սերմ կա, հատիկ, որ կարող է զարգանալ, հասունանալ ֆիլմում, ինչն էլ, իր հերթին, գուցեև երևելի ստեղծագործության հանգի, եթե ջանքեր գործադրես այդ ուղղությամբ:

 27-ը հունվարի, 1973 թ., շաբաթ.

 Ի՜նչ տաղտկալի է ապրել այս լույս աշխարհում: Ես նախանձում եմ բոլոր նրանց, ովքեր ի զորու են զբաղվել իրենց աշխատանքով՝ պետությունից անկախ: Այո, գործնականում՝ ամեն ինչով, բացառությամբ, սակայն, կինոյի և թատրոնի: (Հեռուստատեսության մասին չեմ խոսում, քանի որ դա արվեստ չէ): Նրանք ազատ են: Աշխատավարձից ևս կախում չունեն. փոխարենը , ծայրահեղ դեպքում, նրանք կարող են և աշխատել: Որքա՜ն գռեհկամիտ իշխանություն է: Մի՞թե նրան հարկավոր են գրականություն, պոեզիա, երաժշտություն, գեղանկարչություն, կինո: Ոչ, ընդհակառակը. ինչքա՜ն ապարդյուն ճիգ ու ջանք կթափվեր: Իսկապես, ճիշտ էր ասում ինձ Բորիս Լեոնիդովիչը (Պաստեռնակ), որ ես ևս չորս կինոնկար կստեղծեմ [5]: Առաջինն արդեն արել եմ. դա «Սոլյարիս»-ն է: Մնաց երեքը: Ընդամենը երեք ֆիլմ: Ես միմիայն աշխատել եմ ուզում, ուրիշ ոչինչ: Աշխատել: Մի՞թե անհեթեթություն և մեղք չէ, որ իտալական մամուլում «հանճարեղ» հորջորջված ռեժիսորը առանց աշխատանքի է մնացել:

Ինձ, անկեղծ ասած, թվում է, որ այս ամենն ուղղակի ղեկավարության մեջ սողոսկած միջակության վրեժն է:  Բոլորս էլ գիտենք, որ միջակությունը ատում է արվեստագետներին, իսկ մեր իշխանությունը, առանց բացառության, միջակություններից է բաղկացած:

Եթե հաջողվի կյանքի կոչել «Սպիտակ օր»-ը, հարկ կլինի արդեն Դոստոևսկու մասին ֆիլմի հայտ ներկայացնել.առայժմ գոնե սցենարը: Վաղուց արդեն ժամանակն է…

Իսկ միգուցե թքե՞լ ամեն ինչի վրա:

Ո՞րն է ծառերից ամենագեղեցիկը: Թերևս՝ ծփին: Բայց բավական երկար ժամանակ է անհրաժեշտ դրա աճի համար: Իսկ ո՞րն է ավելի արագ աճում. ուռենի՞ն, թե՞ արծաթափայլ կաղամախին: Այս վերջինը գեղեցիկ ծառ է:

Տեսնես կհաջողվի՞ ինձ Ֆեդյայի [6] միջոցով ավտոմեքենա ձեռք բերել: Դա միակ տարբերակն է: Ինքս, իհարկե, երբեք մեքենա չեմ գնի:

Ինչպե՜ս կուզեի կյանքս գյուղում դասավորել [7]:

20-ը հոկտեմբերի, 1973 թ., շաբաթ, Մոսկվա.

 Ամենաբութ մտքերից մեկը.դու ոչ մեկին պետք չես, դու բացարձակապես խորթ ես սեփական մշակույթիդ և ոչինչ չես արել նրա համար, դու ոչնչություն ես: Բայց եթե Եվրոպայում և, ընդհանրապես, ուր որ հարկն է, լրջորեն հարցնում են. «Ո՞վ է ԽՍՀՄ լավագույն ռեժիսորը» — Տարկովսկին: Իսկ մեզանում՝ ոչ մի ծպտուն: Ես չկամ. ես դատարկ տեղ եմ:

Սա, այսպես ասած, թուլության րոպե է: Չափազանց ծանր է ոչ մեկին պետք չլինելը: Որքա՜ն կուզեի նշանակություն չտալ մանրուքներին: Տենչում եմ ամբողջովին լցնել որևէ մեկի կամ շատերի կյանքը: Ես նեղ եմ սեփական հոգուս համար: Ուրիշ մի զետեղարան է ինձ հարկավոր:

29-ը հուլիսի, 1974 թ.

