Ինչո՞ւ դարձա իրանցի գրող: Սա մի հարց է, որին ավելի դժվար է պատասխանել, քան, թե ինչու չդարձա մարիաչի։ Հաճախ եմ երազում, որ մարիաչի լինեի, որպեսզի մարդկանց ուրախություն պարգևեի։
Ամեն դեպքում, բարեբախտաբար, դարձա իրանցի գրող: Ինձ համար հեշտ չէ բացատրել, թե ինչու, բայց կարող եմ հազար ու մի պատմություն պատմել ձեզ՝ արդարացնելու իրանցի անիծյալ գրող դառնալս:
Ահա առաջին պատմությունս․
Իրանում կան մարդիկ, որոնց զբաղմունքը պատմվածքներ կարդալն ու գրաքննելն է։ Դե, եթե ինձ նմանները գրող չդառնան, այս մարդիկ կկորցնեն իրենց աշխատանքը և չեն կարողանա հոգ տանել իրենց կանանց ու երեխաների մասին։ Ուստի, գրողները պետք են, որպեսզի պահեն նրանց աշխատանքը։
Երկրորդ պատմությունս․
Ոչ միայն Իրանում, այլ նաև աշխարհի տարբեր երկրներում կան մարդիկ, որոնց մասնագիտությունը գրողներին սպանելն է կամ ձերբակալելը, ստիպելը խոստովանել, որ նրանք լրտեսներ են գերտերություններից մեկի կամ Եվրոմիության որևէ անդամի, Մեծ յոթնյակի անդամ պետության կամ, հատկապես, Ամերիկայի ու Իսրայելի, և նրանք, ի վերջո, կդառնան մարսեցիների և այլմոլորակայինների լրտեսները․․․
Դե, եթե գրողներ չլինեին, ո՞ւմ էին սպանելու կամ խոշտանգելու այդ գործակալները՝ ստիպելով խոստովանել, որ իրենք լրտեսներ են։ Հետևաբար, գրող լինելը մարդասիրական քայլ է՝ օգնելու նման մարդկանց։
Բացի այդ, գրողից շատ ավելի հեշտ է կորզել ստալինյան խոստովանություն, քան՝ որևէ այլ քաղբանտարկյալից։ Գրողի ստեղծագործական հմտությունը կարող է օգնել մտրակավոր քննիչներին՝ խոստովանության համար ճշմարտանման պատմություն հնարելու։ Ինչպե՞ս է գրողը դարձել լրտեսության անդամ, և նրանք տեղեկությունն ինչպե՞ս են փոխանցում թշնամիներին։ Որքա՞ն են նրանք ստացել և ինչպե՞ս են ներգրավել այլ գործակալների և օպերատիվ աշխատակիցների հետագա դավադրությունների համար․․․
Ահա երրորդ պատմությունը․
Եթե գրող չդառնայի, ապա արդեն հաջողակ գործարար կլինեի։ Այն, ինչ հայրս էր կամենում։ Նա հաջողակ գործարար էր և ակնկալում էր, որ ես կգնամ նույն ճանապարհով և կավելացնեմ ընտանիքի հարստությունը: Դե, եթե հաջողակ գործարար դառնայի, ապա այժմ կլինեի Լաս Վեգասում՝ պոկերում կորցնելով ընտանեկան ունեցվածքը:
Չորրորդ պատմությունը․
Ամբողջատիրական և բռնապետական վարչակարգերը, նախքան ձեռնամուխ կլինեն իշխանության ու փողի փչացմանը, ապականում են լեզուն։ Բռնակալները սովորել են չխոսել խոսքի ազատության դեմ: Նրանք բոլորը պնդում են, թե իրենց երկիրն ամենաազատն է աշխարհում: Նրանք բոլորը պերճախոս փառաբանում են ազատությունը և նույնիսկ մեջբերում են գրողների, որոնք պայքարել են խոսքի ազատության համար։ Դե, եթե այս երկրներում գրողներ չլինեին, որտե՞ղից էին բռնապետերը ոգեշնչվելու և ստանալու նյութ՝ ՄԱԿ-ում ելույթներ ունենալու համար: Նրանք օգտագործում են լեզուն, առանց վարանելու ստում, իսկ լրատվամիջոցների ուժը օգնում է նրանց կեղծիքները դարձնել արժանահավատ: Ուշագրավն այն է, որ ոմանք հավատում են բռնապետերի խոսքերին և ծափահարում նրանց։ Նման պարագայում, երբ հազարավոր ստեր հորինելու համար չարաշահվում է անպաշտպան լեզուն, ինչ-որ մեկը պետք է գրի, որ «ծառ» բառը նշանակում է «ծառ», «բալ»-ը նշանակում է «բալ», «համբույր»-ը՝ «համբույր», իսկ «ազատություն»-ը նշանակում է «լինել ազատ՝ չստելու և կեղծավորություն չանելու»։
Այլ կերպ ասած, գրելը արվեստ է բռնապետության խավարում, երբ լեզուն թաթախված է ապականության մեջ։ Անձնական դիմադրություն-արվեստ։ Դառնում ես գրող՝ գրելու և բացահայտելու, որ աշխարհը սև ու սպիտակ չէ, ինչպես քարոզում են գաղափարախոսություններն ու կրոնները: Գրում ես՝ ասելու, որ բռնապետը ստում է (կամ բռնապետը մերկ է): Կարևոր չէ՝ ինչի մասին ես գրում։ Կարևորն այն է, որ գրես գրականություն, այլ ոչ թե այն կեղտն ու գոմաղբը, որ կառավարության կողմից հովանավորվող գրողները ավելացնում են մեր աշխարհին Աստծո անունով կամ գրականության քողի տակ: Կարևոր չէ, որ գրես քաղաքական պատմություն։ Կարևորն այն է, որ գրես պատում և գրես գեղեցիկ։ Այդ ժամանակ է, որ քեզ կզգաս ավելի զորեղ, քան՝ բռնապետը, ավելի զորեղ, քան՝ կեղծիքը։ Դու կգիտակցես, որ պայքարում ես՝ փրկելու մայրենի լեզուդ դավաճաններից, որոնք դավաճանում են լեզուն․ և դա գեղեցիկ զգացողություն է։
Իմ հաջորդ պատմությունը սա է.
Ես գրող եմ դարձել, քանի որ ինձ միշտ միայնակ եմ զգում՝ չնայած այն հիանալի մարդկանց, որոնք հոգ են տանում ինձ համար, ում համար ինքս եմ հոգ տանում: Միայնության (ոչ մեկուսացման) այս զգացումը վատ չէ։ Այն գեղեցիկ է, և հուսով եմ՝ դուք նույնպես կզգաք այն։ Հենց այս միայնության մեջ է, որ մարդկանց և աշխարհի իրերը կարող եք ընկալել որպես աստվածահայտնություն։ Օրինակ, երբ միայնակ քայլում եք փողոցում և հանդիպում մի հին շենքի, ձեր տեսողությունը ներս է թափանցում պատուհանից, և պատկերացնում եք երկար ժամանակ այնտեղ ապրածների կյանքը։ Կարող եք զգալ՝ երբ են նրանք սիրահարվել, երբ են բախվել դավաճանությանը, երբ են նշել իրենց երեխայի տարեդարձը, երբ են իրենց միայնակ զգացել և երբ են ծերացել՝ պատուհանից նայելով հենց այն կետին, որտեղ կանգնած եք։
Գուցե վատ չէ տեսնել աշխարհը այնպիսին, ինչպիսին եղել է և կա, այլ ոչ թե այնպիսին, ինչպիսին կառուցվել է մեր մտքերում, կառուցվել է մեր մտքերում Մեծ եղբայրների կողմից։ Միայնության հենց այդ զգացումով կարող ենք հանկարծ բացահայտել մեր սեփական տունը։ Պարզ բացահայտում է, բայց՝ շատ մարդկային։ Բացահայտել աղամանը, որն օգտագործել ու անտեսել ենք տարիներ շարունակ։ Եվ հանկարծ բացահայտել մոր դեմքը, որ ծերացել է․․․
Ես չգիտեմ՝ ինչու են մյուսները դարձել գրողներ։ Երանի նրանք գործարար դառնային, որ ես ավելի հայտնի ու միայնակ լինեի: Ես, առաջին հերթին, դարձա գրող, որպեսզի կարողանամ ասել՝ այս աշխարհում կան հույզեր, որ հնարավոր չէ արտահայտել սովորական նախադասություններով: Ես գրում եմ պատմություններ՝ արտահայտելու այդ հույզերը։ Եվ յուրաքանչյուր պատմությունից հետո հասկանում եմ, որ ինձ չի հաջողվել փոխանցել մի առանձնահատուկ հույզ, ուստի գրում եմ մեկ այլ պատմություն:
Վեցերորդ պատմությունը․
Եթե գրողներին հարցնեք, թե ինչու են դարձել գրողներ, ձեզ մի փունջ սուտ կմատուցեն, քանի որ գրողի գործը սուտ գրելն է։ Բայց այդ ստերը տարբերվում են քաղաքական գործիչների ասած ստերից։ Այս ստերը ստեղծում են երևակայություններ աշխարհի ու մարդ էակների մասին, որոնք գոյություն ունեն, և աշխարհի ու մարդ էակների մասին, որոնք պետք է գոյություն ունենան։ Նրանք չեն ստեղծում ստեր գոյություն չունեցող աշխարհի մասին, մարդկանց երևակայություններ, որ մոլորեցնում են մարդկանց։
Իմ յոթերորդ պատմությունը սա է.
Ես գրող եմ դարձել, քանի որ ծնվել եմ Իրանում: Իրանում գրող դառնալը շատ տարբեր է, քան գրող դառնալը Ամերիկայում կամ Արևմտյան Եվրոպայում: Իրանում գրող դառնալը հրաշալի է: Երբեմն այն նման է ականապատ դաշտում քայլելուն: Ես զինվորական ծառայությունս անցել եմ Իրան-Իրաքյան երկար ու անհեթեթ պատերազմի ընթացքում։ Ժամանակ առ ժամանակ մենք ստիպված էինք գիշերը ականապատ դաշտեր հատել և մոտենալ իրաքյան բնագծերին՝ հարձակման ծրագիր որոշելու համար: Ականապատ դաշտով քայլելիս ատում ես սեփական մարմնիդ ծանրությունը։ Երազում ես լինել թեփի պես թեթև։ Դրածդ ամեն մի քայլը կարող է լինել մահվան քայլ։ Այդ ժամանակ է, որ զգում ես ոտքերիդ գոյությունը։ Նույն ոտքերի, որ սովորական օրերին՝ քայլելիս, վազելիս արհամարհում ես։ Ականապատ դաշտում է, որ գոյությունդ զգում ես ներկա ժամանակում։ Քայլել կամ գուցե պարել ականապատ դաշտում․․․ ահա որտեղ եմ սովորել գրել ոտքերիս մասին։ Ես սովորել եմ գրել մեկ քայլ առաջ գնալու մասին։
Պատերազմական մեկ այլ պատմություն է ութերորդը․
Մի անգամ գտնվում էի վտանգավոր մի ռազմաճակատում, մեր գտնվելու վայրը հստակ նկատելի էր իրաքյան բանակի համար, և մենք ստիպված էինք մինչև արևածագ փորձել մնալ մեր խրամատներում։ Ամռան երկար ու շոգ օրերին սահմանափակված լինել նեղ փորվածքում, որտեղ մազերդ կպչում են առաստաղին (նույնիսկ երբ նստած ես), հեշտ չէ: Ժամանակն անցնում է դանդաղ, հոգնեցուցիչ, ինչպես քարի մանրացումը։ Ես որոշեցի գրել պատմություն։ Չէ՛, չսխալվե՛ք, չէի ուզում գրել պատերազմական պատմություն, քանի որ երբ ինչ-որ իրադարձության կիզակետում ես, չես կարող լավ գրել այդ մասին։ Փոխարենը, սկսեցի գրել սիրային պատմություն։ Դա առաջին սիրային պատմությունն էր, որ ցանկանում էի գրել:
Պատերազմական ժանտ պայմաններում, որ հղի է արյունով ու կեղտով, սիրո մասին մտածելը մխիթարական է։ Այն օգնում է մոռանալ։ Այսպիսով, սկսեցի գրել։ Այդ ժամանակ արևմտյան բոլոր ղեկավարությունները սատարում էին Սադդամ Հուսեյնին և նրա բանակին։ Նրանք անտեսեցին այն փաստը, որ իրանցի ազատամարտիկները երկու ճակատով էին պայքար մղում․ մեկը՝ իրենց մեջքի հետևում աճող ֆունդամենտալիստական բռնապետության, մյուսը՝ ընդդեմ իրենց դիմակայող օտարերկրյա զավթիչների: Հետևաբար, իրաքյան բանակը ականանետերի ու թնդանոթների պակաս չուներ, և նրանք հեշտ ու հանգիստ կրակում էին մեզ վրա: Խրամատումս գրելով՝ լսում էի, թե ինչպես էին կրակում իրաքցիները։ 120 մմ ականանետի արկից երեք վայրկյան էր պահանջվում, որպեսզի հասներ մեր բնագծերին: Եթե այն ընկներ խրամատի վրա, ներսում բոլորը կվերածվեին աղացած մսերի։ Ես ունեի երեք վայրկյան՝ ևս մեկ բառ ավելացնելու իմ պատմությանը։ Մեկ բառ՝ կյանքի ու մահվան սահմանաբաժանին, մեկ բառ, որ կարող էր լինել իմ վերջին խոսքը՝ թղթի կտորի վրա։ Այդ մի քանի վայրկյանում ես հասկացա բառերի կշիռն ու արժեքը: Ո՞ր բառը։ Ո՞ր ածականը։ Ո՞ր մակդիրն է առավել համապատասխանում այս տեսարանին: Մեկ բառ, որ կարող է ամբողջացնել կյանքը, մեկ բառ, որ կարող է գեղեցկացնել պատմությունը, երբ գրողի տարած արկը ճանապարհին է, իսկ քամու չնչին փոփոխությունը այն կարող է իջեցնել խրամատիդ վրա կամ ուղարկել ձորի հատակը:
Ահա այսպես մարմինս գիտակցեց մեկ բառի արժեքը։ Եվ ես ավելի մեծ վճռականությամբ էի գրում ու կարդում, որպեսզի գրող դառնայի։ Գրելու, որ գրողները սուտ են գրում, նրանք գրում են մոգական ռեալիզմ կամ սյուրռեալիստական պատմություններ՝ մեզ հիշեցնելու, որ իրականությունն այն է, ինչ կա այդ հին շենքի պատուհանից անդին: Ես պայքարել եմ, որպեսզի մի չնչին բան ավելացնեմ աշխարհին։ Այդ չնչին բանը կարող է լինել գեղեցիկ նախադասություն պատուհանի մասին, առաջին անգամ ընկած երեխայի մասին, որն ուսումնասիրում է ծնկների քերծվածքը, կամ մի կնոջ մասին, որ սրբում է սևաներկը՝ արցունքներից հոսած։ Այն կարող է լինել մի մարդու մասին, որն իր փոքր, համեստ բնակարանում դստեր հետ պահմտոցի խաղալիս թաքնվում է վարագույրի հետևում և հօդս ցնդում․․․
Իններորդ պատմությունս ամենից կարևորն է․
Հիշում եմ այն առաջին անգամը, երբ նստեցի գրելու։ Աշնանային առավոտ էր։ Չորրորդ դասարան էի և որոշել էի ինքս գրել իմ շարադրությունը, այլ ոչ թե մայրս իմ փոխարեն։ Բակում, նստած գետնին փռված գորգի վրա՝ ծաղկի թաղարի կողքին, Շիրազի մեղմ արևի տակ սկսեցի գրել «Աշնան նկարագրությունը»․․․ հրաշք և նույնիսկ տագնապ՝ բացահայտելու սեփական կարողությունս՝ գրելու և գտնելու այնպիսի բառեր, որ երբեք չէի մտածի, թե կգան և ցայսօր կմնան իմ սրտում։ Գրելով այն ամենը, ինչ ուսուցիչներն են սիրում, զուգահեռաբար խանդավառ բառերով գրեցի ծառից ընկնելիս օդում պար բռնած դեղին ու նարնջագույն տերևների մասին, գրեցի հովվի սրինգի մեղեդու և ուրախ արածող ոչխարների մասին: Նույն հնչերանգով գրեցի ոսկեգույն արևի տակ գեղեցկացած ցորենի արտի մասին, նրա՝ քամու հետ ճոճվելու մասին և այն մասին, թե նա ինչպես է ներողամտաբար պատրաստվել այգեկութին․․․
Համոզված էի, որ առաջին անգամ գերազանց գնահատական կստանամ և համարձակորեն հանձն առա դասարանում կարդալու իմ շարադրությունը։ Հենց կարդացի ոսկյա ցորենի արտերի մասին, ուսուցիչն ընդհատեց․ «Տղա՛, աշնանը ի՞նչը չի դեղնում»։ Ես շարունակեցի և անմիջապես կարդացի, որ արտը պատրաստ է այգեկութի, ուսուցիչը բղավեց․ «Հիմա՛ր տղա, ցորենի արտերը աշնանը չեն հավաքվում»․․․ և նա ցածր գնահատական շրխկացրեց իմ շարադրության, հույսի և հպարտության ներքևում՝ ուղարկելով ինձ տեղս՝ փղձուկը կոկորդումս։ Այդ օրվանից շատ ժամանակ է անցել, շատ ցորենի արտեր են հավաքվել մինչև աշունը, շատեր գնացել են դեպի գարունը, բայց ես շարունակում եմ գրել աշնանային այդ հաճելի օրվա մասին, որպեսզի կարողանամ բերել աշնանը հավաքելու ցորենի իմ փոքրիկ արտը։ Ոսկյա, թե ոչ, վարակված թե առողջ, ինչ էլ որ լինի, այն իմ ստեղծած ցորենի արտն է:
Եվ ահա իմ վերջին պատմությունը՝
Եթե լինեի Իրանում, կարող էի ժամերով խոսել, թե ինչու եմ դարձել իրանցի գրող։ Բայց այստեղ՝ ԱՄՆ-ում, այս տեքստը գրելիս հասկանում եմ, որ իրականում չգիտեմ՝ ինչու եմ իրանցի գրող, քանի որ գրող լինելը չունի որևէ աղերս հայրենիքի հետ։ Կա՛մ գրող ես, կա՛մ ոչ։ Իրանցի, աֆղան, ֆրանսիացի կամ ամերիկացի լինելը տեղին չէ։ Դու պատկանում ես Գրականության Ժողովրդավարական Հանրապետությանը։
Ի վերջո, կարևորն այն է, որ գրող լինես։ Քանի որ, առանց գրողների, նկարիչների, պոետների, երաժիշտների և սիրահարների, ի՞նչ կլիներ աշխարհում՝ բացի ռումբերից, զանգվածային գերեզմաններից, աքսորից, մելամաղձությունից, մենությունից ու շղթայական ոչնչացումից․․․
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Արեգ Բագրատյանի
