Կեսօրին Սոկալ բերեցինք Տրունովի՝ մեր հեծելավաշտի հրամանատարի գնդակներից ծակծկված դին: Սպանվել էր առավոտյան` թշնամական աերոպլանների հետ մարտում: Բոլոր գնդակները Տրունովի դեմքին էին դիպել, այտերը պատված էին վերքերով, լեզուն՝ պոկված: Մեր կարեցածին չափ լվացինք մահացածի դեմքը, որ տեսքն այդքան սարսափելի չլինի, դագաղում` գլխավերեւը, դրեցինք կովկասյան թամբն ու Տրունովի համար գերեզման փորեցինք հանդիսավոր տեղում՝ հանրային այգում` քաղաքի կենտրոնում` հենց տաճարի կողքին: Եկավ մեր ողջ հեծելավաշտը, ժամանեցին գնդի շտաբն ու դիվիզիայի զինկոմը: Եվ տաճարի ժամացույցով ժամը երկուսին մեր զառամյալ թնդանոթն առաջին կրակոցն արձակեց: Պատվո տուրք էր զոհված հրամանատարին՝ իր երեք դյույմանոց զարկով, ու մենք դագաղը մոտեցրինք բաց շիրմափոսին: Դագաղը բաց էր, կեսօրի մաքուր արեւն ընկել էր երկարահասակ դիակի վրա՝ լուսավորելով եւ՛ փշրված ատամներով լի բերանը, եւ՛ պսպղալու աստիճան մաքրած սապոգները, որ դրված էին ոտքերի տակ, ինչպես վարժանքների ժամանակ:
– Մարտիկնե՛ր,- հանգուցյալին նայելով՝ ասաց Պուգաչովը՝ գնդի հրամանատարը, ու կանգնեց փոսի եզրին:- Մարտիկնե՛ր,- ասաց նա՝ դողալով ու լարի պես ձգված:- Թաղում ենք Պաշա Տրունովին` համաշխարհային հերոսին, վերջին պատիվն ենք տալիս Պաշային…
Ու երկինք հառելով անքնությունից վառվող աչքերը՝ Պուգաչովը բոցաշունչ ճառ ասաց Առաջին հեծյալ բանակի զոհված մարտիկների այդ վեհ փաղանգի մասին, որ պատմության կռանով զարկում է գալիք դարերի սալին: Պուգաչովը բարձր էր խոսում, պինդ սեղմել էր իր չեչենական կոր թրի կոթն ու արծաթե խթաններով քրքրված սապոգներով վարում էր հողը: Նվագախումբը ելույթից հետո «Ինտերնացիոնալ» նվագեց, ու կազակները հրաժեշտ տվեցին Պաշկային: Տրունովին: Ողջ հեծելավաշտը թռավ թամբին ու համազարկ տվեց օդում, մեր երեք դյույմանոցը երկրորդ անգամ սվսվաց, ու մենք երեք կազակի ուղարկեցինք ծաղկեպսակների ետեւից: Նրանք սլացան՝ սրարշավ ընթացքից կրակելով, նետվելով թամբից ու ձիախաղ անելով, եւ հայրենական ծաղիկների ամբողջ խրձեր բերեցին: Պուգաչովն այդ ծաղիկները շաղ տվեց գերեզմանի մոտ, ու մենք սկսեցինք հերթով մոտենալ Տրունովին՝ վերջին համբույրի: Ես շրթունքներով դիպա թամբով պսակված պայծառացած ճակատին ու գնացի քաղաք՝ կապույտ փոշու ու գալիցիական տաղտկության մեջ թաղված գոթական Սոկալ:
Մեծ հրապարակը՝ հինավուրց սինագոգերով, փռվել էր այգուց ձախ:
Հրապարակում կռվշտում ու իրար քաշքշում էին Ճղճղված լապսերդակներով1 հրեաները: Մի քանիսը՝ օրթոդոքսները, փառաբանում էին Բելզայի ռաբբի Ադասիի ուսմունքը. դրա համար օրթոդոքսների վրա էին հարձակվում չափավոր ուսմունքի քասիդները՝ գուսսյտինցի ռաբբի Հուդայի աշակերտները: Հրեաները վիճում էին Կաբալայի շուրջ եւ իրենց վեճերում հիշատակում Եղիայի՝ վիլենյան գաոնի2, քասիդներին հալածողի անունը…
Մոռանալով պատերազմն ու կրակոցները՝ քասիդներն անվանական անարգում էին Եղիային՝ Վիլնոյի քահանայապետին, եւ ես, Տրունովի համար մորմոքելով, նունպես հրմշտվում էի նրանց արանքում ու թեթեւանալու համար գոռգոռում էի նրանց հետ միասին, մինչեւ որ իմ դիմաց տեսա Դոն Կիխոտի պես մեռյալ ու երկարահասակ մի գալիցիացու:
Գալիցիացին մինչեւ կրունկները հասնող սպիտակ կտավե շապիկով էր: Հագել էր ասես հուղարկավորման թե հաղորդության համար ու պարանով մի քրքրված կով էր քաշում ետեւից: Հսկա իրանին նստած շարժուն, պստիկ, գեղջկական ծղոտե գլխարկով ծածկած օձի գլխիկը ճոճվում էր: Խղճուկ կովը, պարանը վզին, գնում էր գալիցիացու ետեւից հնազանդ, իսկ նա քաշում էր վեհակերպ եւ իր երկար ոսկորների կախաղանների թափահարումով հատում երկնքի շոգ փայլը:
Հանդիսավոր երթով կտրեց հրապարակն ու մտավ սրտխառնոց հարուցող թանր ծխով խեղդված ծուռումուռ նրբանցքը: Խանձված տնակներում, չքավոր խոհանոցներում բնբնում էին հրեուհիները, որոնք նման էին պառավ նեգրուհիների՝ անծայրածիր կրծքերով: Գալիցիացին անցավ նրանց մոտով ու կանգ առավ նրբանցքի վերջում՝ կիսավեր շինության առաջ:
Այնտեղ, սպիտակ, ծռված սյան տակ նստել էր գնչու դարբինն ու ձի էր պայտում: Գնչուն մուրճով խփում էր սմբակներին եւ յուղոտ մազերը ցնցելով՝ սուլում ու ժպտում էր: Մի քանի կազակ, ձիերի սանձերը բռնած, կանգնել էին շուրջը: Իմ գալիցիացին մոտեցավ դարբնին, լուռումունջ մի դյուժին խորոված կարտոֆիլ տվեց նրան եւ, առանց որեւէ մեկին նայելու, հետ դառավ: Ես այն է գնալու էի հետեւից, բայց ինձ կանգնեցրեց կազակներից մեկը, որ պատրաստ պահել էր չպայտած ձին: Այդ կազակի ազգանունը Սելիվերստով էր: Ժամանակին հեռացել էր Մախնոյից ու 33-րդ
հեծգնդում էր ծառայում:
– Լյո՛ւտով,- ասաց նա՝ ձեռքս սեղմելով,- դու բոլորին կատաղացնում ես, Լյո՛ւտով, քո մեջ չարք է նստած, Լյո՛ւտով, էսօր առավոտ ինչի՞ ես այլանդակել Տրունովին:
Եվ ուրիշից լսածով Սելիվերստովը մի կատարյալ անհեթեթություն գոռգոռաց, թե իբր այդ առավոտ ծեծել եմ Տրունովին՝ իմ վաշտապետին: Սելիվերստովը դրա համար ամենավերջին բառերով նախատում էր ինձ կազակների ներկայությամբ, բայց նրա պատմության մեջ ոչ մի ճիշտ բառ
չկար: Ճիշտ է, այդ առավոտ ես ու Տրունովը մի թեթեւ կռվել էինք, որովհետեւ Տրունովը միշտ անվերջանալի քաշքշուկ էր սարքում գերիների հետ,կպանք իրար, բայց նա մահացել է, Պաշկան, նա այլեւս դատավորներ չունի այս աշխարհում, ու ես նրա վերջին դատավորն էի: Ահա թե ինչի համար սկսվեց վեճը:
Այդ օրվա գերիներին լուսաբացին էինք վերցրել, կայարանի մոտ: Տասը հոգի էին: Ներքնաշորերով էին, երբ բռնեցինք: Հագուստի կույտը թափված էր լեհերի մոտ. խորամանկություն էին անում, որ համազգեստով չտարբերենք շարքայիններին ու սպաներին: Հանում-գցում էին հագուստը, բայց այս անգամ Տրունովը որոշեց պարզել ճշմարտությունը:
– Սպաները դուրս գան,- հրամայեց նա՝ մոտենալով գերիներին, ու հանեց ռեւոլվերը:
Տրունովն արդեն գլխից վիրավորվել էր այդ առավոտ, գլուխը փաթաթված էր փալասով, արյունը հոսում էր, ինչպես անձրեւաջուրը դեզից:
– Սպանե՛ր, խոստովանե՛ք,- կրկնեց նա ու սկսեց ռեւոլվերի կոթով մշտել լեհերին:
Այդ ժամանակ խմբից դուրս եկավ մի նիհար ու ծեր մարդ՝ թիակները մերկ ու խոշոր, այտամկանները՝ դեղին, բեղերը՝ կախ:
– …Վե՛րջ էս կռվին,- անհասկանալի ոգեւորությամբ ասաց ծերունին,-բոլոր սպաները փախել, վերջ էս կռվին…
Ու լեհը վաշտապետին պարզեց կապտած ձեռքերը:
– Հինգ մատ,- ասաց նա՝ հեկեկալով ու պտտելով թորշոմած հսկա ձեռքը,- էս հինգ մատով եմ ընտանիքս թաղել…
Ծերունու շունչը կտրվեց, օրորվեց, խանդավառ արցունքներ հորդեցին, եւ նա ծնկի եկավ Տրունովի առաջ, բայց Տրունովը թրով հետ մղեց:
– Սրիկա են ձեր կեղտ սպաները,- ասաց վաշտապետը,- ձեր սպաները շորերը թափել են էստեղ… Ում հագով եղավ, վերջը եկել է, հիմա կփորձեմ…
Եվ վաշտապետը փալասների կույտից եզրաքուղով մի գլխարկ ընտրեց ու քաշեց ծերունու գլխին:
– Իսկն է,- մոտ գալով՝ կամացուկ քրթմնջաց Տրունովը,- ի՜սկը…,- ու թուրը խրեց նրա կոկորդը: Ծերունին ընկավ, տարածեց ոտքերը, կոկորդից հորդեց մարջանե փրփրուն առվակը: Այդ պահին, ականջօղն ու գեղջկական վիզը փայլեցնելով, նրան մոտեցավ Անդրյուշկա Վոսմիլետովը: Անդրյուշկան արձակեց լեհի կոճակները, թեթեւ թափ տվեց նրան ու քաշեց-հանեց մահացածի շալվարը: Գցեց իր թամբին, կույտից երկու համազգեստ էլ վերցրեց, հետո հեռացավ մեզնից ու սկսեց խաղացնել մտրակը: Արեւն այդ պահին դուրս եկավ ամպերի տակից եւ անմիջապես լույսով պսակեց Անդրյուշկայի ձիուն, նրա թեթեւոտն վարգը, խուզած պոչի անհոգ թափահարումը: Անդրյուշկան կածանով գնում էր դեպի անտառ, անտառում մեր գումակն էր կանգնած, գումակի սայլապանները դիվոտել էին, շվացնում ու նշաններ էին անում Վոսմիլետովին` ինչպես համրի հետ կխոսեն:
Կազակն արդեն հասել էր ճամփի կեսին, բայց այստեղ Տրունովը հանկարծ չոքեց ու խռխռաց նրա հետեւից.
– Անդրե՛յ,- գետնին նայելով՝ ասաց վաշտապետը,- Անդրե՛յ,- կրկնեց նա՝ առանց հայացքը գետնից կտրելու,- մեր սովետական հանրապետությունը
ողջ է դեռ, շուտ ես բաժան-բաժան անում, թափի էդ փալասները, Անդրե՛յ:
Բայց Վոսմիլետովը նույնիսկ հետ չնայեց: Գնում էր կազակական զարմանալի վարգով, նրա փոքրամարմին ձին, ասես մեզ քշելով, աշխույժ
թափ էր տալիս պոչը:
– Դավաճանությո՜ւն,- քրթմնջաց Տրունովն ու զարմացավ:- Դավաճանությո՜ւն,- ասաց նա, արագ բարձրացրեց հրացանը, կրակեց ու շտապելուց վրիպեց: Բայց այս անգամ Անդրեյը կանգ առավ: Մեր կողմը դարձրեց ձին, կնկավարի վեր-վեր թռավ թամբին, դեմքը շառագունեց ու ջղային դառավ, ցնցեց ոտքերը:
– Լսի՜, երկրացի՛,- մոտենալով՝ գոռաց նա եւ անմիջապես էլ խաղաղվեց իր խոր եւ ուժեղ ձայնից,- բա որ թխկացնեմ քեզ, երկրացի՛, ու թռնեմ գրողի մոր ծոցը… Մի տասը շլյախտ ես բռնել, տես ի՜նչ շուխուր ես անում, մենք հարյուրով ենք վերցնում ու քեզ էլ ձեն չենք տալիս… Թե որ բանվոր ես, քու գործն արա…
Շալվարն ու երկու համազգեստները թամբից գցելով՝ Անդրյուշկան ֆսֆսացրեց ու վաշտապետին թիկունք անելով՝ սկսեց օգնել ինձ կազմելու մնացած գերիների ցուցակը: Կողքիցս չէր հեռանում ու անասելի աղմուկով ֆսսացնում էր: Գերիները ոռնում ու փախչում էին Անդրյուշկայից,նա հետեւներից էր ընկնում, բռնոտում, ինչպես որսորդն է գիրկը քաշում ղամիշները, որ լուսաբացին դեպի գետը ձգվող երամը տեսնի:
Գերիների գլխին իմացած բոլոր անեծքներս թափելով՝ մի կերպ գրանցեցի ութ հոգու, նրանց զորամասերի համարները, զենքի տեսակները եւ անցա իններորդին: Իններորդը պատանի էր, ասես ճանաչված կրկեսի գերմանացի մարմնամարզիկ լիներ, ճերմակ կրծքով ու փոքրիկ այտամորուսներով պատանի, տրիկոյի ֆուֆայկայով ու եգերական ոտաշորով:
Նա իմ կողմը դարձրեց բարձր կրծքի պտուկները, հետ գցեց քրտնած սպիտակ մազերն ու ասաց զորամասի համարը: Այդ ժամանակ Անդրյուշկան բռնեց նրա ոտաշորից ու խիստ հարցրեց.
– Փոխանը որտեղի՞ց ես ճարել:
– Մերիկս է գործել,- պատասխանեց գերին ու օրորվեց տեղում:
– Գործարանի մերիկ ունես,- ասաց Անդրյուշկան՝ շարունակելով զննել,
ու մատնաթմբիկներով դիպավ լեհի խնամված եղունգներին,- գործարանի
մերիկ ունես, օրումս սրանից հագած չկամ…
Նա նորից տնտղեց եգերական ոտաշորը ու բռնեց իններորդի ձեռքը, որ տանի արդեն գրանցած գերիների մոտ: Բայց այդ պահին ես տեսա բլրակի ետեւից դուրս եկող Տրունովին: Արյունը վաշտապետի գլխից հորդում էր, ինչպես անձրեւաջուրը դեզից, կեղտոտ փալասն արձակվել ու կախ էր ընկել, կարաբինը ձեռքին՝ սողեսող մոտենում էր: Ճապոնական կարաբին էր, լաքած եւ ուժեղ հետհարվածով: Քսան քայլից Պաշկան ցրիվ տվեց պատանու գանգն, ու լեհի ուղեղը թափվեց ձեռքերիս: Տրունովը պարկուճները թափեց հրացանից ու մոտեցավ ինձ:
– Մեկին ջնջի,- ցուցակը ցույց տալով՝ ասաց նա:
– Չեմ ջնջի,- պատասխանեցի ես,- երեւում է՝ Տրոցկին քո համար չի հրամաններ գրում, Պա՛վել…
– Մեկին ջնջի,- կրկնեց Տրունովն ու սեւ մատը տնկեց ցուցակին:
– Չե՜մ ջնջի,- ողջ ուժով գոռացի ես:- Տասն էին, դառան ութ, շտաբում չեն նայի, որ դու ես, Պա՛շկա…
– Շտաբում մեր անբախտ կյանքին կնայեն,- պատասխանեց Տրունովն ու սկսեց մոտենալ՝ ամբողջովին բզկտված, խռպոտած ու կռվի պատրաստ, բայց հետո կանգ առավ, բարձրացրեց արյունոտ գլուխն ու դառը հանդիմանությամբ ասաց:- Գոռա՛, գոռա՛,- ասաց նա,- հրեն՝ էլի գոռացող
կա…
Ու վաշտապետը չորս կետ ցույց տվեց երկնքում, չորս ռմբակիր, որ դուրս լողացին արեւով ողողված կարապափետուր ամպերի տակից: Մայոր Ֆաունտ-Լե-Ռոյի օդային էսկադրիլիայի մեքենաներն էին, խոշոր զրահապատ մեքենաներ:
– Հեծնե՛լ,- ինքնաթիռները տեսնելով՝ գոչեցին դասակապետերը, ու հեծելավաշտը վարգով տարան դեպի անտառ, բայց Տրունովն իր վաշտի հետ չգնաց: Մնաց կայարանի շենքի մոտ, սեղմվեց պատին ու անշարժացավ: Անդրյուշկա Վոսմիլետովն ու երկու գնդացրորդ՝մորեգույն հեծելաշալվարներով երկու ոտաբոբիկ տղա, անհանգիստ կանգնել էին նրա կողքին:
– Պտուտակներին խփեք, տղե՛րք,- նրանց ասաց Տրունովն, ու արյունը փախավ դեմքից,- ահա, ինձնից զեկուցագիր Պուգաչովին…
Ու հսկա գեղջկական տառերով Տրունովը գրեց ծուռտիկ ճղած թղթի կտորին. «Սույն ամսաթվին զոհվելուց առաջ,- գրեց նա,- պարտքս եմ համարում երկու համար կցել թշնամու հնարավոր ոչնչացման համար ու միաժամանակ հրամանատարությունը հանձնում եմ Սեմյոնը Գոլովին, դասակապետին…»:
Նա կնիքեց նամակը, նստեց գետնին եւ, ուժ տալով, ոտքերից քաշեց սապոգները:
– Օգտագործի՛,- զեկուցագիրն ու սապոգները գնդացրորդներին տալով՝ ասաց նա,- օգտագործի՛, նոր են…
– Հաջողություն ձեզ, հրամանատա՛ր,- ի պատասխան քրթմնջացին գնդացրորդները, ոտնեոտ արեցին ու չէին շտապում հեռանալ:
– Ձեզ էլ հաջողություն,- ասաց Տրունովը,- մի կերպ, տղե՛րք…,- ու գնաց դեպի կայարանի տնակի մոտ, հողաթմբին դրած գնդացիրը, որի մոտ նրան էր սպասում Անդրյուշկա Վոսմիլետովը՝ հնոտիավաճառը:
– Մի կերպ,- ասաց նրան Տրունովն ու սկսեց նշանառության բերել գնդացիրը:- Ի՞նչ է, իմ հե՞տ ես մնալու, Անդրե՛յ…
– Տե՜ր Հիսուս,- վախեցած պատասխանեց Անդրյուշկան, հեծկլտաց, գունատվեց ու ծիծաղեց,- տե՜ր Հիսուս խաչվառամերը…
Ու սկսեց գնդացիրով նշան բռնել երկրորդ աերոպլանին:
Ինքնթիռներն ավելի ու ավելի կտրուկ իջնում էին կայարանի վրա, վերեւից եռանդուն կտկտոց լսվեց, իջնում էին, շրջաններ գծում, եւ արեւի վարդագույն ճառագայթն ընկնում էր նրանց թեւերի շողքին:
Այդ ժամանակ մենք՝ չորրորդ էսկադրոնը, նստած էինք անտառում:
Այնտեղ, անտառում սպասեցինք Պաշկա Տրունովի եւ ամերիկյան ծառայության մայոր Ռեջինալդ Ֆաունտ-Լե-Ռոյի անհավասար մարտին: Մայորն ու նրա երեք ռմբակիրները հմտություն ցուցաբերեցին այդ մարտում:
Իջան երեք հարյուր մետրի ու գնդացիրներից գնդակահարեցին նախ Անդրյուշկային, ապա Տրունովին: Մերոնց դատարկած ժապավենները վնաս չպատճառեցին ամերիկացիներին. աերոպլանները թռան հեռու՝ չնկատելով անտառում թաքնված հեծելավաշտը: Դրա համար էլ, կես ժամ
սպասելով, կարողացանք գնալ դիակների ետեւից: Անդրյուշկա Վոսմիլետովի դիակը վերցրին մեր հեծելավաշտում ծառայող նրա երկու ազգականները, իսկ Տրունովին՝ մեր հանգուցյալ հրամանատարին, տեղափոխեցինք գոթական Սոկալ ու թաղեցինք հանդիսավոր տեղում՝ հանրային այգում՝ ծաղկանոցի մեջ՝ քաղաքի կենտրոնում:
1. Լեհական ու գալիցիական հրեաների վերնազգեստ:
2. Սաադի Գաոոն (882-982 թթ.)-գաոնների դարաշրջանի խոշորագույն հեղինակություն, ռաբբիական գրականության ու հրեական ռացիոնալիստական փիլիսոփայության հիմնադիր:
Թարգմանությունը ռուսերենից՝ Ներսես Աթաբեկյանի
Ըստ՝ «20-րդ դարի ռուսական պատմվածք» անոթլոգիայի, Ոգի Նաիրի, Ստեփանակերտ, 2019