 Դե, նորից սկսվում է պատրաստի կինոնկարը հանձնելու խառնաշփոթը: Հինգշաբթի Երմաշը [8] մերժեց ընդունել այն: Նրա համար ամեն բան անհասկանալի է («Հասկանալի դարձրեք»), ինչ-որ հատվածներ նրա սրտով չեն («Դե՛ն նետեք: Դրանք ավելորդ են») և այսպես շարունակ: Վիճաբանությունն անհեթեթ էր և տարօրինակ: Ասես Երմաշն ինչ-որ անբնական դեր խաղալիս լիներ կամ էլ «սկզբունքայնություն» և «խստություն» դրսևորել փորձելիս: Երկու դեպքում էլ նա անմիտ տեսք ուներ՝ իբրև իրասածի և անհեռատես մեկը: Անշուշտ, նրան չի պատշաճում Պետկինոյի նախագահի դերը:

Տ. Գ. Օգորոդնիկովան [9] պատվիրել է ինձ հեռուստատեսության համար երկու-երեք էկրանավորում հեղինակել: Ուզում եմ առաջարկել նրան «Օբլոմով»-ը, «Կլիմ Սամգինի կյանքը» և Պոմյալովսկու «Բուրսայի ակնարկներ»-ը: Պետք է խոսել նրա հետ սրա շուրջ, և եթե հաջողվի՝ պայմանագիր կնքել ու ճանապարհ ընկնել գյուղ: Իսկ ի՞նչ է լինելու «Հայելու» հետ:

Միով բանիվ՝ ամեն ինչ խճճվում է:

6-ը հունվարի, 1975 թ., երկուշաբթի.

 Նամակ գրեցի Երմաշին, որում խնդրում եմ նրան իսկույն վճռել հետագա անելիքներիս հարցը: Ես նկատի ունեմ երկուսից մեկը. «Ապուշը» կամ էլ Դոստոևսկու մասին ֆիլմը: Ավելի հավանական է, որ նա կմերժի: Այդժամ ես ևս մեկ նամակ կգրեմ նրան (Կինոստուդիայի հետ զուգահեռ) «Իվան Իլյիչի մահվան» և «Խնջույք»-ի [10] հայտագրերով: Միայն թե հարկ կլինի հարցը հստակեցնել Ստրուգացկիների հետ:

Այսօր ձյունաբուք է: Գիշերը, հավանաբար, ամեն ինչ կհանդարտվի: Վաղը Սուրբ Ծնունդն է:

 7-ը հունվարի, 1975 թ., երեքշաբթի.

 «Խնջույք»-ը նկարահանելու ցանկությունս ինչ-որ բանով «Սոլյարիս»-ի ժամանակ ունեցած հոգեվիճակս է հիշեցնում: Հիմա արդեն կարող եմ հասկանալ դրա պատճառը: Այս զգացողությունը կապված է հայնկուսայինին բնականորեն դիպչելու հավանականության հետ: Ընդսմին, խոսքը ոչ թե, այսպես կոչված, «փորձարակական», այլ բնականոն, ավանդական, տևականորեն զարգացող կինոյի մասին է:

«Սոլյարիս»-ում այս խնդիրը լուծված չէր: Այնտեղ դժվարությամբ հաջողվեց կարգավորել խաղընթացը և որոշ հարցեր առաջադրել:

Չեմ ուզում իմ մասին ինչ-որ վերամբարձ՝ զգայական, սովորական և լիարժեք զգացմունքներով շաղաղխված պատմություն հորինել՝ կյանքի իմաստի հետ կապված մի քանի փիլիսոփայական-գեղագիտական հարցեր առաջ քաշելու միտումով:

«Հայելու» ունեցած հաջողությունն ինձ ավելորդ անգամ համոզեց կռահունակությանճշգրտության մեջ, որը ես առնչակցում էի անհատական զգայական փորձի՝ էկրանից պատմելու և ներկայացնելու կարևորության հիմնախնդրին:

Երևի թե կինոն ամենաներանձնական արվեստն է, ամենաինտիմը: Կինոյում սոսկ ներանհատական հեղինակային ճշմարտությունը կարող է հանդիսատեսի համար իբրև ընկալման համոզիչ փաստարկ հանդես գալ:

 23-ը հունիսի, 1977 թ., Տալլին.

 Որքան սխալական ենք մենք ապրում….

