Դավիթ Մոսինյան | … գրել դժոխքը վսեմ

Ֆեոդոր Դոստոևսկի

Ֆյոդոր Դոստոևսկ «Գրողի օրագիրը», Երևան, Գասպրինտ, 2015 Թարգմանություն ու ծանոթագրությունը Հայաստան Գրիգորյանի, առաջաբանը՝ Դավիթ Մոսինյանի

1867 թվականին կնոջ հետ Բադենից Ժնև ուղևորվելու ճանապարհին Դոստոևսկին մեկ օրով կանգ է առնում Բազելում՝ տեղի Գեղարվեստական թանգարանում դիտելու Հանս Հոլբայն Կրտսերի՝ իր մոտ վաղուց հետաքրքրություն առաջացրած «Մեռած Քրիստոսի մարմինը դագաղում» նկարը: Երկու մետր ձգվող կտավին պատկերված է չարչարանքների հետևանքով վերքերով ու կապտուկներով պատված, հուսալքված, առանց Աստծո մնացած, աչքերն ու բերանը տանջանքից կիսաբաց արած, չափազանց մարդկային Քրիստոսի մարմինը: Դագաղը փակ է, և Քրիստոսին ավանդույթի ուժով վեր բարձրացնող մարդկային պատկերացումները հետզհետե տեղավորվում են այդ մռայլ տարածքում՝ համակերպվելով մահվան, ավարտի, վախճանի գաղափարի հետ… Միայն Աննա Գրիգորևնայի համառ խնդրանքն է կարողանում Դոստոևսկուն հեռացնել կտավի առաջից: «Այսօրինակ նկարից հավատը կարող է կորչել»[1], – որպես տպավորությունների ամփոփում ասում է Դոստոևսկին, իսկ երկու տարի անց նույնը կրկնում իշխան Միշկինի շուրթերով: Քրիստոսը, ասենք, կարող է մեռնել, հող դառնալ, չքանալ, իսկ հավա՞տը, հավա՞տը… Չէ որ հավատը, թերևս, ավելի է հակված կյանքի հոգեվերանորոգմանը, քան բուն Քրիստոսը: Գուե այդպե՞ս է պետք հասկանալ Դոստոևսկու խոսքերը, թե «եթե ինչ-որ մեկն ինձ ապացուցեր, որ Քրիստոսըճշմարտությունից դուրս է, և ճիշտ լիներ, որ ճշմարտությունը Քրիստոսից դուրս է, ապա ես ավելի շուտ կուզեի մնալ Քրիստոսի հետ, քան թե ճշմարտության»[2]: Հոլբայնի՞ Քրիստոսի: Ինչո՞ւ Դոստոևսկու գիտակցությանը այդչափ չէր հուզում Դյուրերի, Ռուբենսի կամ Ֆիլիպ դը Շոմպենի Քրիստոսները: Ի դեպ, այն Դոստոևսկու, որը «Սիքստինյան Տիրամայր»-ը գեղանկարչության մեջ վեր էր դասում ամեն ինչից: … Հավատը կարող էր կորչել, բայց նա էլի ու էլի ուզում էր հաղորդակցվել այդ նկարի հետ: Ինչպե՞ս կարող էր բազմաթիվ քրիստոնյաների հավատի դարձրած «Տիրամայրն» անգերազանցելի համարող գիտակցությունը տենչալ պարբերաբար հաղորդակից լինել Հոլբայնի ստեղծագործությանը. ահա այն հարցադրումը, որը հնարավորություն կտա ֆենոմենոլոգիական հարթության մեջ դիտարկել Դոստոևսկու՝ հավատի և անհավատության մետաֆիզիկական խորհրդածությունները:

Այս փաստական-կենսագրական դրվագն ուրվագծում է Դոստոևսկու մտքի սլացքների ամպլիտուդը և մտածել տալիս, որ, ըստ էության, հավատն իր իսկական փորձությունը անցնում է դժոխքում, իսկ անհավատությունը՝ դրախտում: Եվ հետաքրքիր հորիզոններ կարող են բացվել, եթե ենթադրենք, որ հավատն ու անհավատությունը կարող են պատկանել միևնույն գիտակցությանը, ավելին՝ որ դրանք սոսկ այդ պարագայում կլինեն ամբողջական ու հիմնավոր: Միայն հիմքերի կատարյալ բացակայությամբ հավատն է իսկական հավատ: Եվ անհավատի՝ միայն դրախտում ասված խոսքերն են ճշմարիտ: Ստացվում է՝ միայն անհավատի հավա՞տն է գոյարժան, և ուրեմն՝ աստվածահաճո. տարօրինակ, սարսափեցնող, վտանգավոր տրամաբանություն: Բայց… տրամաբանություն: Իսկ նույնչափ տարօրինակ չէ՞, որ միևնույն գրողի գրչին են պատկանում «Խեղճ մարդիկ», «Ոճիր և պատիժ», «Ապուշը», «Դևեր», «Դեռահասը», «Կարամազով եղբայրներ» երկերը: Հեսսեն է՛լ ավելի է սրում իրավիճակը. «Այն, որ ինչ-որ առանձին մարդ կարողացել է գրել «Կարամազովները», հրաշք է»[3]: Ի դեպ, նույն Հեսսեի՝ Դոստոևսկու ստեղծագործություններից ստացած տպավորությունը ևս երկչափ է ու լիովին տեղավորվում է ուրվագծված ֆենոմենոլոգիական համատեքստում: Նա, մի կողմից, զգում է հուսալքությունը, չարի հաղթանակը, վերահաս վախճանը, ամենակործան կասկածը, բայց, մյուս կողմից, լսում է հիրավի երկնային ձայնը, նկատում է ամենայն կասկած ու չարչարանք հաղթահարող խիղճը[4]: Ինքնագիտակցությունը ջանում է տիրել, սանձել գիտակցությանը, ցույց տալ դրա սահմանափակությունը, գիտակցությունն իր հերթին փորձում է ամեն անգամ ամրագրել իր դատողական ձեռքբերումները՝ հավատը կամ անհավատությունը: Եվ մտածողության այս տարերքի դիտանկյունից միակողմանի են թվում Դոստոևսկուն թե՛ «ռուս Մարկիզ դը Սադ» անվանողները (Տուրգենև), թե՛ սուրբ համարողները (Շպենգլեր):

Մտածողության տարերքի վկայությունն է նաև այն, որ Իվանի փաստարկներն ավելի հիմնավոր ու զորեղ են, քան Ալյոշայինը, Հավատաքննիչի խոսքն առավել համոզիչ է, քան Քրիստոսի լռությունը, որ իշխան Միշկինը ծիծաղելի է ու թույլ: Հավատն ինքնին, մեկուսի, «փափուկ պայմաններում» չի կարող ամրապնդվել, բյուրեղանալ, գոյավորվել, ուտսի այն պատրաստ է անգամ զոհողությունների գնալ՝ ուժեղացնելու համար այլի դիրքերը, քանզի նրա հետ առճակատման մեջ է ինքը վերջնականապես կայանալու: «Հերոսի՝ ուրիշի «եսի» հաստատումը (այլ ոչ թե ժխտումը) Դոստոևսկու ստեղծագործությունների թեման է»[5]: Ահա Դոստոևսկու բախտինյան պոլիֆոնիկ մեկնաբանության հիմնական առանցքը: Դոստոևսկու վեպերը բազմաձայնային են, ասել է թե՝ այստեղ ամեն ձայն կենտրոնական է, գիտական ինքնաբավ հոսանք, այստեղ չկա մի մեծ պատում, այստեղ կան բազում պատումներ, և հեղինակն ինքը ջանք չի խնայում փառավորելու ամեն մի խոսք, քանզի դրանցից յուրաքանչյուրը վերահսկելու է ինքնագիտակցության արթմնիությունը: Ըստ Դոստոևսկու՝ «լինել՝ կնշանակի երկխոսորեն շփվել»[6]: Ուրեմն ամեն առաջ՝ չթողնել, որ երկխոսությունն ավարտվի: Երկխոսության (գուցե ճիշտ կլինի ասել՝ բազմախոսությա՞ն) ժամանակ ապահովաբար գլուխ է բարձրացնում դժոխայինը, ոճրայինը, դիվայինը, սակայն հակառակ պարագայում չգոյության է դատապարտված հավատը, հույսը և, ի վերջո, ինքնագիտակցությունը:

Այս պոլիֆոնիկ վեպը և կոնտրապունկտային ձայների սրությունը ապահովեցին Դոստոևսկու բացառիկ տեղը եվրոպական մտքի հոլովույթում. այնչափ, որ Հեսսեն գրում է, թե «եվրոպացի, և հատկապես գերմանացի, երիտասարդությունն այսօր մեծ գրող է համարում ոչ թե Գյոթեին և նույնիսկ ոչ թե Նիցշեին, այլ Դոստոևսկուն»[7], իսկ Շպենգլերը Դոստոևսկուն ուղղակի անվանում է սուրբ[8]: Սկսվում է Դոստոևսկու փիլիսոփայական շրջագայությունը, էկզիստենցիալիստական ու սոցիալ-հոգեբանական մեկնությունների շարքը: Դոստոևսկուն սկսում են չափել մարգարե, սուրբ, տիեզերական մտածող և նմանօրինակ այլ եզրերով: Անգամ նրան տանջող էպիլեպսիան որակվում է որպես հոգևորականության շեմ: Եվ այս ամենի մեջ զավեշտալի խաղն այն է, որ Դոստոևսկին, ի տարբերություն շատուշատ այլ մտածողների, սիրում էր խորասուզվել թերթային հաղորդագրությունների մեջ և իր ժամանակի գրողներին մեղադրում էր լրագրության նկատմամբ անտարբերության մեջ՝ համարելով, որ այլ կերպ հնարավոր չէ լուրջ գործ ստեղծել[9]: Տիեզերական Դոստոևսկին իր մարգարեկան գաղափարները կապում է թերթերի՜ հետ: Վեր խոյացող կոնտրապունկտիստը չի մոռանում երկխոսության մեջ ներգրավել ամենահասարակ, իսկ երբեմն նաև նողկալի փաստական ռեալությունը: Վերը վերացական, անորոշ, անուժ կլինի առանց վարի: Ուստի հարկավոր է համապարփակ գիր հիմնել, գրել ամենը, գրել ժամանակը, գրել նաև ստորինը, այլանդակը՝ դրանով իսկ այն վերածելով վեհացնող փաստի երկխոսության մեջ: Քանզի երկխոսության ավարտը սկիզբն է լինելու շիզոֆրենիական ինքնանեխումի ու ուժերի հյուծման: Մինչդեռ ինքնագիտակցությունը կարիք ունի ամենօրյա պայքարի: Ուրեմն՝ գրել: Այն աստիճան, որ երբ մի անգամ կինը ինչ-որ պատմություն է պատմում «Ստորացվածները և անարգվածները» վեպից, Դոստոևսկին բոլորովին չի հիշում և խոստանում է վերընթերցել այն. ավելին՝ նա չափազանց հազվադեպ էր հավանում իր այդքան գրածները[10]: Այդ ամենն այնքան էլ կարևոր չէր Դոստոևսկու համար. նա պիտի անդադար գրեր՝ դիմակայելու համար ինքնաոչնչացմանը, ինքնամոռացությանը: Եվ նա հիմնում է իր համար այնքա՜ն կարևորը «Գրողի օրագիրը»:

* * *

Դոստոևսկին առաջին անգամ «Օրագիրը» որպես պարբերական հղացել է մինչև արտասահման մեկնելը՝ 1860-ականների սկզբներին: Սակայն միայն 1873 թվականին է հաջողվում սկսել վաղեմի երազանքի իրականացումը: Այդ խորագրով հրատարակությունները թվագրված են 1873, 1876, 1877, 1880 և 1881 թվականներով: (Սույն հրատարակության մեջ տեղ են գտել առաջին երկու թվականների օրագրերը): «Օրագրում», կարելի է ասել, կան չորս տեսակի տեքստեր՝ գեղարվեստական, գրաքննադատական, հրապարակախոսական և հիշողություններ անձնական կյանքից: Դոստոևսկին այնքան էր կարևորում «Օրագրի» հրատարակությունը, որ շտապ ավարտում է «Դևեր» վեպը և որոշում այդուհետ լծվել այդ դժվարին գործին. լույս ընծայել ամսագիր, որի միակ հեղինակը, խմբագիրը և հրատարակիչը նույն մարդն է: Զարմանալիորեն Դոստոևսկու իսկական հանրային ճանաչումը սկսվում է «Օրագրի» առաջին համարներից հետո: Տիկնոջ վկայությամբ՝ «“Գրողի օրագրի” հաջողությունն ընթանում էր creszendo»[11] ՝ հետզհետե ավելի ու ավելի շատ ընթերցողներ: 1876 թվականի «Օրագիրն» ուներ 1982 բաժանորդ, իսկ սպառվող ընդհանուր տպաքանակը հասնում էր 2500-ի: Որոշ համարներ, օրինակ՝ հունվարյանը, տպագրվում են 2-րդ և 3-րդ անգամ, իսկ 1877-ինն արդեն սպառվում է 6000 օրինակով*12: Իսկ երբ «Կարամազով եղբայրներ»-ի վրա աշխատելու նպատակով որոշ ժամանակով ընդհատում է ամսագրի հրատարակությունը, բազմաթիվ ափսոսական նամակներ է ստանում ընթերցողներից, որոնք խնդրում են հնարավորության դեպքում շարունակել հանդեսը:

Թերևս ոչ մի գրող այնչափ կապի մեջ չի եղել ընթերցողական զարկերակի հետ, որչափ Դոստոևսկին: «Օրագրով» նա, կարծես, իր ժամանակի կյանքի հանրագիտարանն էր երևան բերում, ինչը և արեց մինչև կյանքի վերջ:

[1] Достоевская А. Г. Воспоминания. М., «Правда», 1987, էջ 186, 458:

[2] Տե՛ս, Селезнев Ю. Достоевксий. М., «Молодая гвардия», 1985, էջ 165:

[3] Гессе Г. Достоевский // Магия книги. СПб, Лимбус пресс, 2012, էջ 325:

[4] Տե՛ս, նույն տեղում, էջ 289-290:

 [5] Բախտին Մ. Դոստոևսկու պոետիկայի խնդիրները: Ստեփանակերտ, 2012, էջ 13:

[6] Տե՛ս, նույն տեղում, էջ 317:

[7] Гессе Г. նշվ. աշխ., էջ 312:

[8] Տե՛ս, Spengler O. Der Untergang Des Abendlandes. Zweiter Band. München, 1922, էջ 236:

[9] Այդ մասին տե՛ս, Բախտին Մ. նշվ. աշխ., էջ 57:

[10] Достоевская А. Г. նշվ. աշխ., էջ 110-111, 190:

[11] Նույն տեղում, էջ 315:

*12Այդ մասին տե՛ս, Волгин И. Поверх барьеров // Достоевский Ф. М. Дневник писателя в 2-х томах, т. 1. М., 2011, էջ 19-20:

Share Button

1 Կարծիք

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *