Լսի՛ր, – ասաց կինս, – ես վախենում եմ։
Ձմռան լուսնկա կեսգիշեր էր, հարավից Պետերբուրգ ճանապարհին գիշերելու էինք մնացել մեր ագարակում՝ Տամբովի նահանգում, և քնել էինք տան միակ տաք՝ մանկական սենյակում։ Երբ աչքերս բացեցի, տեսա կապտավուն լույսով հագեցած թույլ մթնշաղ, տապաստներով ծածկված հատակ, և սպիտակ թախտ։ Քառակուսի պատուհանի վերևում, որից երևում էր լուսավոր ձյունածածկ բակը, ցից տնկվել էին ծղոտե կտուրի եղյամից արծաթին տվող խոզանները։ Համակ լռություն էր։ Այդպես լուռ լինում է միայն ձմռան գիշերը՝ դաշտում։
– Քնե՛լ ես, – դժգոհ ասաց կինս, – իսկ ես քիչ առաջ սահակառքում ննջեցի և հիմա չեմ կարողանում․․․
Նա դիմացի պատի տակի մեծ հին մահճակալին կիսապառկած էր։ Երբ մոտեցա, սկսեց խոսել զվարթ շշուկով․
– Լսիր, չե՞ս բարկանում, որ արթնացրի քեզ։ Ես, իրոք, մի քիչ վախեցա ու մի տեսակ էլ՝ լավ զգացի։ Զգացի, որ այստեղ մենք բոլորովին մենակ ենք, և համակվեցի զուտ երեխայական վախով․․․
Նա գլուխը բարձրացրեց և ականջ դրեց։
– Լսո՞ւմ ես՝ ի՜նչ լուռ է, – հարցրեց նա հազիվ լսելի։
Ես մտովի հայացքս տարա շրջակա ձյունածածկ դաշտերով հեռու․ ամենուր ռուսական ձմռան գիշերվա մեռյալ լռություն էր, և այդ գիշերվա մեջ խորհրդավոր կերպով մոտենում էր Նոր տարին․․․ Այնքա՜ն վաղուց գյուղում չէի գիշերել, և այնքա՜ն վաղուց կնոջս հետ չէինք խոսել հաշտ։ Ես մի քանի անգամ համբուրեցի նրա աչքերն ու մազերը այն մարմանդ սիրով, որը լինում է միայն հազվադեպ պահերի, նա անակնկալ պատասխանեց սիրահարված աղջկա պոռթկուն համբույրներով։ Հետո ձեռքս երկար սեղմած պահել էր իր շիկնած այտին։
– Ի՜նչ լավ է, – ասաց նա՝ հառաչանքով ու համոզված։ Եվ մի քիչ լուռ մնալով՝ ավելացրեց․ – այո՛, այնուամենայնիվ դու միակ ինձ մոտիկ մարդն ես։ Զգո՞ւմ ես, որ սիրում եմ քեզ։
Ես սեղմեցի նրա ձեռքը։
– Էս ինչպե՞ս պատահեց, – հարցրեց նա՝ բացելով աչքերը։ – Ամուսնացա՝ չսիրելով, իրար հետ ապրում ենք դժկամորեն, դու ասում ես, որ իմ պատճառով կյանքդ անհամ է ու ծանր․․․ Եվ սակայն գնալով ավելի ու ավելի ենք զգում, որ իրար պետք ենք։ Որտեղի՞ց է սա գալիս և ինչո՞ւ միայն որոշ պահերի։ Նոր տարիդ շնորհավոր, Կո՛ստյա, – ասաց նա՝ ջանալով ժպտալ, և ձեռքիս մի քանի տաք արցունք ընկավ։
Գլուխը բարձին դնելով, նա սկսեց արտասվել, և, հավանորեն, արցունքները նրան հաճելի էին, որովհետև մերթընդմերթ դեմքը բարձրացնում էր, արտասուքի միջից ժպտալով համբուրում էր ձեռքս՝ ջանալով քնքշորեն տևացնել։ Ես շոյում էի նրա մազերը՝ հասկանալ տալով, որ գնահատում ու հասկանում եմ այդ արցունքները։ Հիշեցի նախորդ Նոր տարին, որը սովորականի պես դիմավորում էինք Պետերբուրգում՝ ծառայակիցներիս հետ միասին, ուզում էի հիշել դրան նախորդած Նոր տարին ու չէի կարողանում, և նորից մտածեցի այն, ինչը հաճախ է անցնում մտքովս․ ծառայողական գորշ օրերով հագեցած տարիներս հոսելով միախառնվում են՝ անկանոն ու միապաղաղ, մտավոր ու հոգեկան ունակություններս թալկանում են, և գնալով ավելի ու ավելի անիրագործելի է թվում սեփական անկյուն ունենալու փափագս՝ հաստատվել գյուղում կամ հարավում մի տեղ, կնոջս ու երեխաներիս հետ խաղողի այգում բզբզալ, ամռանը ծովում ձուկ որսալ․․․ Հիշեցի, թե սրանից ուղիղ մի տարի առաջ կինս ինչպես էր շինծու բարյացակամությամբ հոգ տանում մեզ հետ Նոր տարվա գիշերը դիմավորող մեզ ընկեր համարվող յուրաքանչյուրի մասին, ինչպես էր ժպտում ջահել հյուրերից ոմանց ու խորհրդավոր-մելամաղձիկ կենացներ առաջարկում, և թե որքան խորթ ու տհաճ էր նա ինձ Պետերբուրգի նեղվածք բնակարանում․․․
– Դե լավ՝ հերիք է, Օ՛լյա, – ասացի ես։
– Թաշկինակ տուր, – կամացուկ պատասխանեց նա և երեխու պես կցկտուր շունչ քաշեց։ – Էլ չեմ լացում։
Լուսնի լույսի թափանցիկ արծաթե շերտն ընկել էր թախտին ու լուսավորել այն տարօրինակ վառ խամրությամբ։ Մնացած ամեն ինչը կիսամութի մեջ էր, և ծխախոտիս ծուխը դանդաղ լողում էր այդ մթնշաղում։ Եվ հատակին գցած տապաստներից, տաք, լուսավորված թախտից – ամեն ինչից տարածվում էր խուլ գյուղական կյանքը, հարազատ տան հարմարավետությունը․․․
– Դու ուրա՞խ ես, որ անցնելիս մտանք այստեղ, – հարցրեցի ես։
– Շա՜տ, Կո՛ստյա, սաստիկ ուրախ եմ, – պատասխանեց կինս պոռթկուն անկեղծությամբ։ – Երբ դու քնեցիր, ես մտածում էի այդ մասին։ Իմ կարծիքով, – ասաց նա արդեն ժպտալով, – մարդ պիտի երկու անգամ ամուսնանա։ Լուրջ, ի՜նչ երջանկություն է՝ գիտակցաբար պսակվել քեզ հետ ապրած ու տառապած մարդու հետ։ Եվ անպայման ապրել քո առանձնատանը, քո սեփական անկյունում, բոլորից հեռու մի տեղ․․․ Ինչպես Մոպասանն է ասում՝ «Ծնվել, ապրել ու մեռնել հայրենի տանը»։
Նա տատամսեց և նորից գլուխը դրեց բարձին։
– Դա Սենտ-Բյովն է ասել, – ուղղեցի ես։
– Միևնույն է, Կո՛ստյա։ Ես գուցեև անգետ եմ, ինչը միշտ ասում ես, բայց այնուամենայնիվ միայն ես եմ քեզ սիրում․․․ Ուզո՞ւմ ես՝ գնանք զբոսնենք։
– Զբոսնե՞նք։ Որտե՞ղ։
– Բակում։ Կաճյակներ կհագնեմ, քո կիսամուշտակը․․․ Հո հիմա չե՞ս քնելու։
Կես ժամից մենք հագնվեցինք և, ժպտալով, կանգ առանք դռան մոտ։
– Դու չե՞ս բարկանում, – հարցրեց նա՝ ափերի մեջ առնելով ձեռքս։
Նա քնքշորեն նայում էր աչքերիս մեջ, ու այդ պահին նրա դեմքն անսովոր սիրուն էր, և գորշ շալի մեջ, որով գյուղավարի փաթաթել էր գլուխը, և փափուկ կաճյակները ոտքերին, որոնք նրա բոյը ցածրացնում էր, նա համակ կանացի էր թվում։
Մանկական սենյակից դուրս եկանք միջանցք, որտեղ մութ էր ու ցուրտ, ինչպես մառանում, և մթան միջով հասանք նախասենյակ։ Հետո անցողակի մտանք սրահ ու հյուրասենյակ․․․ սրահ տանող դռան ճռոցը տարածվեց տնով մեկ, իսկ մեծ, դատարկ սենյակի կիսամութից երկու ահագին աչքերի պես մեզ էին նայում այգու վրա բացվող երկու բարձր պատուհանները։ Երրորդը ծածկված էր կիսաջարդված խլափեղկերով։
– Էհե՜յ, – շեմին գոչեց կինս։
– Մի՛, – ասացի ես, – ավելի լավ է նայիր, թե ինչքա՜ն լավ է այնտեղ։
Նա լռեց, և մենք վեհերոտ մտանք սենյակ։ Պատուհաններից երևում էր ցանցառ ու գաճաճ այգին, ավելի ճիշտ, ընդարձակ մարգագետնով մեկ տարածված թփուտը․ դրա մի կեսը տնից հեռու տարածված ստվերում էր, իսկ մյուսը՝ լուսավոր, ձմռան խաղաղ գիշերվա աստղալից երկնքի տակ հստակ ու նրբին սպիտակին էր տալիս։ Հայտնի չէ թե ինչպես այդտեղ հայտնված կատուն հանկարծ փափուկ թխկոցով ցատկեց պատուհանի գոգից և մեր ոտքերի տակ երևաց ու կորավ՝ ոսկենարինջ աչքերը փայլեցնելով։ Ես ցնցվեցի․ կինս տագնապալի շշուկով հարցրեց․
– Դու այստեղ մենակ կվախենայի՞ր։
Մեկմեկու սեղմվելով սրահից քայլելցինք հյուրասենյակ՝ դեպի պատշգամբ տանող ապակեպատ կրկնակ դռները։ Այստեղ մինչև հիմա դրված էր հսկայական օթոցը, որի վրա ուսանող եղած ժամանակս գյուղ վերադառնալիս քնում էի։ Թվում էր՝ այդ ամառային օրերը երեկ էին, երբ ամաբողջ ընտանիքով ճաշում էինք պատշգամբում․․․ Հյուրասենյակից այժմ բորբոսի ու ձմռան խոնավության հոտ էր գալիս, պատերից կախ էին ընկել ծանր, ցրտահար պաստառի ծվեններ․․․ Ցավալի էր ու չէի ուզում մտածել անցյալի մասին, հատկապես՝ այս հրաշալի ձմռան գիշերն աչքիս առաջ ունենալով։ Հյուրասենյակից երևում էր ամբողջ ձմռան այգին և աստղալից երկնքի ներքո ձյունաճերմակ հարթավայրը՝ մաքուր, անարատ ձյան ամեն թումբը, դրա ճերմակության մեջ յուրաքանչյուր եղևնին։
– Առանց դահուկների այնտեղ կթաղվես, – ասացի ի պատասխան կնոջս՝ այգու միջով կալատեղ քայլելու խնդրանքին։ – Իսկ պատահում էր, որ ամբողջ գիշերներով նստում էի կալում, վարսակի դեզի մեջ․․․ Հիմա նապաստակները երևի գալիս հասնում են մինչև պատշգամբը։
Դռան մոտ կախ ընկած պաստառի մի մեծ անճոռնի կտոր պոկելով՝ նետեցի անկյունը, և մենք վերադարձանք նախասրահ ու մեծ գերանակապ հաշտով տնից դուրս եկանք։ Օդը սառն էր։ Ես նստեցի առմուտքի աստիճանին, սկսեցի ծխել, իսկ կինս, կաճյակներով ձյունը ճռճռացնելով, վազեց ձնակույտերի վրա և դեմքն ուղղեց գունատ լուսնին, որն արդեն ցածր կախվել էր սև երկար խրճիթի վերևում, որտեղ քնած էին դաստակերտի պահակն ու մեր կառապանը կայարանից։
– Լուսնյա՛կ, լուսնյա՛կ, քեզ ոսկե եղջյուրներ, ինձ ոսկե գանձարան, – հմայախոսում էր կինս՝ աղջնակի պես պտտվելով լայն սպիտակ բակով մեկ։
Օդում զիլ հնչող նրա ձայնը այդ մեռյալ դաստակերտում այնքա՜ն տարօրինակ էր։ Պտտվելով նա հասավ կառապանի՝ խրճիթի ստվերում սևին տվող վաչին, իսկ ընթացքում լսվում էր նրա մրթմրթոցը․
Տատյանան ահա բակ է դուրս գալիս։
Նուրբ զգեստի տակ մարմինն է դողում։
Ձեռքի հայելին լուսնին է ուղղում,
Բայց կիսախավար հայելուց նրան
Նայում է տխուր լուսինը միայն*․․․
– Փեսացուիս մասին էլ երբեք գուշակություն չեմ անելու, – ասաց նա՝ վերադառնալով սանդղամուտք՝ շնչակտուր ու զվարթ շնչելով սառնամանիքի թարմությունը, և նստեց աստիճանին՝ կողքիս։ – Հո չե՞ս քնել, Կո՛ստյա։ Կարելի՞ է նստել կողքիդ, լա՛վս, գա՛նձս։
Առմուտքի հետևից մեծ շեկ շունը, փոփոլ պոչը քնքուշ ողորմածությամբ դեսուդեն շարժելով, դանդաղ մոտեցավ մեզ, և կինս գրկեց նրա թավամազ հաստ վիզը․ շունը խելացի հարցական աչքերով նայում էր նրա գլխի վրայով ու, դարձյալ անտարբեր-քնքշորեն, հավանաբար ինքն էլ դա չնկատելով, պոչը անվերջ դեսուդեն էր անում։ Ես էլ էի շոյում այդ թավ, սառը և հղկուն մորթը, նայում էի լուսնի սփրթնած մարդկային երեսին, երկար սև խրճիթին, ձյունից փայլփլող բակին, և մտածում էի՝ ինքս ինձ սրտապնդելով․ «Իրոք, մի՞թե ամեն բան արդեն կորսված է։ Ո՞վ իմանա, թե այս Նոր տարին ինձ ինչ կբերի»։
– Իսկ ի՞նչ կա հիմա Պետերբուրգում, – ասաց կինս, բարձրացնելով գլուխը և թեթևակի հետ հրելով շանը։ – Ի՞նչ ես մտածում, Կո՛ստյա, – հարցրեց նա՝ սառնաշունչ օդում ջահելացած դեմքը մոտեցնելով ինձ։ – Ես մտածում եմ, որ ահա ռամիկ մարդիկ երբեք Նոր տարին չեն դիմավորում, և ամբողջ Ռուսաստանում հիմա բոլորը վաղուց քնած են․․․
Բայց խոսելս չէր գալիս։ Արդեն ցուրտ էր, սառնամանիքը թափանցում էր հագուստս։ Մեզնից աջ դարպասից երևացող պսպղուն դաշտը ասես ոսկե փայլար լիներ, և բարակ սառցակալած ճյուղերով մերկ վազը հեքիաթային ապակե ծառ էր թվում։ Ցերեկը ես այնտեղ սատկած կովի կմախք էի տեսել, և հիմա շունը հանկարծ տագնապեց ու ականջները սուր ցցեց․ հեռվում պսպղուն փայլարի վրայով վազի միջից մի փոքրիկ սև բան փախավ (գուցե աղվես), և սառած ձյան շերտի հազիվ լսելի խորհրդավոր ճռթճռթոցը զգոն լռության մեջ տևական նվաղում էր։
Ականջ դնելով՝ կինս հարցրեց․
– Իսկ եթե մնայի՞նք այստեղ։
Ես մտածեցի ու պատասխանեցի․
– Չէի՞ր ձանձրանա։
Եվ հենց ասացի, երկուսս էլ զգացինք, որ այստեղ մի տարի էլ չէինք ապրի։ Հեռանալ մարդկանցից, այս ձյունածածկ դաշտից բացի երբեք ոչինչ չտեսնել․․․ Ասենք թե, կարելի է տնտեսություն վարել․․․ Բայց կալվածքի այս խղճուկ մնացուկներում, հարյուր դեսյատին հողի վրա ի՞նչ տնտեսություն վարես։ Այսպիսի դաստակերտները հիմա բազմաթիվ են․ շրջակա հարյուր վերստի վրա ոչ մի տուն չկա, որտեղ որևէ աշխուժություն զգացվեր։ Իսկ գյուղերում սով է․․․
Խոր քնեցինք, իսկ առավոտյան, հենց անկողնուց, պետք էր պատրաստվել ճամփա ընկնելուն։ Երբ սահակառքի չորսուները պատից այն կողմ սկսեցին ճռնչալ և հենց պատուհանի մոտ բարձր ձնակույտերի վրայով անցան ձիերը՝ շարվեշար լծված, կինս, քնատ, տխուր ժպտաց, և զգացվում էր, որ ափսոսում է լքել տաք գյուղական սենյակը․․․
«Ահա և Նոր տարի է, – մտածում էի ես՝ ճռնչացող, եղյամով խավակալած ծածկասայլից նայելով մախրագույն դաշտին։ – Տեսնես ինչպե՞ս կանցկացնենք այս նոր երեք հարյուր վաթսունհինգ օրերը»։
Բայց բոժոժների մեղմ բլբլոցը շփոթում էր մտքերս, ապագայի մասին մտածելը տհաճ էր։ Ծածկասայլից դուրս նայելով, ես արդեն հազիվ էի տարբերում դաստակերտի աղոտ մոխրագույն-կապույտ բնապատկերը, որը հարթ ձյունապատ ստեպում գնալով փոքրանում էր ու հետզհետե ձուլվում ցուրտ մշուշոտ օրվա մառախլապատ հեռաստանի հետ։ Եղմնակալած ձիերին մերթընդմերթ սաստելով՝ կառապանը կանգ էր առել, ըստ երևույթին՝ բոլորովին անտարբեր թե՛ Նոր տարվա, թե՛ ամայի դաշտի, թե՛ իր ու մեր բախտի նկատմամբ․ դժվարությամբ հասնելով ծանր արմյակի ու կիսամուշտակի տակ գրպանին՝ նա հանեց ծխամորճը, և շուտով ձմռան օդում տարածվեց գորշ ու հոտավետ թութունի հոտը։ Հոտը հարազատ էր, հաճելի․ ինձ հուզում էին և՛ ագարակի մասին հիշողություններս, և՛ կնոջս հետ ժամանակավոր հաշտությունը, որը վաչի անկյունում սեղմված և մեծ, եղյամից մոխրագույն դարձած թարթիչները փակած՝ ննջում էր։ Բայց, ենթարկվելով չնչին երուզեռի մեջ և սովոր պայմաններում շուտով մոռացության տրվելու ներքին ցանկությանս՝ ես շինծու-զվարթ բղավում էին․
– Քշի՛ր ձիերին, Ստեփա՛ն, շարժվի՛ր, ուշանում ենք։
Իսկ հեռու առջևում արդեն սահեցին հեռագրասյուների մշուշոտ ուրվապատկերները, և բոժոժների մեղմ բլբլոցը հույժ սազ էր գալիս առջևում ինձ սպասող անկապ ու անիմաստ կյանքի մասին մտածումներիս․․․
1901
• Հատված «Եվգենի Օնեգին» պոեմից, որում Տատյանան լուսնկա գիշերին հայելիով դյութանքի ծես է անում՝ ապագա փոսացուին գուշակելու համար։ Թարգմանությունը՝ Պարույր Միքայելյանի
Թարգմանությունը ռուսերենից՝ Լեռնիկ Դալլաքյանի