Մարդն ամենևին էլ կարիք չունի հասարակության: Այդ հասարակությունն է, որ մարդու կարիք է զգում: Հասարակությունը պաշտպանության, ինքնապահպանման բռնի չափորոշիչ է: Ի ներհակություն հոտային կենդանու՝ մարդը պետք է մենակեցիկ լինի, բնության գրկում՝ կենդանիների, բույսերի և նրանց հետ ունեցած փոխհարաբերության մեջ:

Ես շարունակ էլ ավելի մեծ ակներևությամբ եմ նկատում կյանքը փոփոխելու, ինչ-որ կերպ այն վերակազմակերպելու և վերազննելու անհրաժեշտությունը: Հարկավոր է նորովի սկսել ապրել: Ի՞նչ է պետք դրա համար: Նախ և առաջ՝ զգալ քեզ ազատ և անկախ: Հավատալ, սիրել: Մի կողմ թողնել այս խղճուկ աշխարհը և ապրել հանուն ուրիշի: Բայց որտե՞ղ: Ինչպե՞ս: Չէ՞ որ ես պարտավորություններ ունեմ հարազատներիս հանդեպ՝ երեխաներիս, ծնողներիս, Լարիսայի: Ահա և ձեզ առաջին նախապաշարմունքը, խոչընդոտը…

 29-ը դեկտեմբերի, 1977 թ., շաբաթ.

 Ինձ հրամայված է Հանձնաժողով ներկայանալ ամսի 30-ին, ժամը 15:00-ին: Աստված իմ, օգնիր ինձ…

Այսօր շատ վատ եմ քնել: Երիցս զարթնել եմ գիշերը: Մահացած կին տեսա երազումս, որին կառամատույցով գնացք էին տեղափոխում:

ԽՄԿԿ շրջկոմն ինչ-որ կիսաբաց նամակ է ուղարկել «Մոսֆիլմ» կինոստուդիա, որում քննադատվում է «Մոսֆիլմ»-ի թողարկած կինոկտավների գեղարվեստական ցածր մակարդակը՝ օրինակ բերելով երեքը՝ «Կատուն՝ պարկում», «Մենք երիտասարդ ենք», «Ստալկեր»: Ֆիլմը նախատեսված է ցուցադրել 1980 թ. երկրորդ եռամսյակին՝ 200-ից ավելի պատճեններով:

Երմաշի մոտ էի: Նա կտրականապես դեմ է, որ Անդրյուշկան գա մեզ հետ [11]: Դե՛ իհարկե: Ես պահանջեցի հարգել իմ իրավունքները: Ասացի, որ արդարության կհասնեմ վերին ատյաններում:

«Քննարկեցին» սցենարը [12]:

«Փոքրաքանակ խորհրդային «հուշեր»: (Ծեքծեքում են):

Սուր խնդիրներ արծարծել: (Կսրենք):

Ես ասացի, թե ինչ եմ մտածում ռեժիսորների՝ Պետկինոյի հանձնաժողովի անդամների մասին: Ասացի, որ Հանձնաժողովի անդամ չէի դառնա, եթե անգամ խնդրեին ինձ: Եվ որ իրենք կաշառված են ու իրավունք չունեն դատելու ֆիլմերիս մասին և կործանելու ճակատագիրս: Թունդ և անախորժ խոսակցություն էր: Երմաշից բացի ներկա էր և Սիզովը, ինչի համար շատ ուրախ էի:

Օլեգ Խալիմոնովի [13] տարեդարձին էի ներկա: Խնդրեցի նրան ամեն ինչ պարզել իրավունքներիս (քաղաքացիական) մասին՝ Անդրյուշկայի հետ մեկնելու առումով:

 9-ը հունիսի, 1980 թ., երկուշաբթի: «Լեոնարդո դա Վինչի».

 ԻՌՀ-ով [14] ցուցադրեցին «Ճամփորդության ժամանակ»-ի վերջնական տարբերակը: Շատ հավանեցի:

Դեռևս անհասկանալի է ԻՌՀ-ի պահվածքը: Վաղը շատ բան պարզ կդառնա նրանց հետ հանդիպումից հետո:

Լարայի [15] հետ խոսեցի: Հինգշաբթի օրը նա Տյապային [16] և Աննա Սեմյոնովնային [17] գյուղ կտանի:

Մինչև հիմնական պայմանագրի կնքումը անհնար է մեզ այդ ողջ ընթացքում (14 ամիս) Իտալիայում մնալու թույլտվություն ստանալ:

Ես անընդմեջ ինչ-որ անհեթեթություններ եմ գրառում օրագրումս, իսկ էական մտքերը, որ երբեմնակի այցելում են ինձ, մոռանում եմ:

Եթե մենք կարողանայինք բոլորովինզանց առնել ֆիլմեր նկարահանելու, գրքեր գրելու ևն ընդունված կանոններն ու միջոցները, ինչպիսի՜ հոյակապ գործեր կստեղծեինք…

Մենք լիովին տարավարժվել ենք զննելու և հայելու: Հայեցողությունը մենք փոխարինել ենք պատրաստի ձևանմուշով:

Պատահական չէ, որ այդքան հաճախակի եմ վերհիշում Կաստանեդային իր Դոն Խուանով հանդերձ: <…>

3-ը ապրիլի, 1981 թ., ուրբաթ: Մոսկվա.

 Տանը մի գրոշ անգամ չկա: Մոսէներգոցանցից երեկ մի կին էր եկել և էլեկտրականության վարձավճարն էր պահանջում: Վաղը ծննդյանս օրն է: Լարիսան զանգահարում է տեղեկացնելու բոլոր ծանոթներին, որ չգան, քանի որ տարեդարձը հետաձգվում է:

Երեկ պետք է Յազ Գավրոնսկին [18] գար: Պետկինոյի ղեկավարությունն արդեն երեք հեռագիր է ստացել առ այն, որ իտալացիները ամսի 15-ից հետո են ժամանելու (կապված Մոսկվայից Երմաշի բացակայության հետ):

Սոֆյան [19] անդադար զանգում է Ստոկհոլմից. լիակատար հուսահատության մեջ է և շարունակ նույն բանն է ասում. «Բոլորը հետաձգել են իրենց արձակուրդը», թերթերում իմ անհապաղ գալստյան մասին են գրում, իսկ մենք, իհարկե, ոչ մի տեղ էլ չենք գնում: Պետկինոն Մոսկվայում շվեդական դեսպանատանը պատասխանել է, թե մենք չենք գնում իմ չուզելու պատճառով: Լարիսան զանգահարեց Ստորչակին [20]՝ պարզելու, թե ինչու են նման լուրեր տարածում: Վերջինս էլ պատասխանել է, թե իբր շփոթմունքից են այդպես վարվել: Շատ տարօրինակ շփոթմունք է:

Հենց նոր եկան Մոսէներգոցանցից և անջատեցին էլեկտրականությունը: <…>

 24-ը հուլիսի, 1981 թ., Մոսկվա.

 Քսենիան [21] պատմեց, որ փառատոնի ընթացքում կայացած մամուլի ասուլիսի ժամանակ Երմաշին ուղղված այն հարցին, թե ճիշտ է արդյոք, որ Տարկովսկուն արգելում են ԻՌՀ-ի համար նկարահանել՝ երեխայի հետ արտասահման մեկնելու անթույլատրելիության պատճառով, նա պատասխանել է, թե իբր ես դեմ եմ այդ կինոբեմադրությանը այն պատճառով միայն, որ «Տարկովսկու պես ռեժիսորին ֆիլմ նկարահանելու համար չափազանց քիչ գումար են հատկացնում»: Ա՜յ քեզ սրիկա՛:

  4-ը նոյեմբերի, 1981 թ., չորեքշաբթի, Մոսկվա.

 Որքան ծանր է ինձ համար…

Լարիսան շաբաթ առաջ պետք է վերադառնար գյուղից, իսկ նա մեկ անգամ նույնիսկ չի զանգել: Ի՞նչ է այնտեղ անում: Ինչու՞ չի գալիս Մոսկվա: Չգիտեմ: Սիրտս ճմլվում է, մինչդեռ հարկ է «գեղարվեստ»-ի մասին մտածել: Որքա՜ն ծանր, անհետաքրքիր և տաղտկալի է ապրելը: Անհրաժեշտ է փոխել ամեն ինչ: Պետք է փոխել կյանքը, ամենը մի կողմ նետել, բացառությամբ նրա, ինչին որ կոչված ես ծառայելու: Հարկավոր է քաջություն ցուցաբերել և վերջ դնել դրան խոչընդոտող ամեն բանի:

«Սուրբ Անտոնիոսի գայթակղությունը» [22]:

Վերջաբանը — Անտոնիոսի անզուսպ հեկեկանքը, որ հետզհետե վերածվում է լոկ ջղագարության հոգոցների, հեծկլտոցի, աստիճանական անխռովության, այնինչ նրա հայացքը վայրկյան առ վայրկյան կլանում է աշխարհի փթթուն գեղեցկությունը.արշալույսը, սառցահար բնությունը, դողացունց  ծառերը, մարմրուն աստղերը և լույսն Արևելքից, որ շողազարդում է այս կենաց գեղեցկությունը: Սուրբ Անտոնիոս: Դա և՛ Տոլստոյն է, և՛ Իվան Կարամազովը և՛ բոլոր նրանք, ովքեր տառապում են անկատարելությունից:

Եթե ինձ հարցնեին, թե ինչ համոզմունքներ ունեմ կյանքի հանդեպ (եթե հնարավոր է «համոզմունքներ ունենալ»), հետևյալը կասեի.նախ և առաջ՝ աշխարհն անճանաչելի է և (հետևաբար) երկրորդ՝ մեր այս մտացածին, շինծու աշխարհում ամեն ինչ հնարավոր է: Ինչպես որ ինձ է թվում, առաջինից բխում է երկրորդը: Կամ էլ երկրորդից՝ առաջինը. ինչպես կուզեք:

Ես հասկանում են, թե ինչու մեզ լքած հոգիները կարող են անձկալ այս կյանքի համար: (Մահվանից հետո Ախմատովան ինձ ասում էր. «Իսկ ինձ նախկինի պես սիրու՞մ են, հիշու՞մ են արդյոք», «Ինչպե՜ս էի ես սիրում» կամ էլ նմանօրինակ ինչ-որ բաներ)[23]:

Ճշմարիտ, իսկական սիրով մարդուն՝ մորը, կնոջը, երեխաներիդ մորը, տղամարդուն սիրելու համար պետք է լիակատար անհատականություն լինել, այսինքն՝ Մեծ մարդ: Այդպիսին է Աննա Սեմյոնովնան, այդպիսին էին նաև մայրս, տատս… Այդպիսին էին դեկաբրիստների կանայք: Սերը — ճշմարտություն է, շիտակություն: Կեղծիքն ու ճշմարտությունը անհամատեղելի են: <…>

28-ը փետրվարի, 1982 թ., Մոսկվա.

 Ես երբեք չեմ ցանկացել, որ իմ առջև խոնարհվեն (ինձ համար նվաստաբեր կլիներ կուռքի դերում լինելը): Ես միշտ երազել եմ, որ ընդամենը անհրաժեշտ լինեմ, հարկավոր…

 27-ը փետրվարի, 1983 թ., կիրակի, Via di Monserrato.

<…> Հայտագրեցի «Վհուկը» [24]:

Հարկ կլինի փորփրել բոլոր օրագրերը և բոլոր մտահղացումներն առանձին մի տետրում գրանցել: Շատ անհարմար է աշխատանքի համար օրագրերից օգտվելը: Կիրառման հարմարավետության առումով մերթընդմերթ անհրաժեշտ է լինում դուրսգրումներ անել:

Որքան թախծալի է խոսում Տյապան հեռախոսով, ինչքա՜ն է կարոտում… Ինչ աստիճան անմարդկային պետք է լինի հասարակությունը, որ առանց խղճի որևէ խայթի բաժանի ընտանիքները՝ նպատակավ պատանդներ ունենալու: Եվ դեռ ավելի ու ավելի վատ է լինելու: Պարզից էլ պարզ է:

Եվ պարզ է նաև այն, որ Աստված է մեզ հովվում:

 3-ը ապրիլի, 1983 թ., Via di Monserrato.

Վաղը արդեն երկրորդ տարեդարձս է Հռոոմում:

Անչափ կարոտում եմ Տյապային:

Այսօր մի սթափ միտք ծագեց գլխումս.ինձ համար արդեն միևնույն է, տարբերություն չկա՝ այստեղ ե՞մ, թե՞ Մոսկվայում:

Այստեղ՝ կարոտախտից, իսկ այնտեղ՝ որ չօգտվեցի ազատությունից, ճակատագիրս փոխելու հնարավորությունից:

Իսկ եթե այդպես է, ապա պետք է վճռորոշ քայլ կատարել՝ ապրել նորովի:

4-ը ապրիլի, 1983 թ., երկուշաբթի, Via di Monserrato.

Ծննդյանս օրն է: Երկուսով նշեցինք, ես և Լարիսան: Երեկոյան զանգահարեցինք Մոսկվա և Մաշայի [25], Վոլոդյայի [26], Սենկայի [27], Աննա Սեմյոնովնայի և, իհարկե, Տյապուսի հետ խոսեցինք:

Աննա Սեմյոնովնան կարկանդակ է թխել: Լարիսան ու ես վհատվել էինք, մեր տունն էինք պատկերացնում, մեր վերադարձը և այլն, և այլն…

Իսկ հիմա ես գրում եմ այս ամենը և մտածում, որ այն, ինչ որոշված է, ճիշտ է որոշված.այդպես էլ պետք է լիներ: Չպետք է նահանջել, անգամ եթե այդպես ավելի ձեռնտու է: Այժմ չափազանց դժվար է, և հարկավոր է համբերել…

25-ը մայիսի, 1983 թ., Via di Monserrato.

Շատ վատ օր է: Ծանր մտքեր: Վախ… Կորած եմ ես… Ո՛չ Ռուսաստանում է ապրել լինում, ո՛չ էլ այստեղ…

Մոսկվայում լուրեր են տարածվել, թե ես ձախողվել եմ Կաննում: Սա արդեն վերջին կաթիլն է, անկեղծ եմ ասում…

9-ը սեպտեմբերի, 1984 թ., Ստոկհոլմ.

Արդեն մի քանի օր է, ինչ Ստոկհոլմում եմ: Պայմանագիրը դեռ չենք կնքել: Աննա-Լենան [28] ոչ մի կերպ չի ուզում ինձ 50 դոլարից ավել օրապահիկ վճարել: Ինձ մնում է միայն  գոհանալ այդքանով:

Սվեն Նյուքվիսթից ամենահաճելի տպավորությունն ստացա: Մենք արդեն եղել էինք Գոթլանդում և խանդավառությամբ կանգ առել վաղօրոք ընտրված բնապատկերի վրա: Միակ բարդությունը թռչնաբանների դիմադրությունն է, որոնք մտավախություն ունեն, թե մենք կխրտնեցնենք թռչուններին:

Դեռևս չեմ որոշել՝ ինչպես և որտեղ նկարահանել երազները: Գիտեմ միայն, որ որևէ զանգվածային տեսարան չեմ ցանկանում: Մարիի տունը դեռևս չի գտնվել: Ինձ չներկված փայտե տներ են հարկավոր, գյուղատնտեսական միացքներով միջնատեղում լքված բակ՝ հասունացած եղնջուտով, և բակում ծաղկանց մեջ (մեջտեղու՞մ) խոյացող թխենի:

Պետք է Ստոկհոլմին մերձակա տուն գտնել: <…>

11-ը դեկտեմբերի, 1985 թ., Stockholm.

Հիվանդ եմ: Պառկած: Թոքերս սոսկալի ցավում են:

Երազումս այսօր Վասյա Շուկշինին եմ տեսել.թուղթ էինք խաղում:

Ես հարցրի նրան.

— Դու ինչ-որ բան գրու՞մ ես:

— Գրում եմ, գրում, – մտասույզ, խաղով տարված պատասխանեց նա:

Իսկ այնուհետև մենք, կարծես արդեն մի քանի հոգով, վեր կացանք և մեզանից մեկն ասաց. «Հաշիվները փակելու ժամն է» (դե, այն իմաստով, որ խաղն ավարտվել էր, և հարկ էր ամփոփել արդյունքները):

Ֆորմանի «Ամադեուս»-ը: Ութ օսկար — և այդքա՜ն անտաղանդ: Ընդ որում՝ ամեն ինչը: Թերևս, միայն Սալիերիի կերպարն է հաջողված, բայց սարսափելի է նրա մարդ-կոնցեպցիան: Այն չէ՝ սարսափելի է, սակայն ինչ-որ ոչ այնքան մարդկային է: <…>

21-ը դեկտեմբերի, 1985 թ., Stockholm.

23-ին մեկնում եմ Իտալիա: Բոլոր իրերս վերցնում եմ: Ուզում եմ Միխալի [29] հետ խոսել՝ ինչպես ավարտին հասցնենք կտավը, եթե հանկարծ չկարողանամ դրա համար Ստոկհոլմ գալ:

Զգում եմ, որ չեմ կարողանալու: Օրեցօր ավելի ու ավելի վատ է:

Իսկ Բորիս Լեոնիդովիչը (Պաստեռնակ) ճիշտ էր: Հապա Լարա՞ն: Երբ հաղորդեց, որ ինձ ընդամենը չորս կինոնկար է մնում կյանքի կոչել: Հիշու՞մ եք Ռեվիկի [30] կազմակերպած ոգեհարցության սեանսը:

Միայն թե Բ. Լ.-ն (իմա՝ Բորիս Լեոնիդովիչը — Գ. Ճ.) սխալ էր հաշվել: Նա գիտեր, որ ես յոթ ֆիլմ եմ նկարահանելու, այդ թվում՝ «Գլանիվն ու ջութակը», որը, սակայն, պետք չէր դրանց շարքում դասել: Այնպես որ, նա չի սխալվել:

Ինչպե՞ս Լարիսան կընդունի այս ամենը: Ինչպե՞ս կշարունակի վերաբերվել Անդրյուշային և իր մորը:

Պետք է հետամուտ լինել, որ նրանք մեկնեն: Անդրյուշային ազատություն է հարկավոր: Չի կարելի բանտում ապրել: Եվ եթե մենք այդ ճանապարհն ենք բռնել, ապա պետք է մինչև վերջ գնալ:

14-ը հունվարի, 1986 թ., երեքշաբթի: Մարինայի (Վլադի) մոտ.

Միանգամայն ահավոր գիշեր անցկացրի: Ցերեկն էլ է մեջքս ցավում: Դեղ խմեցի: Շնչելը դժվարացել է: Հազ: Թեթևակի և ախտագին: Այս պատերազմը, որ ես եմ վարում, անհրաժեշտ է հաղթել: (Դուրս բերել այս ամենից Օլգային [31] և գոնե առժամանակ կազդուրվել՝ մի քանի ֆիլմ նկարահանելու համար): Իսկ որ ես հաղթանակած եմ դուրս գալու այդ պատերազմից, դրանում կասկած չկա: Աստված օգնական: Հիվանդությունս ընդամենը ցնցում է, նյարդագարություն, որ թույլ տվեց դուրս բերել ստեղծված իրավիճակից Տյապային և Աննա Սեմյոնովնային: Ես հաղթելու եմ, զի ոչինչ կորցնելու չունեմ. մինչև վերջ գնալու եմ:

Եվ գլխավորը՝ Աստված ինձ հետ է: Սուրբ եղիցի անուն Քո:

15-ը դեկտեմբերի, 1986 թ.

Ամբողջ ժամանակ անկողնում պառկած եմ, և նույնիսկ լոգարան գնալն է դժվարացել: Ցավ. մեջքումս և գոտկատեղումս (նյարդերս են): Լեոնը գլուխ չի հանում, թե ինչու է այդտեղ ցավում: Ինձ թվում է՝ սա վաղուցվա ռադիկուլիտն է, որ սրվել է այդ քիմիայով: Քիմիաթերապիա են անում: Ձեռքերս շատ են ցավում: Նույն ջղաբորբն է: Ինչ-որ ուռուցքներ են: Շատ եմ նվաղել: Կմեռնե՞մ: Մի տարբերակ կա՝ հիվանդանոցը և Սարսելում [32] ինձ բուժած բժշկի հսկողության տակ լինելը:

Համլե՞տը:

Եթե միայն այժմ ազատվեի՝

1) մեջքի ցավերիցս, ապա և՝

2) ձեռքերիս,

կարելի կլիներ խոսել արդեն քիմիաթերապիայից հետո ապաքինվելու մասին: Իսկ հիմա ուժ չունեմ ոտքի կանգնելու: Ահա թե ինչումն է բանը:

Նեգատիվ (ժխտանկար — Գ. Ճ.)՝ չգիտես ինչու կտրտված պատահական հատվածներում…

Թարգմանությունը ռուսերենից և ծանոթագրությունները՝  Գևորգ Ճաղարյանի

ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

[1] «Սպիտակ օր» — «Հայելի» ֆիլմի աշխատանքային անվանումը:

[2] 1972 թ. հունվարին «Սոլյարիս»-ի առաջին հանձնումից հետո Պետկինոն 35 էական դիտողություններ էր ուղարկել Տարկովսկուն:

[3] Սիզով Նիկոլայ Տրոֆիմովիչ — 1973 թ. «Մոսֆիլմ» կինոստուդիայի գլխավոր տնօրենը:

[4] «Աուկալկներ» — Տարկովսկու չիրականացված ծրագրերից մեկը:

[5]Տարկովսկու ընկերներից մեկի տանը ոգեհարցության սեանսի ժամանակ Բ. Լ. Պաստեռնակի հոգին Տարկովսկու «Քանի՞ ֆիլմ դեռ կհաջողվի ինձ նկարահանել» հարցին պատասխանել է՝ «Չորս». — «Այդքան քի՞չ» : — «Բայց փոխարենը՝ հրաշալի ֆիլմեր», – պատասխանել է Բորիս Լեոնիդովիչը: Այդ ժամանակ Տարկովսկին «Սոլյարիս»-ով էր զբաղված:

[6] Ֆեդյա — Ռիկալով Ֆյոդոր, Լարիսա Տարկովսկայայի ազգականը. 1970 թ. Ռովնոյում Մերձկարպատյան զինշրջանի ռազմակայանի պետ:

[7] Նկատի ունի Մյասնոյե գյուղը Ռյազանի շրջանում՝ Օկա գետի ափին, Մոսկվայից 300 կմ հեռավորության վրա, որտեղ Տարկովսկին տուն էր գնել և առաջին իսկ հնարավորության դեպքում գնում էր այնտեղ՝ հանգիստ առնելու:

[8] Երմաշ Ֆիլիպ Տիմոֆեևիչ — 1974 թ. ԽՍՀՄ Պետկինոյի նախագահը:

[9] Օգորոդնիկովա Տամարա Գեորգիևնա — խորհրդային կինոգործիչ, պրոդյուսեր, դերասանուհի: Նկարահանվել է «Անդրեյ Ռուբլյով», «Սոլյարիս», «Հայելի» ֆիլմերում:

[10] «Խնջույք ճամփեզրին» — նույն «Ստալկեր»-ն է:

[11] Յոթ տարի շարունակ Տարկովսկին խնդրում էր՝ թույլ տային որդուն՝ Անդրեյին, տեղափոխվել իր մոտ՝ արտասահման, որտեղ նա աշխատում և ապրում էր: Նրա այս խնդրանքը բավարարվեց միայն 1986 թ. հունվարին, երբ Անդրեյ Արսենևիչն արդեն լրջորեն հիվանդ էր:

[12] «Ճամփորդություն Իտալիայով» անունը կրող սցենարը հետագայում վերանվանվեց «Նոստալգիա»:

[13] Օլեգ Խալիմոնով — նավաստի, Տարկովսկու ընկերներից: Նկարահանվել է «Մեկը՝ հազար հնարավորություններից» ֆիլմում: Կյանքի վերջին տարիներին ղեկավար պաշտոններ է զբաղեցրել «Միջազգային ծովային կազմակերպություն»-ում:

[14] РАИ (RAI) — Իտալիայի ռադիոհեռուստատեսություն (ԻՌՀ): Ֆինանսավորել է «Ժամ ճամփորդության» և «Նոստալգիա» կինոնկարները:

[15] Լարա, Լարիսա — Լարիսա Պավլովնա Տարկովսկայա, Անդրեյ Տարկովսկու կինը:

[16] Տարկովսկու որդուն՝ Անդրեյին, տանը փաղաքշաբար ասում էին Տյապա, Տյապուս:

[17] Աննա Սեմյոնովնա Եգորկինա — Տարկովսկու զոքանչը:

[18] Յազ Գավրոնսկի — ԻՌՀ-ի ներկայացուցիչը Մոսկվայում:

[19]Սոֆյա — պարահոգեբանության պրոֆեսոր էր Ստոկհոլմից, Տարկովսկու ընկերներից:

[20]Ստորչակ Տատյանա — 1981 թ. Պետկինոյի Արտաքին կապերի վարչության ղեկավար աշխատակից:

[21] Քսենիա — Ստոյանովիչ Քսենիա, հարավսլավցի կինոքննադատ, Տարկովսկու գործընկերներից:

[22]«Սուրբ Անտոնիոսի գայթակղությունը» — Տարկովսկու չիրականացված մտադրություններից մեկը:

[23] Ոգեհարցության սեանսներից մեկին Տարկովսկին Աննա Ախմատովայի հոգին էր կանչել:

[24] «Վհուկը» — Տարկովսկու՝ կյանքի չկոչված ծրագրերից, մասամբ օգտագործվել է «Զոհաբերություն»-ում:

[25] Մաշա Չուգունովա — Տարկովսկու ընթերական, ընտանիքի ընկերը:

[26] Վոլոդյա Սեդով — թատերական բեմադրիչ, Տարկովսկու ընթերական «Համլետ»-ում, ընտանիքի ընկերը:

[27] Սենկա — Արսենի Տարկովսկի, Անդրեյ Տարկովսկու ավագ որդին (առաջին ամուսնությունից):

[28] Աննա-Լենա Վիբում — Սինեմատիկայի տնօրենը Ստոկհոլմում, «Կինոարխիվների միջազգային ընկերակցության» նախագահը, «Զոհաբերություն» ֆիլմի պրոդյուսերը:

[29]Միխալ Լեշչիլովսկի — «Զոհաբերության» մոնտաժորը, «Ռեժիսոր Անդրեյ Տարկովսկին» լիամետրաժ փաստագրական կինոնկարի հեղինակը:

[30] Ռեվիկ — 1960-1970-ական թթ. սկզբներին Տարկովսկու ընկերներից էր:

[31]Օլգա — Օլգա Կիզիլովա, Լարիսա Տարկովսկայայի դուստրը (առաջին ամուսնությունից):

[32] Սարսել — բուժհաստատություն Փարիզի մերձակայքում: